Bm tarixi-2 Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

               26. Genuya və Haaqa konfranslarında diplomatik mübarizə.  

       1922-ci ilin yanvarında Kannda keçirilən Antanta ali şurasının iclasında Sovet 

hökumətinin təklifləri müzakirə edildi. Iclasda Avropa iqtisadiyyatının bərpası ilə 

bağlı, o cümlədən Avropa ölkələri arasında iqtisadi əlaqələri bərpa etmək, zəif öl-

kələrə  kredit  verilməsi  kimi  məsələləri  həll  etmək  üçün  Genuyada  Sovet  Rusi-

yasının  iştirakı  ilə  konfrans  keçirilməsi  haqqında  qərar  qəbul  edildi.  Genuya 

konfransı 1922-ci il aprelin 10-da San-Corco sarayında açıldı. Konfransda 29,  n-

giltərənin dominionları ilə birlikdə 34 dövlət iştirak edirdi. Hələ fevralın 22-də Ru-

siya  nümayəndə  heyəti  Azərbaycan,  Ermənistan,  Gürcüstan,  Belorusiya,  Buxara, 

Uzaq Şərq, Ukrayna və Xarəzm respublikalarının mənafelərini konfransda qoruma-

ğ

ı öz üzərinə götürdü. Nümayəndə heyətinin başçısı RSFSR Xalq  şlər Komissarı 

G.Çiçerin təyin edildi. Beləliklə, Azərbaycan da formal da olsa konfransda iştirak 

hüququ qazandı. Rusiya o dövrdə sovet respublikalarının Qərbə qarşı blokunu ya-

ratmaq istəyində olduğu üçün belə bir addımı atmışdı. Konfransda 4 komissiya – 

siyasi, iqtisadi, maliyyə və nəqliyyat komissiyaları yaradıldı. Siyasi komissiya nəz-

dində  konkret  məsələlərlə  məşğul  olması  üçün  iki  yarımkomissiya  da  yaradıldı. 

Avropa dövlətləri bolşevik Rusiyasından 18 mlrd. borcun ödənilməsini tələb edir-

dilər. Əks tərəf də öz növbəsində birinci dünya müharibəsi, vətəndaş müharibəsi və 

xarici  müdaxilə  ilə  əlaqədar  vurulmuş  zərər  üçün  39  mlrd.  dollar  təzminat  veril-

məsini tələb edirdi. Lakin eyni zamanda bolşeviklər təzminatın ödənilməsinə bir sı-

ra şərtlər daxilində razılıq da vermişdilər. Belə ki, onlar əlavə vaxt və kredit veril-

məsini  tələb  edirdilər.  Avropa  dövlətlərinin  düşmüş  olduğu  ağır  iqtisadi  vəziyyət 

49 

 

bunu mümkünsüz edirdi. Əslində, Rusiyanın konfransda iştirakı daha çox təbliğat 

xarakteri daşıyırdı. Konfransda neft də diqqət mərkəzində idi. Bu da təsadüfi deyil-

di, belə ki, 1920-ci illərin əvvəlindəki beynəlxalq siyasət də, əsasən, iqtisadi faktor-

lara,  ən  başlıcası  da,  neft  amilinə  söykənirdi.  Bu  və  digər  səbəblərə  görə  böyük 

dövlətlərin və iri şirkətlərin yanacaq-enerji mənbələrinə yiyələnmək uğrunda mü-

barizəsi  güclənmişdi.  Məhz  belə  hallar  üzündən  o  dövrdə  keçirilən  bir  sıra  konf-

ranslarda olduğu kimi Genuyada da Q.Orconikidzenin təbirincə desək, Bakı nefti 

diqqət  mərkəzində  olmuşdu.  Haqlı  olaraq  bir  sıra  diplomatik  ədəbiyyatlarda  bu 

konfransı Neft konfransı da adlandırırlar. Konfransda iştirak üçün gəlmiş türklərin 

məsələlərin  müzakirəsinə buraxılmaması  Kiçik  Asiyada  sülhün  bərpa olunmasına 

mane olurdu. Nəhayət, mayın 19-da konfransın son plenar iclası keçirildi. Müzaki-

rələrdə heç bir yekun razılıq əldə olunmadı. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, 

