Bm tarixi-2 Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

                        16. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  ranla münasibətləri. 

 

Azərbaycanın bu dövrdəki beynəlxalq siyasətində  ranla münasibətlər aparı-

cı  istiqaməti  təşkil  edirdi.  Azərbaycan,  bir  tərəfdən,  “ stiqlal  Bəyannaməsi”nin 

prinsiplərinə uyğun olaraq bütün dövlətlərlə, o cümlədən də  ranla normal münasi-

bətlər  yaradılmasını  istəyir  və  buna  da  çalışırdı.  Digər  tərəfdən,  Azərbaycan- ran 

münasibətlərinin spesifik cəhətləri də vardı. Başqa sözlə, AXC-nin  ranla münasi-

bətlərinə xüsusi yanaşma tələb olunurdu. Bu, Azərbaycanın parçalanmış durumda 

olması, onun torpaqlarının böyük hissəsinin  ranın tərkibində qalması ilə əlaqədar 

idi.  Öz  növbəsində  ran  da  həmişə  Şimali  Azərbaycanda  gedən  prosesləri  diqqət 

mərkəzində, Cənubi Azərbaycanda baş verənləri isə nəzarətdə saxlamışdır. Bu ba-

xımdan  Azərbaycanın  şimalında  dövlətçiliyin  bərpası  və  onunla  münasibətlərin 

30 

 

xarakteri  ranın  xarici  siyasətində  heç  də  az  yer  tutmurdu.  randa  Azərbaycanın 

müstəqilliyinə münasibət birmənalı deyil, ikili səciyyə daşımışdı. 

 

Birincisi,  Azərbaycanın  şimalında dövlətçiliyin  bərpası  onun cənubunda  da 

muxtariyyət  və  müstəqillik  meyllərinin  qüvvətlənməsinə  ciddi  təsir  göstərmişdi. 

Bu baxımdan  ranın siyasi-diplomatik dairələrində AXC-nin qətiyyən tanınmama-

sına  dair  radikal  baxış  üstünlük  təşkil  edirdi.  Bu  mövqenin  tərəfdarlarının  əsas 

faktları tarixən Azərbaycan dövlətinin olmaması, AXC ərazilərinin  rana məxsus-

luğu  idi.  Bu  cür  baxışlarla  yüklənmiş  siyasətin  nəticəsi  idi  ki,  Osmanlıdakı  ran 

konsulu  AXC-nin  stanbul  konfransına  gələn  nümayəndəliyinin  Azərbaycan  döv-

lətçiliyinin    bərpasına  dair  bəyannaməsini  (VII.  1918)  qəbul  etməmişdi.  Habelə 

bəyannaməyə  münasibətini  belə  açıqlamışdı:  “ ran  “Azərbaycan”  adlı  müstəqil 

dövlət tanımır”. 

 

kincisi,  rəsmi  ranın  AXC-yə  münasibətindəki  baxışları  çərçivəsində  yeni 

bir nöqteyi-nəzər, yəni onların vahid dövlət yaratmaları ideyası da ortaya çıxdı. Bu 

ideyanı  Paris  Sülh  konfransına  gedən  ran  Xarici  şlər  naziri  yolüstü  Bakıda 

(XII.1918) Azərbaycan rəhbərliyi və  stanbulda (I. 1919) Ə. Topçubaşov ilə görüş-

lərində səsləndirdi.  ran tərəfinin bu ideyası gözlənilməz olduğu qədər də şübhəli 

göründüyündən Azərbaycanın siyasi dairələri və diplomatları tərəfindən birmənalı 

qarşılanmadı. Azərbaycanın suverenliyinin önə çəkilməsi və siyasi-diplomatik dai-

rələrdəki kəskin etirazlar bu mövzunun müvəqqəti unudulmasına, gündəlikdən çıx-

masına təsir göstərdi. 

