Bm tarixi-2 Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları

 

 

31. Lokarno konfransı onun beynəlxalq yekunları. 

 

Rurun işğalından  sonra  Avropada təhlükəsizlik  məsələsi  əsas müzakirə  ob-

yektinə  çevrilmişdi.  Fransa  özünün  Avropadakı  hüquqlarına  dair  ABŞ  və  Böyük 

Britaniyadan təminat almaq istəyirdi. Bu dövrdə Almaniya qarşısında əsas məsələ 

ya Qərb dövlətləri ilə tamamilə birləşib, antisovet siyasətinin dayağına çevrilməli, 

ya  da  Rapollo  müqaviləsinə  uyğun  olaraq  bərqərar  olmuş  normal  sovet-alman 

münasibətlərini saxlamalı idi. Bütün bu məsələlərə 1925-ci ilin oktyabrında Lokar-

noda  keçirilən  konfransda  baxıldı.  Lokarno  konfransı  1925-ci  il  5  –  16  oktyabr 

tarixləri arasında keçirildi.  Konfransda  ngiltərə, Fransa, Almaniya,  taliya, Belçi-

ka,  Polşa,  Çexoslovakiya  iştirak  edirdilər.  Lokarno  konfransı  Almaniya  ilə  Fran-

sanın, Almaniya ilə Belçikanın arasındakı sərhədlərin təhlükəsizliyinə yönəldilmiş  

Reyn  təminat  paktını  qəbul  etdi.  Həmin  üç  ölkə  öz  üzərlərinə  müharibə  etməyə-

cəkləri  barədə  öhdəlik  götürdülər.  Lokarno  sazişinin  əsas  zəmanətçisi  kimi  ngil-

tərə  və  taliya  çıxış  edirdilər.  Konfrans  təminatın  Almaniyanın  Çexoslovakiya  və 

Polşa ilə sərhədlərinə də aid edilməsinə  dair qərar qəbul etmədi. Beləliklə, alman 

imperializminə Şərqə doğru təcavüzə şərait yaradıldı. Sənədləri imzalayan dövlət-

lər  Versal  sülhü  ilə  müəyyən  edilmiş  ərazilərdə  status-kvonu  tanıyacaqlarını  bil-

dirdilər. Lokarnodan sonra Avropada vəziyyət gərginləşdi. Əvvələn, Avropa döv-

lətlərinin qruplaşması meydana gəldi. Lakin bu zaman  ngiltərənin rolu və nüfuzu 

artdı,  Fransanın  mövqeləri  isə  bir  qədər  zəiflədi.  kincisi,  Almaniyanın  qərb  sər-

hədləri müəyyənləşdirildi və ona zəmanət verildisə də, şərq sərhədləri açıq qaldı. 

Alman rəhbərlərinin qiymətləndirməsinə görə, şərq sərhədlərinə münasibətdə siya-

si məqsədlər üçün maneə yox idi. Eyni zamanda Almaniya şərqdə sərhədlərə yeni-

dən baxılmasına nail olmağa cəhd edərək, Reyn zəmanət paktı haqqında təklif irəli 

sürdü.  ngiltərədə alman təklifləri ehtiyatla qarşılandı. Fransa onların əleyhinə çıx-

58 

 

dı, ancaq alman təkliflərinə öz müttəfiqləri ilə baxmağa razılaşsa da, Versal müqa-

viləsindən  heç  vaxt  və  heç  nədə  geri  çəkilməyəcəyini  bəyan  etdi.  Konfransda 

həmçinin Almaniyanın Millətlər Cəmiyyətinə qəbulu məsələsi də müzakirə olundu. 

ABŞ,  ngiltərə,  Fransa  bununla  Almaniyanın  cəmiyyətin  fəaliyyətində  iştirakına 

tezliklə  nail  olub  onun  lazımi  dövlətlərə  sanksiya  tətbiq  edilməsində  pay  sahibi 

olmasını istəyirdilər. Ən böyük hədəf isə SSR  idi. Bunu Almaniya yaxşı başa dü-

ş

ürdü və ona görə müttəfiqlərin təkliflərini isti qarşılamırdı. Çünki Almaniya SSR  

ilə iqtisadi əlaqələrin inkişafında maraqlı idi. Qeyd olunduğu kimi müttəfiqlər Al-

maniyanın  Millətlər  Cəmiyyətinə  qəbulunu  istəyirdilər,  Almaniya  isə  ona  tam 

bərabər hüquqların verilməsini, Versal sülh müqaviləsinin hərbi maddələrinin ləğ-

vini tələb edirdi. Uzun diplomatik çəkişmələrdən sonra, nəhayət,  ngiltərə Almani-

yaya  yer  ayrılmasına  nail  ola  bildi  və  artıq  1926-cı  il  sentyabrın  10-dan  etibarən 

Almaniya nümayəndə heyəti Millətlər Cəmiyyətinin işində iştirak etməyə başladı. 

Bundan  sonra  Almaniyanın  əl-qolu  daha  da  açıldı,  o,  qüdrətlənməyə  başladı. 

