Buxoro Davlat Universiteti Pedagogik ta‟lim fakulteti 14-12bt-20 guruh talabasi
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7 I BOB.Grammatik tushunchalarning mohiyati. 1.1.Ularni o„zlashtirishdagi qiyinchiliklar. Tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o„zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab ko„rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o„ziga xos xususiyati, ya‟ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o„ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo„lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so„z, so„z birikmasi, gap, morfema, leksema, fonema va boshqalarning o„ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo„lgan dastlabki materialning o„zi etarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o„quvchilarda tushuncha juda ko„p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma‟lum darajada rivojlangan bo„lishi lozim. Mavhum tafakkur ta‟lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko„nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig„indisini shakllantirishga qaratilgan bo„lishi zarur. Ko„pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni tafakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O„quvchilarda tu-shunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o„sganligiga bog„liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o„quvchilar so„zlarni taqqoslay olmaydilar 8 va ularning muhim grammatik belgilariga ko„ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo„l qo„yadilar. Masalan, fe‟l o„rganilganda o„quvchilar fe‟l predmetning harakatini bildirishini bilib oladilar. Yurmoq, o„qimoq, olmoq kabi fe‟llarda leksik ma‟no grammatik ma‟noga mos keladi. Ko„p fe‟llarda bunday moslik bo„lmaydi. Grammatikada predmet harakati deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa predmetlarga munosabati, predmet belgisining o„zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o„ylamoq, sevmoq, o„smoq, ko„karmoq va hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma‟noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o„rgana boshlagan o„quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko„proq yurish, siljish ma‟nosida aniq tasavvur qiladilar. Shuning uchun fe‟lni o„rganishning boshlang„ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so„zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o„rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o„quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so„zlarni ot turkumiga kiritmaydilar.Tushunchani shakllantirish uchun o„quvchilarda mavhumlashtirish ko„nikmasini o„stirish, ular diqqatini so„zning aniq leksik ma‟nosidan grammatik ma‟nosiga qaratish va shu guruhdagi so„zlarga oid umumiy, Grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so„rog„iga javob bo„ladigan barcha so„zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko„plikda kelish), egalik qo„shimchalari bilan o„zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so„zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta‟lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o„quvchilarda tushuncha juda ko„p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani o„zlashtirish uzoq tushunchani o„zlashtirish davom etadigan va kichik yoshdagi o„quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O„qituvchi boshlang„ich sinflarda tushunchani o„zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o„rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o„zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik 9 xususiyatlarini, o„quvchilarning nutqiy va aqliy o„sishi bir-birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi rolini asos qilib oladi. Jamiyatimizning barcha jabhalarida qayta qurish bo„lgani kabi ta‟lim-tarbiya sohasida ham qayta qurish, yangilanish zarurligi namoyon bo„lib bormoqda. Mustaqillik va ta‟lim sohasidagi islohotlar ta‟lim jarayoni uchun tavsiya etiladigan didaktik materillarni zamon talablari asosida tubdan qayta ko„rib chiqish va zamonaviy shakllarini yaratishni taqozo etmoqda. Zamonaviy didaktik materiallar qanday bo„lishi kerak ekanligi borasida qator didakt olimlar izlanishlar olib borishmoqda. Ushbu paragrafda zamonaviy darslik, o„quv qo„llanmalar va ikkilamchi didaktik materiallarga quyiladigan talablarni tahlil qilamiz. Bugungi kunda boshlang„ich ta‟limning sifati, samaradorligi butkul o„qituvchi zimmasiga, uning izlanuvchanligi, fidoiyligi, o„z mas‟uliyatini qay darajada xis etishiga bog„liq bo„lib qoldi. Har bir boshlang„ich sinf o„qituvchisi o„zi o„qitayotgan sinf o„quvchilari o„quv yili yakunida fanlardan egallashlari lozim bo„lgan bilim, malaka, ko„nikmalar mezoni talablari darajasida bilim, malaka va ko„nikmalariga ega bo„lishiga erishishi kerak. Shunday ekan darslarni qanday usul bilan olib borish masalasini o„qituvchi ehtiyoriga berish ma‟qul, deb bilamiz. Lekin o„qituvchi aniq maqsad bilan faol va fidokorona mehnat qilishi, darsning har bir bosqichiga mas‟uliyat bilan yondoshmog„i lozim. Demak dars jarayonida o„quvchini faollashtirish, mustaqil faoliyat ko„rsata oladigan qilib etishtirish lozim. Hozirgi kunda o„qituvchilardan talab etilayotgan narsa, o„quvchilarni faolligini kuchaytirish, chunki faollik bor joyda onglilik bo„ladi. Darslarni zamonaviy usulda tashkil etish uchun bir qator metodik va pedagogik talablarga qattiy rioya qilish lozim. Birinchi navbatda o„qituvchi nazariy va metodik tomondan yaxshi qurollangan va o„z kasbining jon kuyar fidoiysi bo„lmog„i kerak. Ikkinchidan esa, estetik did bilan ma‟lum bir tizimda ishlangan ko„rgazmali qurollar va tarqatma didaktik materiallarga ega bo„lishi kerak. Shuningdek, o„zi o„qitayotgan sinf o„quvchilarini o„z farzandi mehri bilan sevishi 10 va o„z oldigan yosh avlodni kelajakning etuk hamda barkamol avlodi etib tarbiyalashdek murakkab va mas‟uliyatli vazifa turganini unutmasligi kerak. Bugungi kunda boshlang„ich ta‟limning sifati, samaradorligi butkul o„qituvchi zimmasiga, uning izlanuvchanligi, fidoiyligi, o„z mas‟uliyatini qay darajada xis etishiga bog„liq bo„lib qoldi. Har bir boshlang„ich sinf o„qituvchisi o„zi o„qitayotgan sinf o„quvchilari o„quv yili yakunida fanlardan egallashlari lozim bo„lgan bilim, malaka, ko„nikmalar mezoni talablari darajasida bilim, malaka va ko„nikmalariga ega bo„lishiga erishishi kerak. Shunday ekan darslarni qanday usul bilan olib borish masalasini o„qituvchi ehtiyoriga berish ma‟qul, deb bilamiz. Lekin o„qituvchi aniq maqsad bilan faol va fidokorona mehnat qilishi, darsning har bir bosqichiga mas‟uliyat bilan yondoshmog„i lozim. Dars jarayonida o„quvchini faollashtirish, mustaqil faoliyat ko„rsata oladigan qilib etishtirish lozim. Hozirgi kunda o„qituvchilardan talab etilayotgan narsa, o„quvchilarni faolligini kuchaytirish, chunki faollik bor joyda onglilik bo„ladi . Darslarni zamonaviy usulda tashkil etish uchun bir qator metodik va pedagogik talablarga qattiy rioya qilish lozim. Birinchi navbatda o„qituvchi nazariy va metodik tomondan yaxshi qurollangan va o„z kasbining jon kuyar fidoiysi bo„lmog„i kerak. Ikkinchidan esa, estetik did bilan ma‟lum bir tizimda ishlangan ko„rgazmali qurollar va tarqatma didaktik materiallarga ega bo„lishi kerak. Shuningdek, o„zi o„qitayotgan sinf o„quvchilarini o„z farzandi mehri bilan sevishi va o„z oldigan yosh avlodni kelajakning etuk hamda barkamol avlodi etib tarbiyalashdek murakkab va mas‟uliyatli vazifa turganini unutmasligi kerak. |