 

AXC-nin  ranla diplomatik əlaqələr qurulması işi uzun çəkdi. A. Ziyadxano-

vun başçılıq etdiyi nümayəndəliyin  rana səfəri (1919-cu ilin yazı) zamanı səfirli-

yin və Təbrizdə konsulluğun açılması məsələləri müzakirə olundu. AXC hökuməti 

ləngitmədən (16.VII.1919)  randa diplomatik nümayəndəliyin yaradılması haqqın-

da  qərar çıxardı. A. Ziyadxanov səfir təyin edildi. Lakin o yalnız 1920-ci il yan-

varın 4-də Tehrana gedib fəaliyyətə başladı. Azərbaycan- ran konfransının açılışın-

da (5.XII.1919) diplomatlar dövlətləri bir-biri ilə möhkəm bağlayan siyasi, iqtisadi, 

mədəni, dini və irqi ümumilikləri, habelə “tarixi və qohumluq əlaqələrini” vurğula-

dılar. Tərəflər bunları əsas tutaraq konfransın AXC- ran münasibətlərində bir mər-

31 

 

hələ olacağına və onun uğurla nəticələnəcəyinə ümidli idilər. Konfrans bir sıra dip-

lomatik sənədlərin imzalanması ilə başa çatdı. Onların sırasında Azərbaycan Res-

publikası  və  ran  arasında  dostluq  haqqında  müqavilə  (20.  III.  1920)  xüsusi  yer 

tutur. Lakin  ran tərəfinin AXC-ni rəsmi olaraq müstəqil bir dövlət kimi tanıması 

gecikmiş bir addım idi. Belə ki, Sovet Rusiyası tərəfindən gələn təhlükə artıq Azər-

baycan dövlətçiliyinin süqutunu yaxınlaşdırmışdı. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən 

yenidən  işğalı  ilə  AXC- ran  münasibətlərinin  təbii  sonu  yetişdi.  AXC-nin  süqutu 

ilə  ran dövləti rahat nəfəs aldı. 

       17. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ermənistanla münasibətləri. 

Birinci  Dünya  müharibəsində  Türkiyənin  məğlubiyyəti  1918-ilin  axırlarında er-

mənilərin  yenidən  fəallaşmasına  şərait  yaratdı.  Artıq  dövlət  siyasəti  səviyyə-

sinə  qaldırılan "dənizdən dənizə  Böyük  Ermənistan"  iddiaları  yerli türk əhali-

sinə  görünməmiş    müsibətlər  gətirdi.  Belə    bir    vəziyyətdə    Azərbaycan    Xalq  

Cümhuriyyətinin   qarşısında   duran    əsas  vəzifə erməni  dəstələrinin  zorakılığının 

qarşısını  almaq və Ermənistanla normal qonşuluq münasibətlərini bərqərar etmək 

idi.  Lakin  Azərbaycan  hökuməti  dəfələrlə  müraciət  etsə  də,  Ermənistan  öz  təca-

vüzkar siyasətini dayandırmadığı üçün  iki dövlət   arasında nəinki normal münasi-

bətlər  yaratmaq  mümkün  olmadı,  hətta  əksinə  bir  sıra  böyük  dövlətlər  tərə-

findən dəstəklənib  qızışdırılan   və  onların  əlində  oyuncağa  çevrilən  Ermənis-

tan  Zəngəzuru, Naxçıvanı  və  Qarabağın  dağlıq  hissəsi   kimi  qədim  Azərbay-

can  torpaqlarını  açıq  və  gizli şəkildə işğal etmək yolunu seçdi. 1918- ci  ilin  ya-

yından  başlayaraq  türk  xalqının  qəddar  düşməni  Andronik Naxçıvan  və  Zən-

gəzur  bölgələrində  Azərbaycan  sərhədlərini  pozub  dinc  əhaliyə  qarşı kütləvi 

qırğınlara başladı. Erməni quldur dəstələri Zəngəzur əhalisindən tələb edirdilər ki,  

ya  Ermənistan  hökumətinə  tabe  olsunlar,  ya  da  Zəngəzuru  boşaltsınlar.  Lakin  

ə

hali  Andronikin  bu  həyasız  tələbini    rədd    edərək  öz  torpaqlarının    müdafiəsinə 

qalxdı,    1918-ci  ilin  payızından  Azərbaycan  torpaqlarının    müsəlman  əhalisindən 

təmizlənməsi  əməliyyatına  Ermənistan    hökuməti    bilavasitə    rəhbərlik    etməyə  

başladı.  Daşnaklar  1918-ci  ilin axırlarında  Zəngəzurda  115,  Cavanşir,  Cəbra-

yıl,  Şuşa  qəzalarında  21,   rəvan quberniyasında  60-dan  çox  Azərbaycan  kən-

