ÇALĞi aləTLƏRİ DÜnyani valeh ediR

Cavanşir Qasımov.
Artist on chilik naghara 
Javanshir Gasimov. 
Исполнитель на чилик нагаре  
Джаваншир Касимов
Nağarada əllə və ya çubuqla çalğı üsulunun seçilməsi ansambllarda ifaçı-
ların sayından və çıxış yerindən – otaq və ya açıq havada olmasından asılıdır. 
Aşıqlar, balabançılar, xalq çalğı alətləri ansambllarında və orkestrlərdə əllə, 
damburçu, zurnaçı və tulumçular ansambllarında isə çubuqla çalırlar. 
Binar alət olan kos-nağaranı qarşıda saxlayıb, qayış vasitəsilə çiyindən 
asır lar.  Alət ilgəyin köməyilə biləklərə taxılmış bir (ana kosda) və ya iki (bala 
kos da) toxmaqla bir və ya hər iki üzə vurmaqla səsləndirilir. Ana kosda taktın 
güc lü  xanələri çalınır, bala kosda isə melodiyaların ritmik əsası nəzərə çatdırılır. 
Böyük nağara (kos) ancaq zurnaçılar ansamblında istifadə edilir. Burada  
bala kosda çalan da iştirak edir. Kos-nağaranın ritmləri ilə toy şənliyi, adax-
lının gəlməsi və  gəlinin yola salınması, müxtəlif rəqslər, idman yarışları  və 
oyunlar müşayiət olunur. 
Orta ölçülü nağara – qoltuq nağara xalq çalğı alətləri orkestr və ansamblla-
rında, habelə estradada solo şəkildə istifadə olunur. Alət sazəndə, kiçik bala-
bançı və zurnaçı ansambllarının tərkibinə daxildir. 
Nağaranın kiçik növləri – cürə və ya bala nağara, əsasən balabançı və qar-
monçu ansambllarında, habelə klarnetçini müşayiət edən vaxt səslənir. 
Tərkibində 30-40 ifaçı olan nağaraçı ansamblları fəaliyyət göstərirlər.
Nağaraları əvvəlcədən müxtəlif tonlarda kökləyərək, ayrı-ayrı qrup halın-
da, qabaqcadan müəyyənləşdirilən metro-ritmik sxem əsasında sinxron şəkildə 
ritmləri vururlar. Çox vaxt nağara bir qrup rəqqasın əlində də səslənir. 
Ağasüleyman  İmanov, Böyükağa Muradov, İzzət Məmmədova, Çingiz 
Meh  diyev,  Zöhrab  Məmmədov, Səlim Quliyev, Almas Quliyev, Əfqan Cə fə-

83
AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRI DÜNYANI VALEH EDIR
rov, Azər Əliyev, Rafiq İbrahimoğlu və başqalarının ustalığı bu alətin  po pul  yar-
laş  masın da rolu böyükdür. Onlar ifaçılıq üslubuna çoxlu yeniliklər gə tir mişlər. 
Çingiz Mehdiyev (1932-1992) məktəblilərdən ibarət “Ritmlər” nağaraçı-
lar ansamblı yaratmışdı. Diqqətəlayiqdir ki, ansamblın tərkibinə kos, qaval, 
qoşanağara, dümbək və sinc alətləri daxil edilmişdir.  
Bizim zamanımızda  əməkdar artist Natiq Şirinovun təşkil etdiyi “Natiq 
ritm qrupu” böyük populyarlıq qazanmışdır. 
Azərbaycanın Əməkdar artisti Natiq Şirinov.
Honored Artist of Azerbaijan Natig Shirinov.
Заслуженный артист Азербайджана Натиг Ширинов.