ş

übhəsiz, qərbi Avropa dövlətlərinin Rusiyaya belə ögey münasibət bəsləməsi tək-

cə onun müharibəni yarımçıq tərk etməsi ilə bağlı ola bilməz. Ən böyük səbəb so-

sializm təhlükəsi idi. Avropalılar yenicə pöhrələnməyə başlayan sosializmin qərbə 

yayılmasını  qətiyyən  istəmirdilər.  Ona  görə  də  Rusiyada  yeni  bərqərar  olan  sis-

temin elə ordaca süqutuna çalışırdılar. Təsadüfi deyil ki, bu tendensiya özünü ikin-

ci  dünya  müharibəsi başlayana  qədər,  hətta  müharibə gedişində  belə  göstərmişdi. 

Hətta qərb dünyası sovetləri faşistlərdən daha böyük təhlükə kimi görürdülər. Xü-

susi ilə ABŞ və  ngiltərəni belə bir sual maraqlandırırdı ki, necə etmək lazımdır ki, 

sosializmi beşiyindəcə boğmaq mümkün olsun.  

1922-ci ilin 15 iyun-20 iyul tarixlərində Haaqada Genuya konfransında işti-

rak etmiş dövlətlərin ekspertlərinin iştirakı ilə konfrans keçirildi. Konfransda Sovet 

nümayəndə  heyəti  bildirdi  ki,  Sovet  dövləti  borcları  tanıya  bilər,  əvəzində  Qərb 

dövlətləri  onunla  diplomatik  münasibətlər  yaratmalı  və  kredit  verməlidir.  Sovet 

dövləti Müvəqqəti hökumətin Qərb ölkələrindən aldığı hərbi borcların bir hissəsini 

qaytarmağa razı idi.  claslarda belə bir fikir səsləndi ki, iştirakçılar hələ hər hansı 

bir qərar qəbul etmək üçün deyil, vəziyyəti öyrənmək üçün yığışıblar. Konfransda 

Rusiya  kredit  almaq  istəyirdi,  xüsusi  mülkiyyət  komissiyası  isə  xaricilərin  çar 

dönəmindən  bəri  Rusiyada  qalan  mülklərinin  onlara  qaytarılmasını  tələb  edirdi. 

50 

 

Mülkiyyətlər əsasən neft mədənləri ilə bağlı idi. Bu cür qarşılıqlı iddia və tələblər 

konfransın işin  pozdu  və danışıqları səmərəsiz  etdi.  Nəticədə,  iyulun 20-də  konf-

rans Rusiyanın ideyasını rədd edən qətnamə qəbul etdi.  

27. Sovet Rusiyası ilə Almaniya arasında Rapollo müqaviləsi. 

     Genuyaya  gedərkən  sovet  nümayəndə  heyəti  Riqada  Pribaltika  dövlətləri  ilə 

müşavirə  keçirdi,  sonra  Berlində  alman  hökumətinin  nümayəndələri  ilə  Birinci 

dünya  müharibəsi  dövründə  və  onun  başa  çatmasından  sonra  yaranmış  qarşılıqlı 

iddiaların  nizamlanması  barədə  danışıqlar  oldu.    Bu  danışıqların  nəticəsi  idi  ki, 

1922-ci  ildə  Genuya  konfransının  gedişində  rus  –  alman  yaxınlaşması  baş  verdi. 

Bu  öz  əksini  1922-ci  il  aprelin  16-da  iki  dövlət  arasında  imzalanmış  müqavilədə 

tapdı.  Nümayəndə  heyətlərinin  başçıları  Q.  Çiçerin  və  V.  Ratenaunun  imzaladığı 

Rapollo  müqaviləsi  təkcə  müxtəlif  siyasi  qurluşlu  dövlətlərin  ilk  bərabərhüquqlu 

sazişi yox, həm də Sovet dövlətinin diplomatik təcriddən çıxmasının başlanğıcını 

qoyan  ilk  saziş,  iki  ölkənin  beynəlxalq  arenada  mövqeyini  möhkəmləndirmiş  ilk 