“Daues planı”na əsasən Almaniyanın aldığı istiqrazlar, xarici kapital axını, marka-

nın sabitləşməsi, əlverişli ticarət müqavilələrinin imzalanması və sənayenin texniki 

cəhətdən  yenidən  qurulması  alman  maliyyə  kapitalının  nüfuzunu  gücləndirdi. 

1927-ci  ildə  Almaniya  məhsullarının  ixracı  müharibədən  əvvəlki  səviyyəni  ötüb 

keçdi.  Bu  dövrdə,  20-ci  illərin  sonlarına  yaxın  beynəlxalq  münasibətlərdə  nüfuz 

dairələri, yeni xarici bazarlar və xammal mənbələri ələ keçirtmək uğrunda müba-

rizə kəskinləşdi. Artıq Almaniya da açıq-aşkar yeni xammal mənbələri ələ keçirt-

məyə çalışırdı. Onunla birgə  taliya və Yaponiya da Versal sülh müqaviləsinə əsa-

sən  dünyanın  bölüşdürülməsinə  qəti  etiraz  edirdilər.  1928-ci  ildən  isə  Almaniya 

Reyn  vilayətindən  müttəfiq  qoşunlarının  çıxarılmasını  və  təzminatın  məbləğinin 

aşağı salınmasını tələb etdi. Bu tələblər Fransanın ürəyincə olmasa da,  ngiltərə ilə 

birlikdə  Almaniya  –  ABŞ  yaxınlaşmasına  yol  verməmək,  ABŞ-ın  bölgə  işlərinə 

qarışmasına mümkün qədər əngəl olmaq üçün təzminat məsələsinin müzakirəsinə 

hazır olduğunu bildirdi. Eyni zamanda dünya iqtisadi böhranının başlaması ərəfə-

sində dövlətlər borcların qaytarılmasında çətinlik çəkirdilər. Bütün bunların fonun-

da 20-ci illərdə, xüsusən əvvəllərində Avropada vəziyyət müəyyən mənada sabit-

59 

 

ləşmişdi. Buna keçirilən çoxsaylı konfranslar, bağlanan saziş və müqavilələr səbəb 

olmuşdu. Ölkələr problemləri silah gücünə deyil, daha çox danışıqlar yolu ilə həll 

etməyə cəhd edirdilər.  

                     32. Brian-Kelloq paktı və beynəlxalq münasibətlər. 

1927-ci il aprelin 6-da Fransanın xarici işlər naziri A. Brian ABŞ-ın birinci dünya 

müharibəsinə qoşulmağının 10 illiyi münasibəti ilə etdiyi çıxışında bu ölkəni Fran-

sanın dostu adlandırdı və ona milli siyasət vasitəsi kimi müharibədən imtina etmək 

haqqında  bəyannamə  ilə  çıxış  etməyi  təklif  etdi.  Brian  Millətlər  Cəmiyyətinin 

Nizamnaməsinə, Lokarno müqaviləsinə istinad edirdi. Bu təklif Avropa və Ameri-

kada diqqəti az cəlb etdi. Yalnız 9 ay sonra ABŞ-ın dövlət katibi F. Kelloq Briana 

cavab məktubunda sadə bəyannamə ilə kifayətlənməyərək, səmərəli tədbirlər gör-

məyə  və  müharibəni  rədd  edərək  birgə  bəyannamənin  imzalanmasına  bütün  iri 

dövlətləri cəlb etməyə çağırdı. 1928-ci il aprelin 13-də Kelloq öz layihəsini və ona 

ə

lavə edilmiş izahedici qeydləri  ngiltərə, Almaniya,  taliya və Yaponiyanın xarici 

işlər nazirlərinə göndərərək, bu məsələni bilavasitə ABŞ-la müzakirə etməyi təklif 

etdi,  çünki  Millətlər  Cəmiyyətində  üzvlük  onlar  üçün  təklif  olunan  müqavilənin 

imzalanması yolunda maneə deyildi. Kelloqun Briandan yan keçən hərəkəti fransız 

rəsmi dairələrində narazılıq doğurdu. Fransa müqaviləyə mövcud müqavilələr sis-

temini təsdiq edən və həmin möqavilələrə əməl etməyən dövlətlərə qarşı tədbirlər 

görülməsini nəzərdə tutan maddə daxil edilməsini təklif etdi.  ngiltərə belə hesab 

edirdi  ki,  paktı  imzalayan  dövlətlər  müqavilələrə  əməl  etməyən  digər  dövlətlərə 

qarşı sanksiyalarda iştirak etməyə bilər. Nəhayət, 1928-ci ilin mayında Yaponiya, 

Yeni  Zelandiya,  Avstraliya,  Kanada,  Cənubi  Afrika  ttifaqı  və  Hindistan  ABŞ-ın 

təklifinə müsbət cavab verdi. 1928-ci ilin iyunun 23-də F. Kelloq 14 ölkənin höku-

mətinə müqavilənin layihəsini göndərdi. Müqavilə 27 avqust 1928-ci ildə Parisdə 

imzalandı.  Tarixi-siyasi  ədəbiyyatlarda  “Brian-Kelloq  paktı” adlandırılan bu  razı-

laşma 1929-cu il iyulun 24-də qüvvəyə mindi. Paktı imzalayan dövlətlər milli siya-

sət  vasitəsi  kimi  müharibələrdən  imtina  edirdilər.  Mübahisəli  məsələlər  isə  sülh 

yolu  ilə  həll  edilməli  idi.  Pakt  qoşulmaq  istəyən  dövlətlər  üçün  açıq  idi.  Fransa 