Tofiq Quliyev xüsusi olaraq nağara və xalq çalğı alətləri üçün “Azərbaycan 
rəqs ritmləri” bəstələmişdir. Məmməd Quliyev “Novruz” bayramı səhnəsini 
canlandırmaq məqsədilə “Aldanmış ulduzlar” operasının partiturasına zurna 
və nağaranı daxil etmişdir. Rəhilə Həsənovanın “Kos-kosa” balet-pantomima-
sında 2 mim və xordan başqa 8 nağara və bir qoşanağara ifaçısı iştirak edir. 
Ramiz Mustafayev nağara ilə orkestr üçün “Azərbaycan xalq ritmləri”, “Rəqs 
süitası”, Salman Qəmbərov səs, nağara və fortepiano üçün “Şərq və  Qərb” 
süitası, Vasif Allahverdiyev ağac nəfəs alətləri kvarteti və nağara üçün “Mu-
ğamsayağı”, Ceyhun Allahverdiyev isə kamera orkestri ilə tar, kamança, zur-
na, balaban, nağara və solist (xanəndə) üçün “Muğamların və xalq musiqisinin 
işləmələri” yazmışlar.

Səadət ABDULLAYEVA
84
Şərq ölkələrində bubenə oxşar digər populyar alətin  –  qavalın yayılma 
arealı nağaraya görə daha genişdir. “Qaval” sözünün mənası barədə bir neçə 
mülahi zə vardır. Onlardan da ən məqbulu tanınmış ornament rəssamı,  şərq 
mu siqisinin böyük bilicisi Lətif Kərimov (1906-1991) tərəfindən qeyd edilib. 
Onun nəticəsi nə görə “qaval” və ya “qəvval” orta əsrlərdə Şərqdə geniş yayı-
lan zərb aləti də fin  müşayiətilə ərəb mətnli “qoul” ritmik musiqi əsərlərini ifa 
edən müğənnidir [48].
Bir çox rayonlarda dəf adı ilə tanınan (Quba rayonunda – dəft, Qazax ra-
yonunda isə – damdıra) qaval bir tərəfinə balıq (nərə, naqqa) döşünün dərisi 
çəkilmiş 310-320 mm diametrli ensiz, dəyirmi sağanaqdan ibarətdir. Pərdəsi 
çəpiş dərisindən olan qavallara da rast gəlmək olur. 
Bir qayda olaraq, sağanaq palıd, tut və ya qoz ağacından olan 11-12 mm qa-
lınlıqda və 1400 mm uzunluqda nazik fanerdən hazırlanır. Onun üzərinə taxta 
yapışqanı çəkərək üç dəfə dairə şəklində dolayırlar. Sağanağın səthi üz tərəfdə 
hamar, iç tərəfdə isə bir qədər qabarıqdır. Sağanağın daxili perimetri boyunca 
bir-birindən 18-20 mm məsafədə milin köməyilə mis və ya bürüncdən olan 
halqa-zınqırovlar (60-dan artıq) asılır. Çox vaxt sağanağın üz tərəfi sədəflə 
bəzədilir. Qavalların ölçülüləri müxtəlifdir: diametri 340-450 mm və eni 40-60 
mm arasında dəyişir. 
Qaval. Qaval. Гавал.
Çalğıdan əvvəl qavalın üzü gündə, od və ya elektrik lampası üzərində qız-
dırılır. Yaxşı dartılan və isidilən dəri təmiz, uca və güclü səs verir. Qavalı iki 
əllə, içəri tərəfini ifaçıya çevrilmiş şəkildə saxlayırlar. Bu zaman sağanağın 
kənarı əllərin baş barmaqlarına söykənir. Səslər hər iki əlin ovucları və bar-
maqları (şəhadət, orta, üzük və çeçələ) ilə üzün kənarına və ya mərkəzinə yün-
gül vurmaqla, həmçinin aləti silkələməklə əldə edilir.