ə

həmiyyətli sənəd oldu. Rapollo müqaviləsinin şərtlərinə görə  tərəflər diplomatik 

və konsul münasibətlərini dərhal bərpa etmək, əlverişlik prinsipi əsasında iqtisadi 

ə

laqələr qurmaq və inkişaf etdirmək öhdəliyi götürdülər,  hərbi xərclərin, müharibə 

vaxtı vurulmuş hərbi və qeyri-hərbi ziyanın ödənilməsindən qarşılıqlı imtina etdi-

lər.  Almaniya  Rusiyada  yerləşən  alman  dövlət  və  xüsusi  mülkiyyətinin  milliləş-

dirilməsini  tanıdı.  Bu  müqavilənin  əhəmiyyətini  çox  yüksək  qiymətləndirməmək 

çətindir.  Çünki,  bu  müqavilənin  müstəsna  əhəmiyyəti  vardı.  Əvvələn,  o,  ölkələr 

arasında ilhaqsız və təzminatsız dinc münasibətlər qurmağın mümkünlüyünü gös-

tərdi. Ikincisi, müqavilə Sovet Rusiyasını iri kapitalist dövlətlərindən birinin tanı-

ması haqqında ilk hüquqi sənəd oldu. Üçüncüsü, o, iki ölkə arasında iqtisadi müna-

sibətlərin inkişafı üçün böyük imkanlar açdığından həm Sovet Rusiyasına, həm də 

Almaniyaya  sərfəli  idi.  Qərb  dövlətləri  Almaniyaya  təzyiq  göstərir  və  Rapollo 

müqaviləsindən çıxmağı  tələb  edirdilər.  Qərb dövlətlərinin  Almaniyaya  təzyiqləri 

heç bir nəticə vermədi. Çünki Almaniya Rapollo müqaviləsindən imtina etmədi. 

        Genuya və Haaqa konfransları gənc Sovet dövlətinin xarici siyasətinin şəksiz 

uğurlarını göstərdi.  mperialist dövlətləri öz şərtlərini sovet Rusiyasına zorla qəbul 

51 

 

etdirə bilmədilər. Onların planı pozuldu. Rapollo müqaviləsi isə sovet Rusiyasının 

beynəlxalq  arenaya  çıxması demək  idi.  ABŞ,  ngiltərə,  Fransa  və  başqa  ölkələrin 

siyasi dairələrinin müqavimətinə baxmayaraq, o, beynəlxalq vəziyyətini möhkəm-

ləndirməyə müvəffəq olurdu. 1923-1925-ci illərdə sovet Rusiyası bir çox ölkələrlə 

diplomatik münasibətlər qurdu. Bu dövr Sovet dövlətinin xarici siyasətinin tarixinə 

“tanınmalar zolağı” kimi daxil oldu. 

               28. 20-ci illərdə beynəlxalq münasibətlərdə təzminat problemi. 

Paris  sülh  konfransında  Almaniyadan  təzminat  alınması  problemi  həll  olunmadı. 

Konfransın qərarına əsasən bu məsələ ilə məşğul olmaq üçün müttəfiqlərarası ko-

missiya  yaradıldı.  Lakin  komissiya  təzminatla  bağlı  məsələləri  həll  edə  bilmirdi. 

ABŞ  təzminat  məsələsindən  istifadə  edib  Avropada  mövqeyini  möhkəmləndir-

məyə  çalışırdı.    XX  əsrin 20-ci illərində Avropada  beynəlxalq  münasibətlərdə  ən 

çox müzakirə olunan məsələrdən ən mühümləri sırasında artıq məlum olduğu kimi 

Almaniyanın  tərksilah  edilməsi  və  ondan  təzminat  alınması  da  vardı.  Tərksilah 

məsələsində  müəyyən  razılığa  gəlinsədə  təzminatın  üstü  açıq  qalırdı.  Sanki,  bu 

məsələnin  həlli  dalana  dirənmişdi  və  artıq  böhran  həddinə  çatmışdı.  Təzminat 

problemi  həm  iqtisadi,  həm  də  siyasi  xarakter  daşıyırdı.  Qalib  dövlətlər  arasında 