32 

 

dini    məhv    etdilər    və    əhalisini    soyqırımına  məruz  qoydular.  Həmin  ərazilərin 

100  mindən  artıq  türk-müsəlman  əhalisi  öz  dədə-  baba    yurdundan  qovulub  di-

dərgin  oldu.  Bu  təhlükənin  qarşısını  almaq  üçün  Azərbaycan  hökuməti  bir  sıra   

zəruri  addımlar atdı.  1919- cu  il  yanvarın  əvvəllərində  Şuşa,  Cavanşir,  Cəbra-

yıl  və  Zəngəzur  qəzalarını Gəncə  quberniyasından  ayırıb,  mərkəzi  Şuşa şəhəri  

olmaqla    həmin    qəzalardan    ibarət  Qarabağ  general-qubernatorluğu  yaradıldı. 

Həmin il fevralın 12-dən Xosrov bəy  Sultanov general- qubernator   təyin  edildi.  

General- qubernatora  tapşırıldı  ki,  Qarabağda  separatist hərəkatı ləğv edib, qay-

da- qanun yaratsın  və   yerli hakimiyyəti təşkil etsin. Ermənistan  hökuməti  Qara-

bağ  general- qubernatorluğunun  yaradılmasına  və Xosrov bəy Sultanovun gene-

ral- qubernator təyin olunmasına dərhal etiraz etdi və belə iddia irəli  sürdü  ki,  bu-

ranın  böyük  hissəsi  Ermənistan  ərazisidir,  X.Sultanov  isə  ermənilərin düşmə-

nidir. 1919-cu il yanvarın 2-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  xarici işlər na-

ziri Ermənistanın  xarici  işlər  nazirinə  göndərdiyi  teleqramda  Ermənistanın   eti-

razını  əsassız sayaraq bildirdi  ki,  Cavanşir,  Şuşa,  Cəbrayıl və  Zəngəzur  qəza-

ları Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir.  Eyni  zamanda  Ermənistanın  etirazı  suve-

renliyə    qəsd    və    Azərbaycanın    daxili  işlərinə  qarışmaq  cəhdi    kimi    qiymət-

ləndirildi.  Onu da qeyd etmək vacibdir  ki,  Ermənistan Qarabağ general- quberna-

torluğunun yaradılması  ilə  əlaqədar öz  etirazını  Qafqazda  Böyük Britaniya  qo-

ş

unlarının    baş    komandanı    general    Tomsona    və    müttəfiq    dövlətlərin  Zaqaf-

qaziyadakı baş  komissarı  Haskelə də bildirmişdi.  Lakin onlar Azərbaycanın  Qa-

rabağ qubernatorluğu yaratmaq və ona  general-qubernator təyin etmək hüququnu 

müdafiə etdilər. 1919- cu  il  iyunun  18- də  Azərbaycan  Ermənistana  nota  gön-

dərdi.  Bu  notada Ermənistanın  etiraz  və  iddiaları  rədd  edilərək,  Qarabağ  mə-

sələsində  Azərbaycan Cümhuriyyətinin daxili işlərinə qarışmamaq tələb  olunur-

du.  yunun əvvəlində Şuşada vəziyyət yenidən gərginləşdi. Bu zaman  Qarabağda 

baş  vermiş  hadisələr  bilavasitə    Erməni    Milli    Şurasının    planı  əsasında  törədil-

mişdi.  Bu  Şuranın Qarabağda  erməni  və  müsəlman  icmaları   arasında  sabitliyi  

pozmağa    yönəlmiş    fəaliyyətini  öyrəndikdən    sonra    ingilis    komandanlığı    hələ  

aprel  ayında  onun  üzvlərinın  Qarabağın hüdudlarından  uzaqlaşdırılacağını  vəd  