Qavalı, adətən, qapalı yerdə çalırlar. Bu halda müxtəlif üsullardan istifadə 
edir lər: açıq ovuc, bir və ya hər iki əlin barmaqları ilə üzün kənarına və 
mərkəzinə doğru, əlin barmaqlarının ucu ilə üzün kənarına və mərkəzinə, çeçələ 
barmaq tamamla yı cı  çırtma  şəklində üzük barmaq üzərində sürüşdürülərək 
üzün sağanağa yaxın his səsinə vurulur; alətin hər iki əllə silkələnməsi; tək-

85
AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRI DÜNYANI VALEH EDIR
tək zərbələrdən sonra alətin fır la dılması. Bundan əlavə xalq çalğı alətləri 
orkestrində bu və ya digər əsərləri ifa edərkən ifaçı alətin sağanağını dizinə və 
sinəsinə sıxaraq əllə üzün mərkəzinə vurur.
Qaval Azərbaycan xalqının məişəti, adət və ənənələri  ilə bağlı səhnələrin 
nü  mayişində geniş şəkildə istifadə edilən alətdir. O müxtəlif musiqi janrlarının 
ifa sında, xalq oyunlarında (məsələn, “Cüt qaval”) və tamaşalarında səslənir. 
Rəqs lərin, mahnıların ritmik müşayiətində solo ifada, eləcə də simli və nəfəs 
alətlərin akkompanementi üçün istifadə olunur. 
Qaval sazəndə ansambllarında muğam-dəstgahların və  zərbli muğamla-
rın rit mik epizodlarını qavalda müşayiət edən xanəndənin əlində səslənir. Bu 
zaman qaval bir növ müstəqil rol oynayır. Oxuma zamanı isə muğamın me-
lodik xət tin dən asılı olaraq, aləti xanəndə müxtəlif vəziyyətlərdə saxlayaraq, 
onun va sitəsilə səsin istiqamətini və tembrini dəyişdirməyə çalışır. Muğamın 
kulmina siya  mə qam larında xanəndə qavalı sifətin sol tərəfində  ağızla eyni 
səviyyədə qulağa  ya  xın saxlayır. Bu vaxt alət özünəməxsus rezonator rolunu 
oynayır. Təsnif və xalq mahnılarını ifa edərkən xanəndə qavalda ancaq giriş 
hissəsini və araçalğını mü şayiət edir. 
Bir çox xanəndələr – Cabbar Qarayağdıoğlu, Seyid Şusinski, Zülfi Adı-
gözə lov,  Əbülfət Əliyev və başqaları eyni zamanda qavalın mahir ifaçıları ki-
mi də ta nınırdılar.  Əzizağa Nəcəfzadə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının 
mah nı və rəqs ansamblını qavalda böyük ustalıqla müşayiət edirdi. Bizim gün-
lərdə qavalın mahir ifaçıları xanəndə Alim Qasımov və Mahmud Səlahdır.
Mahmud Səlah. 
Mahmud Salah. 
Махмуд Салах.

Səadət ABDULLAYEVA
86
Qavalda çalğı improvizasiya xarakteri daşıyır. Qaval həm xalq çalğı alətləri 
orkestrinin tərkibində, həm də rəqqasələr tərəfindən atribut kimi istifadə edilir. 
Rü fət Ramazanov kamera orkestri, fleyta, violonçel və qaval üçün “Dirin-
gi” pyesi, klarnet, skripka və qaval üçün “Tərzi-muğam” miniatürü yazmışdır.
Dumbul, dümbələk adları ilə  də tanınan  qoşanağara eyni hündürlüklü, 
ancaq müxtəlif ölçülü (onlardan biri o birisindən təxminən yarısı qədər kiçik-
dir) iki gövdədən (göz və ya qazanca) ibarətdir. 