SSR -ni  Brian-Kelloq  paktına  qoşulmağa  dəvət  etdi.  SSR   pakta tərksilahla  bağlı 

60 

 

öhdəliyin daxil edilməməsini, paktın yalnız milli siyasət vasitəsi kimi müharibəni 

qadağan etməsini çatışmayan cəhət kimi qeyd etdi. Sovet hökumətinin fikrincə, hər 

cür beynəlxalq müharibə, müdaxilə, mühasirə, özgə əraziləri işğal etmək kimi hər-

bi  əməliyyatlar  qadağan  edilməli  idi.  SSR   ngiltərə  tərəfdən  müqaviləyə  edilmiş 

dəyişiklikləri də qəbul etmirdi. SSR  tərksilaha müharibənin qarşısını almağın baş-

lıca vasitəsi kimi baxırdı. SSR  1928-ci il sentyabrın 6-da “Brian-Kelloq paktı”na 

qoşuldu.  Sovet  hökuməti  Brian-Kelloq  paktını  vaxtından  əvvəl  həyata  keçirməyi 

təklif  etdi.  1929-cu  il  fevralın  9-da  Moskvada  imzalanan  protokola  əsasən  SSR , 

Latviya,  Polşa,  Rumıniya  və  Estoniya  paktın  vaxtından  əvvəl  qüvvəyə  mindiyini 

elan  etdilər.  Sonra  Moskva  protokoluna  ran  və  Türkiyə  qoşuldular.  1929-cu  ilin 

ə

vvəlləri üçün pakta artıq 44 dövlət qoşulmuşdu.  lk baxışda pakt Avropada müəy-

yən  yumşalma  meyllərinin  baş  qaldırdığını  göstərirdi,  ancaq  vəziyyət  ciddiliyini 

qoruyub saxlamaqda idi. 1927-1928-ci illərdə beynəlxalq hadisələrin inkişafı gös-

tərdi ki, sülhün qorunub saxlanması və normal münasibətlər üçün bütün ölkələrin 

ə

məkdaçlığı zəruridir. Bu halda Avropadakı, Yaxın, Orta və Uzaq Şərqdəki fitnə-

kar hərəkətlər iflasa məhkumdur.  

 

1929-cu  ildə  A.Brian  iqtisadi  böhranın  nəticələrin  aradan  qaldırmaq  üçün 

Avropa Federativ  ttifaqının yaradılması ideyasını irəli sürdü və 1930-cu ilin ma-

yında  Millətlər  Cəmiyyəti  üzvü  olan  27  ölkəyə  müvafiq  memorandum  göndərdi. 

SSR  cəmiyyətin üzvü olmadığı üçün Fransa ona memorandum göndərmədi, SSR  

isə  1930-cu  ilin  iyununda  bildirdi  ki,  Fransa  Avropa  Federativ  ttifaqını  SSR -yə 

qarşı  yaradır.  Fransanın  təklif  etdiyi  “Pan-Avropa  planı”  Millətlər  Cəmiyyətinin 

Avropa komissiyasına verildi. Lakin ABŞ və  ngiltərənin müqaviməti nəticəsində 

Fransanın bu planı həyata keçirilmədi. 

33. 1929-1933-cü illər dünya iqtisadi böhranının beynəlxalq münasibət-

lərə təsiri. 

XX  əsrin  beynəlxalq  münasibətlərindən  danışarkən  qlobal  iqtisadi  böhran-

lara  toxunmamaq  olmaz,  çünki  bazar  iqtisadiyyatının  başlıca  xüsusiyyəti  olan  bu 

cür böhranlar iqtisadiyyata zərbə ilə bərabər, həm də dövlətlərarası əlaqələrə, bey-

nəlxalq  münasibətlərə  də birbaşa və  dərin  təsir  etmə  imkanlarına  malikdirlər.  Elə 

61 

 

dünya  XX  əsri  də  1900-1903-cü  illərin  qlobal  iqtisadi  böhranı  ilə  salamlamışdı. 

Sonralar bu vəziyyət müəyyən fasilələrlə davam etdi. Birinci dünya müharibəsinin 

başlaması ilə böhran vəziyyəti aradan qalxmışdı. Ancaq müharibədən sonra iki ca-

han savaşı arasındakı 20 – 30-cu illərdə dünya üç ümumi istehsal artıqlığı böhranı 

ilə üz-üzə qalmışdır: 1920 – 1921-ci illər; 1929 – 1933-cü illər; 1937 – 1938-ci il-

lər.  Bu  böhranlar  içərisində  1929  –  1933-cü  illər  iqtisadi  böhranının  xüsusi  yeri 

vardır.  O  daha  uzun  müddət  davam  etmiş,  ağır  və  çoxcəhətli  olmuşdur.  Bu  böh-

randan dünyanın bütün sənaye ölkələri, xüsusən ABŞ və Almaniya daha çox əziy-

yət çəkmişdi. Böhran 1929-cu ildə ABŞ-da başlamış, daha sonra Avropa və Asiya 

ölkələrinə yayılmışdır. Bu böhran bir çox cəhətdən hər şeydən əvvəl, öz dərinliyinə 

görə  misli  görünməmiş  idi.  Sənaye  istehsalı  sadəcə  olaraq  azalmadı  hətta  əsrin 

ə

vvəlindəki  səviyyəyə  düşdü.  stehsalın  bu  cür  əhəmiyyətli  ixtisarı  işsizliyin  küt-

ləvi artımına səbəb oldu. Həyat səviyyəsi aşağı düşdü, işsizlik artdı (31 mln. nəfər). 

