Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

Bayon ustida ishlash metodikasi
1-sinf

---

74 
yozuv taxtasiga yoziladi yoki monitor orqali koʻrsatiladi. Bu birmuncha 
qulaylik tugʻdiradi. Sinf yozuv taxtasida ishlash, oʻquvchilarning 
qoʻlyozma matnlarini oʻqish koʻnikmalarini mustahkamlaydi, texnika 
vositalarining imkoniyatini koʻradi, hikoya mazmunini tushunishni 
osonlashtiradi. 
Oʻquvchilar aralash berilgan gaplardan hikoya tuzishda 
bogʻlanishli nutqning muhim talabini - mazmundagi ketma-ketlikni 
ogʻzaki oʻzlashtiradilar. Masalan, 
“A’lochilar” 
matnidagi gaplar 
tartibi buzilgan holda sinf yozuv taxtasiga yoziladi. 
U oltinchi sinfda oʻqiydi. Barcha fanlardan a’lo baho oladi. 
Ra’noning Tal’at degan akasi bor. Singlisi Ra’no ham a’lochi, odobli 
qiz. Tal’at – aqlli, odobli bola.
Darsning borishi: 
I.
Oʻqituvchi oʻquvchilarga a’lochi, odobli bola qanday boʻlishi 
kerakligi haqidagi tushunchalarni qisqacha eslatadi. A’lochi, odobli, 
tartibli bolalar tasvirlangan rasmlarni koʻrsatadi. 
II.
Oʻqituvchi yozuv taxtasidagi matnni oʻqiydi va tahlil qiladi. 
Hikoyada kimlar haqida gap boradi?
(Ra’no va Tal’at haqida gap 
boradi.) 
Kim 6-sinfda oʻqiydi?
(Tal’at oltinchi sinfda oʻqiydi.) 
III.
Hikoya tuzish uchun tayyorgarlik. 
Oʻqituvchi oʻquvchilarga aralash berilgan gaplardan hikoya 
tuzishni aytib, yozuv taxtasidagi matnda nechta gap borligini aniqlashni 
uqtiradi va hikoyani oʻqiydi, soʻngra quyidagi savollarga javob oladi: 
“Hikoyada nechta gap bor? Hikoyada beshta gap borligini qanday 
bildingiz? Gaplarning oʻrnini almashtirish mumkin ekanmi? Nega 
oʻrnini almashtirish mumkin emas?”
Xulosa: 
Hikoyaning oʻziga xos tartibi boʻlib, uni buzib boʻlmaydi. Tartib 
buzilsa, hikoyaning mazmuni chiqmaydi. 
I.
Hikoyacha tuzish: 
Oʻquvchilar yozuv taxtasidagi gaplarni oʻqiydilar. Ularning 
joylashishida tartib yoʻqligini aniqlaydilar. Shundan keyin oʻqituvchi 
quyidagi savollarga javob beradi: 
Hikoya hosil boʻlishi uchun nima 
qilish kerak?
(Hikoya hosil boʻlishi uchun gaplarni oʻrniga qoʻyib 
oʻqish kerak.) 
Hikoyani qaysi gapdan boshlash kerak?
(“Ra’noning 
Tal’at degan akasi bor” gapidan.) 
Undan keyin-chi?
(U oltinchi sinfda 
oʻqiydi.) 
Hikoya qaysi gap bilan tugadi?
“Singlisi Ra’no ham a’lochi, 
odobli qiz” gapi bilan. 

---

75 
Agar oʻquvchilar savollarga javob tanlashda qiynalsalar, 
oʻqituvchi yordam beradi. Oʻquvchilar tanlagan gaplarni oʻqiydilar 
(ichlarida va birgalikda xor boʻlib). 
Oʻqituvchi har bir savolga berilgan javobni yozuv taxtasiga yozib 
borishi lozim. Chunki oʻquvchilar bogʻlanishli matn tuzishni (gaplarni 
ketma-ket joylashtirishni) oʻz koʻzlari bilan koʻradilar. 
II.
Ishni xulosalash: 
Oʻqituvchi oʻquvchilardan: 
“Biz aralash berilgan gaplardan nima 
tuzdik?
(Biz aralash berilgan gaplardan hikoya tuzdik.) 
Biz buni qanday 
bajardik?
(Gaplarning mazmuniga qarab tartib bilan joylashtirdik.) 
Bu 
hikoyaga qanday sarlavha qoʻyish mumkin? “A’lochilar” deb sarlavha 
qoʻyilishi toʻgʻrimi?” 
deb soʻraydi. 
Oʻquvchilar mashqning maqsadini ogʻzaki tushunib oladilar. 
Hikoyalashda mazmunning bogʻlanishiga, ketma-ket kelishiga 
ahamiyat berishni oʻrganadilar. 
Oʻqituvchi 
tayyorgalik 
jarayonida 
tartibsiz 
matnlardan 
foydalanishi yaxshi samara beradi. Bunday mashqlar ikki ta’limiy 
maqsadni nazarda tutadi: birinchidan, bolalar matnni hikoyalashda 
mazmunning ketma-ket bogʻlanishi haqidagi tushunchaga ega 
boʻladilar va nutqlarida izchillikka ahamiyat berishga odatlanadilar. 
Ikkinchidan, bunday mashqlar oʻquvchilarni ma’lum fikrni aniq va 
sodda qilib ifodalaydigan gaplar tuzish malakasini hosil qilishga 
oʻrgatadi. 
Ikkinchi sinf ona tili dasturida oʻquvchilarni oʻqituvchi 
rahbarligida hajmi uncha katta boʻlmagan (40-50 soʻzli) matnlardan 
savollar yordamida bayon yozishga oʻrgatish tavsiya etiladi. 
Oʻqituvchining oldida ikkinchi sinf oʻquvchilarini berilgan tayyor 
reja asosida bayon yozishga oʻrgatish vazifasi turadi. Oʻquvchilar 
yozuv taxtasiga yozilgan savollarni toʻgʻri oʻqishi va ularning 
ma’nosini tushunishi, rejadagi savolga aniq javob berishi, qayta 
hikoyalashda va yozma bayonda oʻzining javoblarini rejadagi savollar 
tartibida berishi lozim. 
Yozma nutq malakalarini mustahkamlash uchun oʻquvchilarni 
bayonda oʻzlari yoza oladigan soʻzlardan foydalanishga oʻrgatish 
lozim. 
•