Almaniyadan  təzminat  alınması,  onun  miqdarı  və  ödənilməsi  üsulları  və  bütün 

bunlara nəzarətlə bağlı ixtilaflar qalırdı. Almaniya da bu ixtilaflardan istifadə edib 

təzminatı  ödəmirdi.  Ümumiyyətlə,  Almaniyanın  daxilində  iki  xətt  tərəfdarları 

formalaşmışdı: Birincilər təzminatın ödənilməsinə razı olduqları halda, ikinci qrup 

heç  cür  bununla  razılaşmaq  istəmirdilər.  Keçirilən  konfranslarda  bu  məsələ  hər 

zaman  diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Hələ  1920-ci  ilin  5-16  iyul  tarixlərində 

keçirilən  Spa  konfransında  tərksilah  məsələsi  ilə  bərabər  təzminat  probleminə  də 

toxunulmuşdu.  Təzminatın  ümumi  məbləği  müəyyənləşdirilməsə  də,  onu  alacaq 

dövlətlərin payı müəyyənləşdirildi. Ən çox hissə Fransaya çatdı: 52%. Onu 22%-lə 

ngiltərə izləyirdi, 10%  taliyaya çatdı, ABŞ-ın da pay almaq hüququ saxlandı.              

           1921-ci  ilin  yanvarında  müttəfiqlərarası  komissiyanın  Parisdə  keçirilən 

konfransında qəbul edilmiş qərara əsasən Almaniya 40 il ərzində 226 mlrd. marka 

təzminat ödəməli  idi.  Lakin tərəflərin  mövqeləri ilə  bağlı 1921-ci  ilin   aprel-may 

52 

 

aylarında  komissiyanın  Londonda  keçirilən  konfransında  yeni  qərar  qəbul  edildi. 

Beləki, Almaniya 48 il ərzində 126,5 mlrd. marka təzminat verməli idi. Müttəfiqlər 

Almaniyadan  London  konfransının  qərarı  ilə  razılaşmağı  və  Versal  müqaviləsinə 

ə

məl  etməyi  tələb  edirdilər.    ngiltərə  və  Fransa  arasında  Almaniyanın  maliyyə 

sistemi və iqtisadiyyatı üzərində nəzarət tədbirləri və ona qarşı tətbiq edilməli olan 

sanksiyalar haqqında razılıq əldə olundu. Almaniya London konfransının qərarı ilə 

razılaşdı, lakin maliyyə vəziyyətinin ağırlığına əsaslanıb təzminatı ödəmirdi. ABŞ 

və  ngiltərə  tərəfindən  Almaniyanın  siyasəti  müdafiə  edilirdi.  Beləki,  ABŞ  və 

ngiltərə  Almaniyanı  Fransanın  əsas  rəqibi  kimi  saxlamağa  çalışır  və  onun  zəif-

ləməsini istəmirdilər. Digər tərəfdən  ngiltərə iddia edirdi ki, təzminat Almaniyada 

inqilabın  qələbəsinə  və  kommunistlərin  hakimiyyətə  gəlməsinə  səbəb  olacaq. 

Fransa  isə  Almaniyanı  təzminatı  ödəməyə  məcbur  etməyə  çalışırdı.  Fransa  iddia 

edirdi ki, müharibə zamanı ölkəyə böyük  zərər dəyib və təzminatın vaxtlı-vaxtında 

alınmasını təmin etmək lazımdır. Fransa Almaniyadan aldığı təzminatın köməyi ilə 

təsərrüfatını bərpa etmək, iqtisadi qüdrətini artırmaq və Avropada hegemonluğunu 

təmin etmək niyyətində idi. 