Böhranın ikinci xüsusiyyəti onun vüsətində idi. Böhran qlobal xarakter aldı. Onun 

üçüncü  xüsusiyyəti  davamlı  olması  idi.  Lakin  istehsalın  düşməsi  dayandıqdan  və 

1933-cü  ildə  canlanma  əlamətləri  göründükdən  sonra  da  iqtisadiyyat  lap  ikinci 

dünya  müharibəsi  başlayana  qədər  tamamilə  bərpa  olunmadı.  Heç  bir  böhran  bu 

cür böyük vüsətli iqtisadi nəticələr doğurmamışdır. Almaniyada vəziyyət daha gər-

gin  idi.  Ölkədə  faşist  təşkilatlar  fəallaşdı,  şovinist  ideyalar  gücləndi,  hakimiyyət 

dəyişikliyi  çağırışları  geniş  vüsət  aldı.  Bu  da  özünü  yaxın  gələcəkdə  hakimiyyət 

dəyişikliyində və beynəlxalq münasibətlərə dərin təsirində göstərdi. Dünya iqtisadi 

böhranı şəraitində böyük dövlətlər arasında ziddiyyətlər daha da kəskinləşdi. Ver-

sal  –  Vaşinqton  sistemi  iflasa  uğrayırdı.  Almaniya,  Avstriya,  Macarıstan  və  Bol-

qarıstan açıq şəkildə təzminat ödəməkdən imtina edirdilər. Onlar silahlanma üçün 

hüquqlar əldə etməyə və Müharibədən sonrakı mövcud vəziyyəti dəyişməyə çalı-

ş

ırdılar.  Belə  şəraitdə  Avropa  dövlətlərinin  birliyini  qurmaq  mühüm  əhəmiyyət 

kəsb edirdi. Bu təşəbbüsü Fransanın xarici işlər naziri A. Brian öz üzərinə götürdü. 

O, 1930-cu il mayın 17-də Avropanın 27 ölkəsinə az öncə barəsində söz açdığımız 

“Avropa  Federal  ttifaqını  yaratmaq  haqqında”  müraciət  etdi.  Belə  bir  ideyanı  o, 

iqtisadi  əməkdaşlıq  və  böhranla  birgə  mübarizə  aparmaq  tədbirləri  ilə  bağladı. 

62 

 

“Pan-Avropa”  adını  alan  bu  plan  Avropada  Fransanın  mövqelərinin  möhkəmlən-

məsinə  də  xidmət  etməli  idi.  Ona  görə  də  plan  Avropa  dövlətləri  tərəfindən  bir-

mənalı  qarşılanmadı.  Fransanın  ən  böyük  rəqibi  ngiltərə  fransızlara  Avropada 

möhkəmlənməyə imkan verə bilməzdi. Almaniya bu plana Fransanın Versal siste-

mini möhkəmləndirmək cəhdləri kimi baxdı və əleyhinə çıxdı.  taliyadan da dəstək 

gəlmədi. Nəticədə, “Pan-Avropa”-nı həyata keçirmək mümkün olmadı. 

qtisadi böhran siyasi iqlimi kəskinləşdirməklə yanaşı, sosial qarşıdurmaları 

da xeyli artırmışdı. O, sənaye ölkələrində güclü çıxışlara səbəb olmuşdu. Yaranmış 

kritik vəziyyətdən  çıxış  yolu  üçün  yeni üsul və  yollar sınaqdan  çıxarılırdı.  Siyasi 

qüvvələr,  siyasi  partiyalar  və  dövlət  xadimləri  bu  məqsədlə  müxtəlif  təkliflər  və 

ideyalarla çıxış edirdilər. Onlardan bəziləri, o cümlədən ABŞ prezidenti F. Ruzvelt 

liberal  islahatlar,  sosial-demokratiya  liderləri  geniş  sosial  islahatlar  həyata  keçir-

məyi, Almaniya nasistləri isə iqtisadiyyatı hərbiləşdirmək, dövlətin tənzimedici ro-

lunu  artırmaq  ideyalarını  irəli  sürürdülər.  Beləliklə,  böhrandan  çıxmaq  üçün  irəli 

sürülən təkliflər üç istiqamətdə qruplaşmışdı: liberal-islahatçılıq, sosial-islahatçılıq, 

totalitarizm.  Birincidən  ABŞ-da,  ikincidən  Skandinaviya  ölkələri,  Fransada  və 