Xarici görünüşünə görə onlar fincanı və ya piyaləni xatırladır. Alətin hün-
dürlüyü 300 mm-ə çatır, böyük gövdənin maksimal diametri 200-280 mm, ki-
çik gövdəninki isə 110-180 mm təşkil edir. Gövdələr yan tərəflərdən, yuxarıda 
və aşağıda dəri iplə bir-birinə birləşdirilir və yaxud da metal borucuqla ümumi 
taxta oturacaq üzərində bərkidilir. Keçmişdə onların arasında xüsusi ayaqcıq-
da çınqıraq (kiçik ölçülü zəng) qoyur və ya metal lövhəcik asırdılar.
Hər iki gövdə qoz, tut ağaclarından və metaldan düzəldilir, keçmişdə isə 
gil dən hazırlanırdı. Alət boğuq səslənməsin deyə gövdələrin aşağı hissəsində 
kiçik dəliklər (səsliklər) açılır. Gövdələrin üst tərəflərinə çəkilən keçi, öküz, 
dəvə və ya at (nazik sinə hissəsi) dərisi, camış (öküz) gönündən düzəldilən 
köşə ilə və ya xüsusi vint mexanizminin (litavrada olduğu kimi) köməyilə dar-
tılır.  
Qoşanağaralar. Gosha-nagaras. Гоша-нагары. 
Çalğı üçün zoğal ağacından hazırlanan nazik, dəyirmi, 280-335 mm uzun-
luqda, en kəsiyinin diametri baş hissədə 12 mm, aşağıda isə 7 mm olan iki 
ağac çu buqdan istifadə edilir. 
Son vaxtlar “üç nağara” adı altında – böyük, orta və kiçik gövdədən ibarət 
olan alət də səsləndirilir. 
Təmiz və güclü səslər almaq üçün qoşanağaranın üzü çalğıdan əvvəl od 
üzə rində azacıq qızdırılır. Qoşanağaranı xüsusi ağac dayağa qoyub (adətən bö-
yük  göv  dəsi ifaçıdan sağda yerləşir) bir qədər ifaçıya doğru əyirlər, yaxud da 
mə ra sim  ləri (gəlin gətirmə) və idman oyunlarını (zorxana, kəndirbaz və s.) 
mü şa yiət edər kən onu qoltuğun altında saxlayırlar. Əvvəllər isə o ya yerə qo-
yulurdu, ya da ifa çının boynundan asılırdı. 

87
AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRI DÜNYANI VALEH EDIR
Qoşanağaranın gövdələri yuxarı hissədə müxtəlif diametrli olduğuna görə 
onların səsi bir-birindən təxminən bir kvarta yüksəkliyində  fərqlənir. Alətin 
sə si bir qədər quru, cingiltili və özünəməxsus çalarlara malikdir. 
Çalğı zamanı çubuqların ayrı-ayrılıqda hər iki dəri üzə, bir üzə (mərkəzinə 
və  kənarına), bir-birinə  və ya gövdəyə, ovucun üzə vurulması ilə müxtəlif 
səslər alınır. Çox vaxt zərbələr çubuqların qalın uclarını  və  hər iki əllə üzə 
vurmaqla icra edilir. Ha belə çubuqların membrana üzərində sürüşdürməklə və 
ya çubuqlardan biri ilə bö yük gövdənin üzünü basmaqla alınır və yaxud yuxa-
rıda sadalanan ifa üsullarının kom binasiyaları tətbiq edilir. Göründüyü kimi, 
qoşanağarada müxtəlif zərbə üsullarından istifadə olunur və bundan asılı ola-
raq mürəkkəb ritmik səslər alınır. Adətən xanənin güclü hissəsi üzə vurmaqla, 
ritmik fiqurasiyalar isə çubuqların köməkliyilə əldə edilir. 
Peşəkar musiqiçilərin qoşanağarada çıxışı ifa tərzlərinin çox müxtəlifliyi 
və rit mikanın zənginliyi ilə seçilir. Vaxtı ilə bu alətdə çalmaq ustalığı ilə Şəki 
şə  hə rində Əhmədağa fərqlənirdi. Onun qoşanağarasının gövdələrinin arasında 
dil  çək siz  zınqırov yerləşirdi. O, qoşanağaranın aşağı hissəsini belindəki toqqa-
sına  k e  çirib  gəzişə-gəzişə çalardı. Arada aləti yuxarı atar və zınqırovu vurardı.