     London konfransının qərarları və “Dauses planı”nın qəbul edilməsi beynəlxalq 

aləmdə qüvvələr nisbətini dəyişdi, amerikan-ingilis yaxınlaşması baş verdi və Av-

ropa  işlərində  ABŞ- ngiltərə  blokunun  rolu  xeyli  artdı.  Lakin  fransız  –  ingilis 

ə

laqələrinə ciddi xələl gəldi. “Daues planı”nın qüvvədə olduğu altı il ərzində Al-

maniya xaricdən müxtəlif formalarda 21 mlrd. marka kredit almış, özü isə cəmi 7,5 

mlrd.  marka  təzminat  ödəmişdi.  Alamniya  xaricdən  yardım  almaqla  hərbi  poten-

sialını  bərpa  edirdi.  Eyni  zamanda  Almaniya  hökuməti  ardıcıl  şəkildə  təzminatı 

ödəməyə imkanı olmadığından “Daues planı”na yenidən baxılmasını tələb edirdi. 

Almaniyanın bu mövqeyini ABŞ müdafiə edirdi. 

                29. Rur münaqişəsi. “Daues planının” hazırlanması və qəbulu. 

20-ci illərin əvvələrində təzminat məsələsinin həll edilməməsi öz növbəsində başqa 

problemin ortalığa çıxmasına səbəb oldu. Bu tarixi ədəbiyyatlarda Rur münaqişəsi 

adı ilə də xatırlanır. Ölkənin ağır iqtisadi vəziyyətində fransız rəsmi dairələri Ru-

run sərvətlərindən istifadə etməyi qərara aldı. Ancaq ilk növbədə bu ərazini işğal 

53 

 

etmək  üçün  tutarlı  bəhanə  lazım  idi.  Fransız  diplomatiyası  Almaniyanı  təzminatı 

ödəməməkdə  və  Versal  sülh  müqaviləsinin  şərtlərinə  əməl  etməməkdə  günahlan-

dırdı.  Fransanın  Avropada  qüvvətlənməsini  heç  cür  qəbul  etməyən  ngiltərədən 

fərqli  olaraq,  taliya  hökuməti  daha  yaxın  qonşusunun  mövqelərini  müdafiə  etdi. 

Belə  şəraitdə  ingilis  diplomatiyası  problemin  həlli  üçün  yeni  vasitələrə  əl  atmalı 

oldu. 1923-cü il yanvarın 2 - 4-də Parisdə keçirilən konfransda  ngiltərə 4 il müd-

dətində  Almaniyanın  təzminat  ödəməsinə  moratorium  qoyulması  təklifi  ilə  çıxış 

etdi, lakin Fransa buna etirazını bildirdi. Yanvarın 10-da Fransa və Belçika Berlinə 

nota verərək təzminatın ödənilməsinə nəzarət etmək üçün Rura komissiya göndər-

diklərini bildirdilər. Yanvarın 11-də isə Fransa-Belçika orduları Ruru işğal etdilər. 

ngiltərə bu münaqişədə Fransa və Almaniyanın vuruşub bir-birlərini zəiflədəcək-

lərini güman edib hadisəni sakitliklə qarşıladı. ABŞ da həmçinin işğala rəsmi mü-

nasibət bildirmədi. Lakin Almaniya kəskin etirazını bildirdi. SSR  də Almaniyanı 

dəstəklədi. Almaniya özünün daş kömür, dəmir filizi, çuqun mədənlərindən məh-

rum olmuşdu. Əslində Rurun işğalı heç Fransaya da xeyir gətirmədi, əksinə onun 

beynəlxalq nüfuzuna xələl gətirdi. Almaniyada antifransız ideyalar yayıldı, Avro-

pada  isə  münaqişəyə  ngiltərənin  müdaxiləsinə  dair  çağırışlar  yayıldı.  Nəticədə, 

Almaniya 1923-cü il mayın 2-də nota verərək təzminat məsələsinin yenidən komis-

siyanın müzakirəsinə verilməsini tələb etdi. Bu da Almaniyada vəziyyəti sabitləş-

dirmədi. Ölkəni inqilabi böhran bürümüşdü. A.Hitlerin başçılığı ilə qisasçılıq, nasi-

zm meylləri gücləndi. Bu da tezliklə silahlı çıxışlara çevrildi. 1923-cü ilin avqus-

tunda  Rur  vilayətində  başlanan  tətil  sonra  bütün  ölkəni  bürüdü.  Rurun  işğalı 

beynəlxalq  münasibətlərə  də  rəngarənglik  qatdı.  Beləliklə,  təzminat  məsələsinin 