üçüncüdən  isə  Almaniya,  taliya  və  Yaponiyada  istifadə  olunmuşdu.  Böhrandan 

çıxmağın amerikan variantı öz əksini 1932-ci ilin payızında ABŞ prezidenti seçil-

miş  F.  Ruzveltin  təklif  etdiyi  “Yeni  xətt”  siyasətində  tapmışdı.  Bu  islahat  uzun-

müddətli olub  liberal  iqtisadiyyat  prinsipləri  ənənələrinə söykənmişdi.  Burada  tə-

sərrüfat  və  ictimai  həyatın  bütün  sahələrinə  təsir  göstərəcək  metodlara  üstünlük 

verilmişdi.  Sosial-islahatçılıq  xəttini  əsas  götürən  Skandinaviya  ölkələrinin  təc-

rübəsi  bu  gün  də  öz  aktuallığın  saxlayır.  sveç  sosializm  fenomeni  buna  parlaq 

misaldır. Nəhayət, Almaniya kimi totalitar dövlətlərdə bazar münasibətləri əsasən 

ləğv edilmişdi.  slahatlar sənayenin hərbiləşdirilməsi, ağır sənayenin kütlə payının 

çoxaldılması, iqtisadiyyata dövlət nəzarətini artırılması və s. tədbirlərdən ibarət idi. 

Düzdü,  bu  cür  islahatlar  öz  təsirini tezliklə  göstərdi.  Belə ki,  böhran başladıqdan 

artıq bir il sonra Almaniyada işsizlik aradan qaldırılmışdı. Ancaq bu Almaniya iqti-

sadiyyatını uçuruma sürükləyirdi. Çünki bütün uğurlar süni idi. Buna baxmayaraq 

Almaniya  və  Yaponiya  istisna  olmaqla  böhran  bitdikdən  sonra  belə  digər  bütün 

63 

 

dövlətlərin  iqtisadiyyatları  durğunluq  içərisində  qalmışdılar.  Belə  demək  olar  ki, 

iqtisadi böhranlar ikinci cahan savaşı istiqamətində atılmış iri bir addım oldu. 

                  

  34.  taliya faşizmi və onun hakimiyyətə gəlməsi. 

Digər  Qərb  ölkələrində  inqilablar  baş  vermədi.  Bu  ölkələrdə  dəyişiklər  kütləvi 

hərəkatların təsiri altında, lakin qanuni seçilmiş hökumətlər tərəfindən islahatların 

nəticəsi oldu.  ngiltərə və Fransada demokratik hərəkat dalğasının yüksəlişi 1919-

1920-ci illərdə olmuşdur.  ngilis hökuməti ümumi tətil qorxusu qarşısında  1919-

cu ilin əvvəlində 7 saatlıq iş günü  müəyyən etdi və əmək haqqını qaldırdı. Fran-

sada 8 saatlıq iş günü müəyyənləşdirildi və sahibkarlarla həmkarlar ittifaqları ara-

sında kollektiv  müqavilələr qanuniləşdirildi.  Ölkələrin  çoxunda  həmkarlar  ittifaq-

larının  hüquqları  tanındı.  Fəhlə,  sosial-demokrat  partiyalarının  təsiri  gücləndi. 

1920-ci ildə  ngiltərə və Fransa, 1921-ci ildə Amerika kommunist partiyaları yara-

dıldı. 

       Əvvəlcə,  demokratiyanı  bütün  problemləri  həll  etməyin  açarı  kimi  təsəvür 

edirdilər.  Lakin  məlum  oldu  ki,  öz-özlüyündə  demokratiya-ümumi  seçki  hüququ, 

azadlıq, çoxpartiyalılıq avtomatik olaraq işsizliyi, qiymətlərin artmasını, istehsalın 

aşağı düşməsini aradan qaldırmır. Bu kütləvi antidemokratik hərəkatların yaranma-

sına  səbəb  oldu.  Avropa  faşizmi  yarandı.  Faşizm  XX  yüzilliyin  siyasi  hərəkatı, 

dövlət idarəçiliyinin xüsusi spesifik formasıdır. O, dünya xalqlarına saysız-hesab-

sız  fəlakətlər  gətirmişdir.  Faşizm  sözü  italyan  mənşəlidir.  Faşistlərin  ilk  çıxışları 

hələ 1919-cu ildə olmuşdur. Əvvəllər faşizm sözü yalnız 20-ci illər  taliya gerçək-

liyi  ilə  bağlı  işlədilirdi.  Sonralar  digər  ölkələrdə  buna  oxşar  təşkilatları  da  belə 

adlandırmağa başladılar. 