33 

 

etmişdi.   yun  ayının  əvvəllərində  məlum  oldu  ki, Erməni Milli Şurası Şuşanın  

ermənilər yaşayan məhəlləsinə gizli yolla silah gətirir. Onların məqsədi  Qarabağ 

yaylaqlarına qalxaraq azərbaycanlıların qarşısını almaq  idi.  Belə olduqda, X.Sul-

tanov  köç  gedən  yollarda  təhlükəsizliyi  təmin  etmək  üçün  Azərbaycan  Ordu-

sunun əsgərlərini təhlükəli yerlərə göndərdi və eyni zamanda Erməni Milli Şurası-

nın  üzvlərinin  həbs    edilib    Qarabağdan    çıxarılması    haqqında    göstəriş    verdi.  

Buna  cavab   olaraq, silahlanmış ermənilər iyun ayının 4 -də Azərbaycan əsgər-

lərinə atəş açdılar və üç əsgər öldürüldü.  Bu  hadisədən  sonra  X.Sultanov  Şuşada  

və  ətraf  kəndlərdə   qayda- qanun yaratmaq üçün  fəaliyyətə başladı və ilk addım 

kimi  Erməni  Milli  Şurasının  üzvlərinin  Azərbaycandan  çıxarılmasına  nail  oldu, 

həmin vaxt Şuşada  hərbi toqquşma baş verdi və hər iki tərəfdən itkilər oldu.  yu-

nun  6  -  da  Şuşada  sülh  əldə  edildi.  Baş  vermiş  hadisə  ilə  bağlı  Şuşa  erməniləri 

X.Sultanova üzrxahlıq məktubu yazaraq bildirdilər ki, hörmətli Xosrov bəy, icazə 

verin Sizin şəxsinizdə Şuşa şəhərinin müsəlman camaatından dünən törədilmiş ha-

disə  ilə  bağlı    üzr  istəyək.  Biz  adını  erməni  qoymuş  xuliqanların  Sizin  əsgərlərə 

qarşı törətdiyi  zorakılıq  faktından  çox  həyəcanlanmışıq  və  bu,  haqlı  olaraq,  

Sizin    ordunun    və  zabitlərin    həyəcanına    səbəb    olmuşdur".  Lakin    Ermənistan  

hökuməti  Azərbaycan Ordusunun  Qarabağdan çıxarılmasını  tələb  edirdi.  Bu  tə-

ləb  Azərbaycanın  Xarici   şlər Nazirliyi tərəfindən rədd olundu. 1919- cu  ilin  ya-

yında  Azərbaycan  hökumətinin  qəti  mövqeyi  və  məqsədyönlü siyasəti  nəti-

cəsində  respublikanın  qanııni  hakimiyyəti   Qarabağda  bərpa  edildi.  Qarabağın 

dağlıq  hissəsində,  Zəngəzurda  və  ermənilərin  planlarına  daxil  olan  digər  yer-

lərdə Azərbaycanın  suveren  hüquqlarının  bərpa  edilməsində  Qarabağ  general-

qubernatoru Xosrov  bəy  Sultanov  böyük  xidmət  göstərdi.  Qaniçən  Andronik  

onun  ciddi  təkidi  və müttəfiqlərin  yardımı  ilə  nəinki Azərbaycanı,  hətta  bütün  

Cənubi    Qafqazı    tərk    etməyə  məcbur  olmuşdu."Böyük  Ermənistan"  iddialarına 

daxil  olan  ərazilərdən  biri  də    Naxçıvan  bölgəsi  idi.    Naxçıvanda    hələ    1918-ci  

ildə    Araz-Türk    Respublikası    yaranmışdı.    Respublikanın  ərazisinə  Sərdarabad, 

Ulu xanlı, Vedibasar, Qəmərli, Şərur, Naxçıvan, Ordubad qəzaları  daxil olmuşdu.  