həlli istiqamətində ABŞ və  ngiltərənin rolu artdı. Buna görə də Rur münaqişəsini 

fransız  diplomatiyasının  passivinə,  ingilislərin  isə  aktivinə  yazmaq  olar.  Almani-

yada  isə  siyasi  böhranla  əlaqədar  olaraq  inqilabi  şərait  artırdı.  Nəhayət,  1923-cü 

ilin iyununda Almaniya hökuməti  ngiltərə, Fransa, Belçika,  taliya və Yaponiyaya 

nota göndərərək beynəlxalq konfrans keçirilməsini xahiş etdi. Lakin notaya tezliklə 

reaksiya verilmədi. Rur uğrunda səkkiz aylıq mübarizə Almaniyanın təslim olması 

ilə  nəticələndi  və  bu  vilayətin  alman  əhalisinə  müflisləşmə  və  infilyasiya  gətirdi. 

54 

 

Üzdə qalib  görünən Fransa isə  əslində  yersiz  inadı  üzündən  ngiltərənin qəzəbini 

qazanmışdı. Fransanın da öz arqumentləri vardı. O, özünün Avropada güclənməsi-

nə  qarşı  ABŞ- ngiltərə  planlarına  qarşı  mübarizədə  hər  yolu  sınaqdan  keçirirdi. 

ABŞ və  ngiltərəni buna razı sala bildi. ABŞ-ın təşəbbüsü ilə təzminat komissiyası 

1923-cü il noyabrın əvvəlində iki ekspert komitəsi yaratdı. Birinci komitəyə ABŞ 

bankiri Ç.Daues, ikinci komitəyə  ngiltərə bankiri M.Kenna başçılıq edirdi. Birinci 

komitə alman markasını və büdcəsini sabitləşdirmək, Almaniyadan təzminat alın-

ması  haqda tövsiyyələr  irəli  sürməli  idi.  kinci komitənin  əsas  vəzifəsi isə  Alma-

niyanın xaricdəki kapitalının ölkəyə qaytarılması problemini həll etmək üçün yol-

lar  tapmaq  və  Almaniya  iqtisadiyyatına  xarici  kapital  axınını  reallaşdırmaq  üçün 

təkliflər hazırlamaqdan ibarət idi. Beynəlxalq ekspertlər komitəsinin iclası 1924-cü 

il  yanvarın  14-də  Londonda  açıldı.  Aprel  ayında  isə  komitələr  öz  tövsiyyələrini 

beynəlxalq  təzminat  komissiyasına  təqdim  etdilər.  Birinci  komitənin  məruzəsi 

“Daues  planı”  adlanırdı.  Plan  üç  hissədən  ibarət  idi:  Birinci  hissədə  ekspertlərin 

ümumi  nəticələri  və    komitənin  mövqeyindən  bəhs  edilirdi.  Ekspertlərin  əsas 

məqsədi Almaniyaya cəza tətbiq edilməsi deyil, ona borc vermək üçün yollar axta-

rılması  idi.  kinci  hissə  Almaniyanın  ümumi  iqtisadi  və  maliyyə  həyatına  həsr 

olunmuşdu. Üçüncü hissə isə ilk iki hissəyə əlavələrdən ibarət idi. “Daues planı” 

Almaniya  təsərrüfatını  bərpa  etməklə  təzminatın  alınmasını  irəli  sürürdü.  Plana 

görə təsərrüfatını bərpa etmək üçün Almaniyaya xarici ölkələrdən yardım edilməli 

və  ölkədə  azad  sahibkarlığın  inkişafına  şərait  yaradılmalıdır.  nflyasiyanı  aradan 

qaldırmaq  və valyutasını  sabitləşdirmək  üçün  Almaniyaya  800  mln.  marka  kredit 

verilməli idi. Heç planda təzminatın ümumi məbləği də göstərilməmişdi. Almaniya 

1924-cü  ildə  1  mlrd.,  1925  –  1927-ci  illərdə  hər  il  1,7  mlrd.,  1928-ci  ildən 

başlayaraq isə hər il 2,5 mlrd. təzminat ödəməli idi. Özü də müttəfiqlər ödənilmiş 

məbləğlər hesabına ABŞ-a borclarını qaytarmalı idilər. “Daues planı” bir tərəfdən 