       Faşizmin  bir  sıra  xarakterik  xüsusiyyətləri  vardır,  hərşeydən  əvvəl,  faşizm 

millətçilik və irqçilikdir. Faşistlər üçün millətin mənafeləri həmişə fərdi, qrup, sinfi 

mənafelərdən üstündür. Sonuncular, şübhəsiz, birinciyə qurban verilməlidir. Faşi-

zm elə bil ki, Birinci dünya müharibəsi ərəfəsi və müharibə dövründə qaldırılmış 

millətçilik dalğasını özündə əks etdirirdi. Faşizm hərəkatının Almaniya və  taliya-

da  daha  geniş  vüsət  alması,  çoxusu  bununla  izah  edilə  bilərki,  milli  birləşməni 

64 

 

digər  xalqlardan  daha  gec  başa  çatdırmış  və  Birinci  dünya  müharibəsində  nəinki 

zəifləmiş, həm də incidilmiş bu ölkələrin (Almaniya Versal müqaviləsinin şərtləri 

ilə  incidilmişdi,  "qaliblər  arasında  məğlub"  taliyanın  Paris  konfransında  məna-

feləri  nəzərə  alınmamışdı)  xalqlarının  milli  hisləri  təhqir  olunmuşdu.  Faşizmi 

fərqləndirən bir sıra yeni xüsusiyyətlər vardır. Faşistlər sadəcə, güclü dövlət deyil, 

bütün cəmiyyəti əhatə edən totalitar dövlət (latınca totaliter-tamamilə, bütövlükdə 

deməkdir)  ideyasını  irəli  sürərək  gerçəkləşdirməyə  çalışırdılar.  Mussolininin  "hər 

ş

ey dövlət üçün, dövlət əleyhinə heç şey, dövlətdən kənarda heç kim" sözləri faşist 

totalitar dövlət ideyasının mahiyyətini ifadə edir.  

       Italiyada faşist təşkilatı 1919-cu ilin martında meydana gəlmişdir. Onu, vaxtilə 

taliya sosialist partiyasının üzvü və 1914-cü ildə həmin partiyadan qovulan Benito 

Mussolini  yaratmışdı.  Təşkilat  əvvəllər  “mübarizə  ittifaqı”  adlanmış,  1921-ci  ilin 

noyabrından  o,  “Milli  faşist  partiyası”  adlanmış,  Mussolini  onun  ali  rəhbəri  elan 

olunmuşdu. 1921-ci ilin noyabrında  taliya faşistlərinin qurultayı toplandı. Qurul-

tay  faşist  hərəkatını  siyasi  partiyaya  çevirmək  barədə  qərar  qəbul  etdi.  O,  “Milli 

faşist  partiyası”  adlandırıldı.  Kəskin  qarşıdurmalar,  hakim  dairələrdə  hökm  sürən 

çaşqınlıqlar,  liberal-burjua  dövlət  quruluşunda  böhran  faşizmin  çiçəklənməsinə, 

açıq  çıxışına  şərait  yaradırdı.  Nəhayət,  1922-ci  ilin  sentyabrında  Mussolini 

çıxışlarının  birində  öz  gizli  arzularını  bəyan  etdi:  “Biz  öz  nəzərimizi  Romaya 

yönəltmişik. Bizim proqramımız çox sadədir. Biz  taliyanı idarə etmək istəyirik”. 

      1922-ci il oktyabrın sonunda Mussolini hökümətin dəyişilməsini  tələb edib öz 

dəstələrinin Romaya yürüşünü elan etdi. Oktyabrın 30-da Mussolini kral sarayına 

gəldi  və  kral  ona  höküməti  təşkil  etməyi  tapşırdı.  Bundan  sonra  faşist  dəstələri 

Romaya daxil oldular. Bu adi hökumət dəyişikliyi deyildi.  taliyada totalitar faşist 

rejimi  quruldu.  1924-cü  ildə  saxtakarlıq  və  terror  şəraitində  parlament  seçkiləri 

keçirildi.  Seçkilərdə  əksəriyyət  səsi  faşistlər  aldılar.  Faşist  diktaturası  yaratmaq 

yolunda mühüm addım atıldı. 1925-ci ildə verilən bir sıra qanunlar faşist diktatu-

rasının formalaşmasına kömək etdi. 1926-cı ildə verilmiş qanunla Mussolini dikta-

torluq səlahiyyətləri aldı. O, parlament qarşısında məsuliyyət daşımayan diktatora 

çevrildi.  Müxalifətə  divan  tutmaq  üçün  «Xüsusi  tribunal»  təsis  etdi.  Bir  il  ondan 

65 

 

sonra ölkədə korporativ dövlət yaratmağı elan edən "Əmək Xartiyası" qəbul etdi. 

Həmin Xartiyanın xüsusi maddəsi ilə ölkədə tətillər və zəhmətkeşlərin digər müba-

rizə  tədbirləri  qadağan  olunurdu.  Onlar  cinayət  kimi  qiymətləndirilirdi.  1929-cu 

ildə Mussolini Roma papası ilə demokratik qüvvələrə qarşı birgə mübarizə barədə 

saziş imzaladı. 