Azərbaycanın xalq artisti Sadıq Zərbəliyev.
People’s Artist of Azerbaijan Sadiq Zarbaliev.
Народный артист Азербайджана Садых Зарбалиев.
Qoşanağara solo aləti kimi nadir hallarda istifadə olunur. İlk dəfə Azər-
baycan Respublikasının xalq artisti Sadıq Zərbəliyev bu alətdə solo ifa ilə çı-
xış etmişdir. Qoşanağarada ifaçılıq tərzi ilə Salyan rayonundan Həsənağa Sa-
dıqov da fərq lənir. O, çubuğun biri ilə böyük gövdənin üzünü basıb, o biri ilə 
dəriyə zərbə vurur. Membrana edilən təzyiqi dəyişdirərək, ifaçı kvarta-kvinta 

Səadət ABDULLAYEVA
88
yüksəkliyində səsləri əldə edir və bu intervallar çərçivəsində melodik parçala-
rın ifasına nail olur. 
Dümbəklər. 
Dumbeks. 
Думбеки.
      Qoşanağara xalq çalğı alətləri orkestr və ansamblları-
nın, eyni zamanda Şirvan zonasında aşıq ansambllarının 
tərkibinə daxildir. Qoşanağara xalq oyun və ta maşalarında 
(“Zorxana”, “Mil”, “Sino”) geniş istifadə olunur. Qarmon, 
qaval və qoşanağaradan ibarət qadın instrumental ansamb-
lının tərkibinə daxildir. İki ba labançı və qoşanağaraçıdan 
ibarət trio çox geniş yayılmışdır.
Yuxarıda biz ən geniş yayılan üç dərili çalğı alətini sə-
ciyyələndirdik. Azər baycanda  habelə 350-400 mm uzun  lu-
ğunda və 250-260 mm diametrində, üzünə ke çi dərisi çəkilən, 
gövdəsi (çox vaxt ağac) piyalə şəklində olan dümbək
 
də ge-
niş istifadə edilir. Hər iki əlin barmaqla rını və ya əli memb-
ranın mərkəzi və ya kə narına vurmaqla səsləndirilir.
İNSTRUMENTAL MUĞAM İFAÇILIĞI –  
ƏNƏNƏLƏRİN VARİSLİYİ KONTEKSTİNDƏ 
Azərbaycan muğamlarının instrumental ifaçılıq ənənələri çoxəsrlik tarixə 
ma  likdir.  Əvvəlcə muğamlar səslə, sonralar vokal-instrumental və instrumen-
tal mü şayiətlə ifa edilirdi [7-10,36,85].