Versal müqaviləsi çərçivəsində iqtisadi cəhətdən güclü və təzminatı ödəməyə qadir 

olan  Almaniyanın  bərpa  etdirilməsini,  digər  tərəfdən  isə  onun  iqtisadiyyatını 

nəzarətə götürməklə təhlükəli rəqibə çevrilməsinin qarşısını almağı nəzərdə tutur-

du. Bu plan  Avropada  sabitləşməyə  yönəlmişdi.  Planın  iqtisadi  yönləri  ilə  yanaşı 

55 

 

həm də incə siyasi-diplomatik xüsusiyyətləri də vardı. “Daues planı” Avropa işlə-

rində  hegemonluğa  can  atan  Fransa  üzərində  ABŞ  və  ngiltərənin  diplomatik 

qələbəsi  idi.  Nəticədə,  Fransanın  Avropada  nüfuzu  xeyli  aşağı  düşmüş  oldu. 

Beləliklə,  “Daues  planı”nın  əsas  müzakirə  obyekti  olduğu  təzminat  məsələsinə 

həsr edilmiş London konfransı 1924-cü il 16 iyul – 16 avqust tarixlərində keçirildi. 

Konfransın əsas məqsədi Almaniyanın iqtisadi və maliyyə birliyini bərpa etmək və 

ona iri istiqrazlar verən kreditorlar üçün təminat yaratmaq idi. Konfransda Rurun 

işğalı rədd edildi, “Daues planı” qəbul edildi və Almaniyaya ABŞ və  ngiltərədən 

məhsul və kapital idxalı artdı.  

             30.”Yunq planı”. Avropada Fransanın mövqelərinin zəifləməsi. 

        Alman hökuməti ölkələr arasındakı iqtisadi münasibətlərlə bağlı problemlərin 

müzakirəsi üçün konfrans çağırılmasına nail olmaq istəyir və təzminatlar haqqında 

qərarlara və “Daues planı”na yenidən baxılmasını tələb edirdi.  Beləliklə, 1928-ci il 

dekabrın 22-də  ngiltərə,  taliya, Belçika, Fransa və Yaponiya təzminat məsələsinə 

dair ekspertlər komitəsini təsis etdiklərini rəsmi şəkildə elan etdilər. 1929-cu il fev-

ralın 11-də Parisdə “Daues planı”na yenidən baxılması üçün bir sıra ölkələrin eks-

pertlərinin müşavirəsi keçirildi. Komitənin tərkibi təsisçi dövlətlər və ABŞ, Alma-

niyadan  hərəsindən  iki  nümayəndə  olmaqla  14  nəfər  idi.  Sədr  isə  ABŞ  eksperti 

O.Yunq idi. Təzminatların alınmasında ən maraqlı ölkə olan Fransa “Daues planı”-

na yenidən baxılmasına razılaşır, lakin alman təzminatlarının məbləğinin qalib öl-

kələrin müttəfiqlərarası borcları ilə əlaqələndirilməsində təkid edirdi. Məsələ bura-

sındadır ki, Birinci dünya müharibəsi zamanı ABŞ və  ngiltərədən göndərilən hərbi 

texnika, materiallar və ərzaq üçün Fransa hər il müəyyən məbləğlər ödəməli idi ki, 

bunlar  da  alman  təzminatları  hesabına  doldurulurdu.  Buna  görə  də  Fransa  alman 

təzminatlarının  azaldılmasının  kompensasiya  olunmasında  maraqlı  idi.  Uzun  illər 

ə

rzindəki zəhmətdən sonra ekspertlər komitəsi tarixə “Yunq planı” kimi daxil olan 

sənəd  işləyib  hazırladı.  Çoxlu  mübahisələr  və  uzun  müzakirələrdən  sonra  “Yunq 

planı”  1930-cu ilin yanvarında Haaqa konfransında qəbul olundu. Plana görə, Al-

maniya 59 il ərzində 113,9 mlrd. marka təzminat ödəməli idi. “Yunq planı” “Daues 

planı” ilə müqayisədə Almaniyanın illik ödənclərini 20% aşağı saldı. ”Yunq planı” 