                    35. Almaniya nasizmi və onun hakimiyyətə gəlməsi. 

      Millətçilik  Avropada  yeni  şey  deyildi,  o,  həmişə  mühafizəkarlar,  sağ  siyasi 

qüvvələr  üçün  səciyyəvi  olmuşdur.  Faşistləri  ənənəvi  sağlarla  dövlət  qarşısında 

səcdə  etmək  də  yaxınlaşdırır:  həm  bunlar,  həm  də  o  birilər  dövlətdə  milli  ruhun, 

sabitliyin və qayda-qanunun rəhnini görürdülər. Lakin bununla ənənəvi mühafizə-

karlarla faşistlər arasında oxşarlıq qurtarır. Faşizmi fərqləndirən bir sıra yeni xüsu-

siyyətlər  vardır.  Faşistlər  sadəcə,  güclü  dövlət  deyil,  bütün  cəmiyyəti  əhatə  edən 

totalitar  dövlət  (latınca  totaliter-tamamilə,  bütövlükdə  deməkdir)  ideyasını  irəli 

sürərək gerçəkləşdirməyə çalışırdılar. Faşizm daha çoxsaylı əhali qruplarını-sənət-

karları,  xırda  alverçiləri  və  sahibkarları,  kəndliləri,  məmurları,  müharibə  veteran-

larını birləşdirən kütləvi hərəkat idi. Məhz bu təbəqələrdən çıxanlar faşist hakim 

elitasını təşkil edirdilər. Nə Hitler, nə Mussolini, nə də onların silahdaşları aristok-

rat mənşəli deyildilər, onların valideynləri varlı adamlar olmamışlar. 

       Faşistlər köhnə mühafizəkarlardan istənilən problemi həll etmək vasitəsi kimi 

zorakılığın qarşısında səcdə etmə də fərqləndirir. Onlar gələcək dünya quruluşunu 

zorakılıqla bərqərar etmək istəyirdilər, öz siyasi rəqibləri ilə mübarizə üçün hərbi 

dəstələr  (Almaniyada-hücumçular  SA  və  müdafiə  dəstələri  SS,  taliyada-  "qara-

köynəklilər") yaradaraq zorakılıqla hakimiyyətə doğru gedirdilər. Zorakılığı siyasi 

mübarizənin ayrılmaz və təbii əlaməti kimi qəbul etmək faşistlərin mühafizəkarlar-

la deyil, cəmiyyətin zorakılıqla dəyişdirilməsi uğrunda çıxış edən ortodoksal sosia-

listlər  və  kommunistlərlə    yaxınlaşdırırdı.  Axırıncılar  kimi  faşistlər  də  kapitalizm 

ə

leyhinə çıxırdılar. Fərq yalnız bunda idi ki, faşistlər azad rəqabətdə millətin birli-

yini dağıdan qüvvə görürdülər. Sosialistlərdən bəzi ideyaları götürən və  "sosialist" 

sözünü  öz  partiyalarının  adına  daxil  edən  faşistlər,  ancaq  ənənəvi  sosialist  fəhlə 

hərəkatına-həm kommunistlərə, həm də sosialistlərə özlərinin əsas siyasi rəqibləri 

66 

 

kimi baxırdılar. Birincilərə milli birliyi parçalayan sinfi mübarizə ideyasına sadiq 

olduğuna görə, ikincilərə, onların fikrincə, vuruşan millətin "kürəyinə zərbə olan" 

alman inqilabında rollarına görə nifrət edirdilər. Bundan əlavə faşistlər həm kom-

munistlərə,  həm  də  sosialistlərə  kütlələr  uğrunda  başlıca  rəqib  kimi  baxırdılar. 

Həm sağların, həm də solların bir çox ideyalarını birləşdirən faşizm, bununla bəra-

bər, siyasi həyatda "üçüncü qüvvə" rolunu olmağa çalışırdı. 

      Alman  faşizmi  yaxud nasizmi  özünəməxsus   xüsusiyyətlərə  malik idi.  Alman 

faşistlərini  millətçilik ifrat, irqçi formalar almışdı. Onların təsəvvürünə görə bəşə-

riyyət  tarixi  müxtəlif  millət  və  xalqların  yaşamaq  uğrunda  mübarizəsindən  başqa 

bir şey deyildi. Bu mübarizədə ən güclülər qalib gəlir, məğlubların nəsibi ya məhv 

olmaq, ya da tabe olmaqdır. Alman faşistləri "ari", "nord" irqini həyata ən qalib irq 

sayır, bu irqə hamıdan əvvəl almanları aid edirdilər. Nasistlərin fikrincə, almanla-

rın tarixi rolu dünya ağalığına nail olmaqdan ibarətdir, bundan ötrü Versal müqa-

viləsini  ləğv  etmək,  güclü  ordu  yaratmaq,  bütün  almanları  bir  dövlətdə  birləşdir-

mək və Almaniyanı, Birinci dünya  müharibəsində olduğu kimi, heç vaxt blokada 

hədələməsin deyə onun üçün Şərqdə "həyat məkanı" əldə etmək lazımdır. Bu an-

dan Almaniya dünya ağalığı uğrunda mübarizəyə hazır olacaqdır.  frat millətçilik 

alman faşizmi üçün səciyyəvi olan ifrat təcavüzkarlıq doğururdu. Almaniyada faşi-

zm  Birinci  dünya  müharibəsindən  dərhal  sonra  başlamışdır.  Bütün  faşistlərin 

toplayıcı mərkəzi olan "Nasional Sosialist Alman Fəhlə Partiyası" (NSDAP) 1919 

cu  ildə  yaradılmışdır.  Adolf  Hitler  tezliklə  bu  partiyanın  lideri  oldu.  O,  1889-cu 

ildə  Avstriyanın  Braunau  şəhərində  doğulmuş  və  1932-ci  ilə  kimi  Avstriyanın 

vətəndaşlığını  saxlamışdır.  Çoxmillətli  Avstriyanın  millətlərarası  münasibətlərin 

kəskinləşdiyi paytaxtında alman  millətçiliyi və antisemitizmin qatı tərəfdarı oldu. 