Paytaxt  Naxçıvan  şəhəri  idi.  Hökumətin  Bakı  uğrunda  döyüşlər  apardığı  bir 

34 

 

dövrdə,  bu  respublika  əhalinin  daşnak  hücumlarından  qorunmasında  faydalı  iş 

gördü. Daşnak  hökuməti  hələ  1918-ci  ilin  noyabrında  Naxçıvan,  Şərur- Dərə-

ləyəz,  çmiədzin  qəzalarını,  Qars  vilayətini  müsəlman  əhalisindən  təmizləyib,  

Ermənistan hökumətinin hakimiyyətini bərqərar etmək istəyirdi. Lakin bu yerlərin 

müsəlman əhalisinin güclü  müqaviməti  həmin  planın  həyata  keçirilməsinə  ma-

ne  oldu.  Hətta  ingilis komandanlığı  müvəqqəti  olaraq  Naxçıvanın  idarəçiliyini  

Ermənistana  versə  də,  qəza əhalisinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləri  ol-

duğu  üçün  daşnak  hökuməti    bu  qərarı  həyata    keçirə    bilməmişdi.    ngilislərin  

Zəngəzur  və   Yuxarı  Qarabağı  Azərbaycan torpaqları  kimi tanıyıb, Naxçıvanı 

Ermənistanın idarəçiliyinə vermək ideyası  Azərbaycanla Türkiyənin arasını  kəs-

mək,  ümumilikdə  Türkiyə  ilə   qalan  müsəlman  xalqları arasında xristian erməni  

dövləti yaratmaq barədə Kerzon planının tərkib hissəsi idi. 1919-cu  ilin  mayında  

xarici  işlər  naziri  F.X.Xoyski  general  Tomsonla görüşündə  müttəfiqlərin  baş  

komandanlığı    tərəfindən    Naxçvanın    idarəçiliyinin  müvəqqəti    olaraq    Ermə-

nistana  verilməsinə  kəskin  etiraz  etmiş,  Naxçıvan,  Ordubad, Şərur-Dərələyəzin  

qədim  Azərbaycan  torpaqları  olduğunu  bildirmişdi. 1919-cu  il  dekabrın  14-də  

Azərbaycan hökumətinin  təşəbbüsü ilə Bakıda Ermənistan - Azərbaycan konfransı 

açıldı. Lakin konfrans, ermənilərin  günahı  üzündən,  tərəflər  arasında  ziddiyyəti  

həll    edə    bilməyərək    işi  yarımçıq  dayandırdı.1920-ci    ilin  yanvarında    Ermə-

nistanın hərbi əməliyyatları  yenidən    gücləndi. Belə  bir  şəraitdə  Azərbaycan  

hökuməti  erməni  təcavüzinü  dəf  etmək  üçün  ciddi tədbirlər görmək məcburiy-

yətində qaldı. 

      18.  Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyəti diplomatiyası ingilis  idarəçiliyi  şərai-

tində. 

Birinci  dünya  müharibəsinin  sonunda  Böyük  Britaniyanın  Azərbaycana  mara-

ğ

ı müstəsna  dərəcədə  artmışdı.  Bu,  bir  tərəfdən,  Almaniya- Türkiyə  blokunun  

Qafqaza meylinin güclənməsi, digər tərəfdən isə dünya neft istehsalının böyük bir 

hissəsinin Bakının payına düşməsi ilə bağlı   idi. Müharibə ərəfəsində Rusiyada ha-

sil edilən neftin 83 faizi Bakıda çıxarılırdı. Dünya müharibəsində iştirak  edən öl-

kələr isə Bakı neftinə çox vaxt qələbəni müəyyən  edən  amil  kimi  baxırdılar.   n-

35 

 

giltərənin  baş  naziri  Lloyd  Corcun  fikrincə,  müharibənin  sonunda  Antantanın  

üstünlüyünə  baxmayaraq,  alman  bloku  Bakı  neftindən istifadə edərdisə,  hərbi 

ə

məliyyatların  hansı    nəticələr    verəcəyini    qabaqcadan    söyləmək  olmazdı.  Ona 

görə  də    Yaxın və  Orta  Şərqdə    möhkəmlənmiş  ngiltərə  qoşunları    1918-  ci  ilin 

mayından  başlayaraq  Bakı  istiqamətində  hərəkətə  başladı.  Lakin  bu  zaman  

Cənubi Azərbaycanda  möhkəmlənmiş  Türkiyə  qoşunları  onların  hərəkətini  da-

yandırdı  və ingilislərin  Bakıya  müdaxiləsi  1918-ci  ilin  avqustuna  qədər  müm-