56 

 

təzminatın ödənilməsində böyük dəyişikliklər etmədi. Bundan sonra təzminat yal-

nız dəmir yolları və büdcədən gələn gəlir hesabına ödənilməli idi. Sənayedən gələn 

gəlir  hesabına  təzminat  ödənilməsi  qaydası  da  ləğv  olundu.  Paris  müşavirəsinin  

iştirakçıları  Almaniyanın  vəziyyətini  yumşaldan  bir  sıra  digər  qətnamələr  qəbul 

etdilər. Təzminat komissiyası ləğv olundu, dəmir yolları və müəssisələr üzərindəki 

nəzarət  götürüldü,  1930-cu  ilin  ortalarından  gec  olmayaraq  Reyn  zonasından 

qoşunların  çıxarılması  məsələsi  həll  olundu.  Almaniyanın  təsərrüfat  və  maliyyə 

strukturlarına  nəzarətin  aradan  qaldırılması  Versal  sisteminə  vurulmuş  ağır  zərbə 

idi. “Yunq planı” qüvvəyə mindikdən bir il sonra Almaniya növbəti təzminatı ödə-

yə  bilmədiyindən  kömək  üçün  ABŞ-a  müraciət  etdi.  Almaniyadakı  pullarını  itir-

məkdən qorxan amerikan bankirlərinin təkidi ilə ABŞ prezidenti Huver təzminatla-

rın və hərbi borcların ödənilməsinə moratorium qoyulması təklifi ilə çıxış etdi. Bu 

təklif  ildə  2  mlrd.  frank  təmiz  itkiyə  məruz  qalacaq  Fransanın  cibinə  ziyan  idi.  

Beləliklə,  iki  il  müddətinə  qüvvədə  qalan  “Yunq  planı”  da  təzminat  problemini 

Fransanın  istəyinə  uyğun  həll  edə  bilmədi.  1932-si  ilin  iyununda  Lozanna  konf-

ransının qərarı ilə Almaniya təzminat ödəməkdən tamam azad edildi. Beləliklə, 20-

ci illərdə və ondan sonrakı dövrdə beynəlxalq münasibətlərə mühüm təsir göstərən 

təzminat problemi  həllini  tapmadan ləğv  edildi.  1919 –  1931-ci  illərdə  Almaniya 

21,8  mlrd.  marka  təzminat  ödəmiş,  özü isə  xarici ölkələrdən  həmin  müddətdə 38 

mlrd. marka kredit almışdı. Göründüyü kimi keçən müddət ərzində Almaniya borc-

larını azaltmaq əvəzinə kreditlər hesabına daha çox borclanmışdı. Ard-arda Versal 

sisteminə vurulan zərbələr, ABŞ və  ngiltərənin Almaniya məsələsində Fransa ilə 

birgə hərəkət etməməsi Almaniyanın özünə güvənini daha da artırdı və o, Versal 

sülh müqaviləsinin qərarlarına əməl etməyə maraq göstərmədi. Alman sənayesinə 

nəzarətin aradan qaldırılması onun rahat bir şəkildə silahlanmaya daha çox vəsait 

qoymasına  və  hərbi  hissələrini  leqallaşdırmasına  münbit  şərait  yaratdı.  Üstəlik, 

Millətlər Cəmiyyətinə qəbulu ona bütün bunlara haqq qazandırmaq imkanı verdi. 

Ölkənin  daxilində  isə  şovinizm  və  qisasçılıq  meylləri  güclənmiş,  faşist  təşkilat-

larının fəaliyyəti intensivləşmişdi. Beləliklə, 20-ci illərin təzminat problemi, onun 

həll  edilməsində  yol  verilən  xətalar  və  meydana  çıxan  uğursuzluqlar,  müttəfiq 

57 

 

dövlətlərin məsələnin həllində ortaq məxrəcə gələ bilməmələri və s. amillər sonrakı 

beynəlxalq  münasibətlər  sisteminin  formalaşmasına  və  yaşanacaq  siyasi  olaylara 

kəskin təsir etdi.