1913-cü  ildə  Hitler  qonşu  Almaniyaya  Münhenə  gəlir  və  Birinci  dünya  mühari-

bəsini burada qarşılayır. O, müharibəni coşqunluqla qarşıladı, könüllü alman ordu-

suna  getdi  və  4  il  Qərb  cəbhəsində  oldu.  Hitler  Almaniyanın  məğlubiyyətini  o 

zamankı bir çox almanlar kimi Almaniyanın daxili düşmənlərinin-marksistlərin və 

yəhudilərin təxribatı ilə izah edirdi. O, ordudan təxris olunan kimi döyüşkən mil-

lətçilərin  kiçik  bir  partiyasına  daxül  oldu,  çoxlu  mütaliyə  etməsi,  başlıcası  isə 

67 

 

qeyri-adi natiqlik qabiliyyəti sayəsində tezliklə onun lideri oldu. Hitler bu partiyanı 

yenidən  təşkil  edərək  NSDAP-a  çevirdi.  1923-cü  ildə  o,  həmfikirləri  ilə  birlikdə 

Münhendə  hakimiyyəti  ələ  keçirməyə  cəhd  etdi  (bu  cəhd  haqqında  qərar  pivəxa-

nada qəbul edildiyinə görə o zaman onu zarafatla "pivə qiyamı" adlandırmışdılar). 

Bu cəhdə görə məhkəmə  Hitlerə 5 il həbs cəzasına məhkum etdi. O, həbsxanada 

olarkən özünün "Mayn kampf" (Mənim mübarizəm) əsərinin böyük hissəsini  yaz-

dı. Həmin əsərdə Hitler özünü siyasi və irqçi ideyalarını şərh etdi. Bir ildən sonra 

o, həbsdən azad edildi və fəal siyasi fəaliyyətə qayıtdı. Ancaq 20-ci illərdə faşist-

lərin Almaniyada nüfuzu çox cüzi idi. Hitlerin həbsindən sonra alman faşist hərə-

katında  səngimə  baş  verdi.  Partiya  daxilində  ikitirəlik  yarandı.  Hitlerin  razılığı 

olmadan  1924-cü  ilin  avqustunda  (16-17)  keçirilən  qurultayda  NSDAP  və  DAP 

"Azad  nasional-sosialist  partiyası"  adı  altında  birləşdilər.  Lyuden-dorf,  Grefe  və 

Qriqori  Ştrasserlər  partiyanın  rəhbərliyinə  seçildilər.  Həbsxanadan  çıxan  Hitler 

1924-cü ilin dekabrında NSDAP-ın bərpa olunduğunu elan etdi. Hitlerin təşəbbüsü 

ilə  hələ  1921-ci  ildə  yaradılmış  "Hücumçu  dəstələri  (SA)"  və  1923-cü  ildə  təşkil 

olunan  "Müdafiə  dəstələri  (SS  Veymar  respublikasından  narazı  olan  sənayeçilər, 

bankirlər və hərbi bürokratik elita da nasistləri müdafiə edirdi. Onların təhriki ilə 

prezident  Hindenburq  1933-cü  il  yanvarın  30-da  Hitleri  reyxskansler  təyin  etdi. 

Hitler  ilk  gündən  etibarən  ölkədə  demokratik  azadlıqları  ləğv  etməyə  və  siyasi 

rəqiblərinə qarşı açıq terrora başladı. Buna haqq qazandırmaq məqsədilə 1933-cü il 

fevralın 27-də Reyxstaqın yandırılması təşkil olundu. Onun təqsiri kommunistlərin 

üzərinə  atıldı.  Hətta  1933-cü  ilin  sentyabrında  Leypsiqdə  qondarma  mühakimə 

keçirildi.  Fevralın  28-də  faşist  hökumətinin  təklifı  əsasında  prezident  «Xalqı  və 

dövləti  müdafiə  etmək»  adlı  fövqəladə  fərmanla  Veymar  konstitusiyasının  müəy-

yən etdiyi bütün azadlıqları ləğv etdi. Nasist partiyası istisna olmaqla bütün siyasi 

partiyaların fəaliyyəti qadağan olundu. Gizli polis (gestapo) yaradıldı. 1933-cü ilin 

martında  siyasi  islahat  nəticəsində  yerli  özünüidarə  orqanları,  federativ  dövlətin 

tərkibinə  daxil  olan  alman  torpaqlarının  muxtariyyəti  ləğv  edildi.  1934-cü  ilin 

avqustunda  prezident  Hindenburqun  ölümündən  sonra  bütün  hakimiyyət  Hitlerin 

68 

 

ə

lində  cəmləndi.  Hitlerin  ən  yaxın  silahdaşları  -  Görinq,  Himmler,  Gebbels,  Ley, 

Ş

irax əsas dövlət vəzifələrini tutdular.