kün  olmadı.  Bakıda XKS-nin  hakimiyyəti devrildikdən sonra sentrokaspiçilərin 

ilk addımı Ənzəlidə  dayanmış ingilisləri  Bakıya dəvət  etmək  oldu. Avqustun  4-

də    polkovnik    Stoksun  başçılıq  etdiyi  ilk  qoşun  dəstəsi  Bakıya  daxil  oldu.    Av-

qustun  ortalarında  general    Denstervil  başda  olmaqla    min  nəfərlik    ikinci    hərbi  

dəstə  Azərbaycana  gəldi.  Şəhərin  xristian  əhalisi  ingilisləri  böyük sevinclə qar-

ş

ıladı.  Mart qırğınlarını  törətmiş  ermənilər  ingilislərin simasında  öz  xilaskarlarını 

görürdülər.  Lakin  Britaniya    qüvvələrinin  azlığı  onların  ümidlərini  puça  çıxartdı. 

Bakıya  gələn  Britaniya  qoşununun  çoxsaylı  olması  haqda  məlumatların  şayiə 

olduğunu  bilən  Qafqaz  slam  Ordusu  şəhəri  azad  etmək  uğrunda  son  hərbi  əmə-

liyyatlara başladı.  1918-ci  il  sentyabr   ayının  ortalarında  Britaniya  qoşunu  ge-

neral  Denstervil başda olmaqla  Bakını  tərk  etmək  məcburiyyətində  qaldı.  La-

kin    1918-ci    ilin    payızında  iki  aylıq  fasilədən  sonra  onlar  yenidən  Bakıya  qa-

yıtdılar.  Bu,  Türkiyə  və  onun  müttəfiqlərinin  Birinci  Dünya  müharibəsində  tam 

məğlubiyyəti ilə bağlı idi. 1918-ci il noyabrın 17-də müttəfiqlərin qoşunları Bakıya 

daxil  oldu. Bundan az əvvəl, Azərbaycan hökuməti ABŞ prezidenti  V.Vilsona, öz  

fəaliyyətini bərpa etmiş Milli Şura  isə   dünya  dövlətlərinə  müraciətlər  qəbul  et-

dilər.  Müttəfiqlərin  gəlişi  Azərbaycanın istiqlaliyyətini  ciddi təhlükə qarşısında 

qoydu.  Rus və  erməni  milli  şuralarının cəhdlərinə baxmayaraq, Bakıda vəziy-

yətlə yaxından tanış olduqdan sonra, general V.Tomson bildirdi ki, onun  "Bakıda  

ə

n  bacarıqlı adamlardan biri" saydığı  F.X.Xoyskinin hökuməti  ölkədə  koalisiya 

hökuməti  təsdiq  edilənə  qədər  yeganə  təsirli  hökumət  olaraq    qalır.  Balkanda  və 

Qafqazda  olan  ingilis  qoşunlarının  baş  komandanı    general  Corc  Miln  az  sonra 

Bakıya gələrək V.Tomsonun bəyanatını təsdiqlədi və bildirdi  ki, Böyük Britaniya 

36 

 

hökuməti Azərbaycan  hökumətini bu ölkənin bütün ərazisində yeganə qanuni ha-

kimiyyət kimi tanıyır. Azərbaycan hökumətində qəbul zamanı o dedi: "Mən  bura-

ya böyük müttəfiq millətlərin nümayəndəsi hesabında gəldim.  Məqsədimiz məm-

ləkətdə sülh və ədaləti bərpa etməkdir.  Müttəfiqlərin  qələbəsi  hüquqi-ədalət və  

millətlərin  təyini-müqəddəra-ixtiyari təmininin rəhnidir. Sülh konfransında burası 

bəyan ediləcəkdir.  F.X.Xoyski  ilə  danışıqlar  zamanı  C.Miln  bildirdi  ki,  "Azər-

baycan  dairəsində    ngiltərə    hökuməti    Azərbaycan    hökuməti-  Cümhuriyyəsini  

tanıyır  və qəbul  edir  və  hökumətə  müttəfiqlər  komandanlığı  hər  barədə  kö-

mək  edəcəkdir. Ayrı-ayrı  millətlərin  təyini - müqəddərat  hüququ   ngiltərə  hö-

kuməti    nöqteyi  nəzərincə    müdafiə    edilməlidir.      Sülh    konfransında    ngiltərə  

nümayəndələri  bunu müdafiə  edəcəklərdir.   Əlbəttə, bu, tək general C.Milnin fik-

ri deyildi, 1918-ci ilin dekabr ayında Cənubi  Qafqaz  məsələsi bir neçə dəfə Bri-

taniya hökumətinin iclaslarında  müzakirə  edilmişdi.  Lord  Kerzon  bu  fikirdə  idi  

ki,    Cənubi    Qafqazda  sabitlik    lazımdır,    əks    təqdirdə    "anarxiya,    qarma-qarı-

ş

ıqlıq,    yaxud    bolşevizm"    bu  regionda  ingilis  siyasətinə  maneçilik  törədə  bilər. 

1919-cu    ilin    əvvəllərindən    başlayaraq    ngiltərə-Azərbaycan    əlaqələri  Bakıda  

olan  ingilis  komandanlığı,   stanbuldakı  ingilis  hərbi  və  diplomatik nümayən-

dəliyi, sonralar isə Paris Konfransında təmsil  olunan sülh heyəti vasitəsilə həyata 

keçirilirdi. Dekabr  ayında  ingilislər  Batum  və  Tiflisi  də  tutdular  və  1919-cu  

ilin yayına  qədər  Qafqazda  qaldılar.   ngilislərin  Azərbaycanın   daxili  işlərinə  

müdaxilə etməsi  tədricən  aradan  qaldırıldığına  görə,  Azərbaycan  hökuməti  bü-

tün  işləri  öz əlində toplayır, addımbaaddım tam irəliləyərək müstəqilliyini bərqə-

rar edirdi. 

              19.  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  Sovet  Rusiyası  ilə  münasi-

bətləri. 

Azərbaycanın  həyatı  mənafeyi  sovet  Rusiyası  ilə  normal  münasibətlər qurul-

masını  tələb  edirdi.  Yeni  iqtisadi  əlaqələrin  hələ  yaradılmadığı  və  ənənəvi 

ə

laqələrin  pozulduğu  bir  vaxtda  Azərbaycanın    neft,  pambıq  və  digər    xam-

mallarının Rusiya  bazarından  məhrum  olması  Azərbaycan  hökumətinin   şimal  

qonşusu  ilə münasibətləri normallaşdırmasını zəruri edirdi. Azərbaycanın  Gürcüs-

37 

 

tandakı diplomatik nümayəndəsi RSFSR  xalq  xarici işlər komissarına göndərdiyi 

1918-ci il 6 oktyabr tarixli  məktubunda Moskva vilayəti ərzaq  komitəsinin  Bakı-

da  olan  səlahiyyətli  nümayəndəsi   .P.Orlovun  Azərbaycanla iqtisadi  əlaqələr  

yaratmaq  sahəsində  gördüyü  işləri  qeyd  edərək,  Bakıda  və Moskvada  rəsmi  

nümayəndəlik  təyin  olunmasını,  həmçinin  ticarət   mübadiləsinin ümumi istiqa-

mətlərini müəyyən etməyi təklif edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin  parlamentin  açılışında  

söylədiyi  nitq  Azərbaycan hökumətinin  Rusiyaya  münasibətini  bildirmək  baxı-

mından  diqqəti  çəkir:  " Bizim Rusiya  camaatına  qarşı  heç  bir  ədavət  və  nif-

rətimiz  yoxdur.  Nifrət bəslədiyimiz   Rusiya çarizm  Rusiyası istibdadıdır...  Biz-

cə,  mənfur olan  Rusiya millətləri əzən və hüquqlarını verməyən rəsmi  Rusiyadır, 

hər millət  müstəqil və hürr olmalı, hürr olduğundan  sonra  digər  millətlərlə  ürək  

istədiyi  kimi  əqdi- ittifaq  etməlidir...  Biz Rusiyanın səadətini istəriz, Rusiya səa-

dətini  sevəriz.  Fəqət    kəndi  istiqlalımızı  da  əziz  tutarız".  1919-cu    ilin    yazında  

Nazirlər    Şurasının    yeni    seçilmiş    sədri    N.Yusifbəyli  təşkil  etdiyi  hökumətin 

proqramında Sovet Rusiyası ilə  iqtisadi -ticarət əlaqələrinin bərpası vəzifəsini də 

irəli sürmüşdü. Bundan  ötrü isə, ilk növbədə, Azərbaycan hökumətinin bu barədə  

dəfələrlə  müraciət    etməsinə    baxmayaraq,    Sovet    Rusiyası    müxtəlif    əsassız  

bəhanələr  gətirməklə  buna  razılıq  verməkdən  yayınırdı.  Bu    diplomatik    oyun-

bazlığın   arxasında  isə  Bakı  neftinə sahib  olmaq  iddiası dururdu.  V.   .  Leni-

nin  1920-ci  il  martın  17 -də  Qafqaz  cəbhəsinə  göndərdiyi teleqramda  bu  niy-

yət  açıq-aydın  göstərilmişdi:  "Bakını  almaq  bizə  olduqca,  və olduqca zəruridir. 

Bütün  səyinizi buna verin..."Göründüyü   kimi,    bolşevik    Rusiyası    üzdə    millət-

lərin   öz  müqəddəratını təyin etmək hüququnu qəbul etdiyini deməsinə baxmaya-

raq  ,    müstəqil  milli  dövlətlərin  varlığı    ilə    barışa    bilmirdi.    Bakı    quberniyası  

Xalq    Komissarları    Sovetinin    məğlubiyyətindən  sonra  da  bolşevik  hökuməti 

Azərbaycanı, xüsusən Bakını  Rusiyanın ayrılmaz hissəsi  hesab etmək iddiasından 

ə

l çəkmirdi. Lakin  Rusiya  ilə  münasibətlərin  yaxşılaşdırılmasına  əngəl  törədən  

çətinliklərə baxmayaraq,  Azərbaycan  xalqının  milli  mənafeyinə  uyğun  xarici  

siyasət  yeritmək, mürəkkəb  beynəlxalq  vəziyyətdə  Azərbaycanla  qonşu  döv-

38 

 

lətlər    arasında    mehriban  münasibətlər  yaratmaq,    onu  dünya  birliyinin  bərabər-

hüquqlu   üzvünə   çevirmək   Azərbaycan diplomatiyasının başlıca məqsədi idi. 

 

1920-ci  ilin  yanvarında  Azərbaycanın  beynəlxalq  vəziyyəti  ağırlaşmışdı. 

Sovet  Rusiyasının  xalq  xarici  işlər  komissarı  G.  Çiçerin  Azərbaycan  hökumətinə 

göndərdiyi  notada  Denikin  əleyhinə  Sovet  Rusiyası  ilə  hərbi  ittifaq  bağlanmasını 

təklif  edirdi.  Bu  notaya  cavab  olaraq  F.  Xoyski  göstərirdi  ki,    Azərbaycan  xalqı 

başqa xalqların daxili  işinə qarışmır  və  ona  görə də  Azərbaycan  hökuməti  özünü 

daxili həyatını qurmaqda olan rus xalqının mübarizəsinə müdaxiləni yol verilməz 

iş hesab edir. 1920-ci ilin yanvarın 23-də Çiçerinin göndərdiyi ikinci notada Azər-

baycanın  müstəqilliyinə  əhəmiyyət  verilmir.  1920-ci  il  fevralın  20-də  göndərilən 

üçüncü nota da öz məzmununa görə əvvəlkilərdən o qədər də fərqlənmirdi. 

1920-ci ilin martın 7-də xarici işlər naziri F. Xoyski Çiçerinin adına növbəti 

nota  göndərib  millətlərin  öz  müqəddəratını  həll  etmək  prinsipləri  əsasında  Sovet 

hökuməti ilə qarşılıqlı qonşuluq münasibətlərinin yaradılmasına hazır olduğunu bir 

daha  göstərdi.  Lakin  bu notaya  heç  bir  cavab  gəlmədi.  Bütün  bunlar  Azərbaycan 

Cümhuriyyətinin süqutuna səbəb oldu.