Arxeoloji tapıntılar və Azərbaycan poeziyasının klassiklərinin  əsərləri 
mu  ğamla rın qə dim  mənbələrə malik olduğunu göstərir. Qeyd edildiyi kimi, 
Akbatan-Həmə dan  vilayətinin cənub-şərq hissəsində yerləşən Cığamış şə  hə-
rində müğənninin  (xa  nən  dənin) əksi olan keramik qab tapılmışdır.  Poezi ya da 
müxtəlif instrumental ansamblların mövcudluğunu təsdiq edən simli, nəfəs və 
zərb musiqi alətlərinin ad ları  çəkilir. Belə misralar Azərbaycan  ədəbiyyatı-
nın orta əsr klassikləri Qətran Təb rizi, Xaqani, Nizami, Nəsimi, Şah İsmayıl 
Xətai, Füzuli və başqalarının poezi yasında az deyil. Dahi Azərbaycan şairi 
Ni zami  Gən cəvinin “Xosrov və Şi rin”  poemasında əfsanəvi deyil, real tarixi 
şəx siy yətlər olan müğənni və çalğıçı Bar bəd və Nəkisanın bərbət və çəngin 
mü şayiəti ilə muğamların ifa etmələri  bu  na  ən yaxşı misal ola bilər. Ən eti-

89
AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRI DÜNYANI VALEH EDIR
barlı mənbə Sultan Məhəmməd, Mir Seyid Əli, Mü zəffər Əli və b. orta əsr 
Azər baycan  rəssamlarının ud, çəng, bərbət, kamança, qanun, tənbur, rübab, 
şeştar, musiqar, ney, dəf və dairənin müşayiətilə  ke  çirilən zi yafət və əyləncələ-
ri əks etdirən miniatür rəsm nümunələridir [47]. Mi niatürlərdən  gö ründü yü 
kimi, ansamblların tərkibində əsasən iki və ya üç alət səs lənirdi. Mi niatürlə-
rə əsasən, o zaman Azərbaycanda muğam, mahnı və rəqs lər əsasən tər ki bin -
də simli-mizrablı alətlərdən – ud, çəng, qanun, yaylılardan – ka  mança, nəfəs 
alət  lərindən – ney, membranlılardan – dəf olan ansamblların mü şayiə tilə ifa 
ol u nurdu.
Yazılı mənbələrə görə [1,10,11], XVIII əsrdən başlayaraq, Azərbaycan şə-
hər lərində, tədricən tərkibi əllərində dəf deyil, qaval tutan xanəndə, tar və ka-
mança calan ifaçılardan ibarət sazəndə dəstələri yaradılırdı.
XIX əsrin birinci yarısında xanəndə Səttarın adı Qafqazda yaşayan xalqla-
rın dilindən düşmürdü [80]. Onlar həmçinin Ələsgərin tarda çalğısına heyran 
olurdular. Bu zaman tərkibində tar və kamançadan başqa, balaban və qoşana-
ğara səslənən ansambllar da mövcud idi. Vokal partiyada fasilə vaxtı balaban 
fəal rol oynayırdı, ya da tar və kamançaya üstünlük verərək, burdon səslər çı-
xarırdı. Qapalı yerdə qavalla birlikdə xoş ritmik müşayiəti yaradan membranlı 
alətlərdən ən münasibi qoşanağara idi. Sonuncu xanəndə-qavalçının ritmlərini 
təkrarlayaraq tembr rəngarəngliyi yaradırdı.
Bəzən xanəndə yalnız kamançanın müşayiəti ilə çıxış edirdi. Bununla belə, 
sa zəndə dəstələri daha məşhur idilər. XIX əsrin ortalarından başlayaraq onlar 
xa nəndələri müşayiət edən aparıcı alətlər qrupu təşkil edirdilər. Bu onunla əla-
qədar idi ki, tar məşhur tarzən-novator Mirzə Sadıq Əsədoğlu tərəfindən yeni 
quruluşda hazırlanmışdı.
Qeyd edildiyi kimi, o, simlərin sayını artırıb, alətin çəkisini yüngülləşdir-
miş di. Bununla da onu sinə üstündə saxlamağa imkan verdiyindən, ifa tex-
nikasını  kəs kin  artırmağa nail olmuşdu. Bunun nəticəsində tar muğamların 
melodiya sı nın  bü  tün  in cəliklərini tam və dolğun ifadə edən ən populyar alətə 
çevrilir.  Ka man ça   ya  texni ki  imkanının genişlənməsinə imkan yaradan dör-
düncü simi qoş maq   la,  alət öz ahəng li,  fasiləsiz səslənməsilə tarzən tərəfindən 
ifa edilən musiqi frazalarını yaxşı ta mamlayırdı.  Əllərində qavalı saxlayan 
xanəndə isə uyğun ritmləri  vu   rurdu.
Nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, Azərbaycan xalq çalğı alətlərinin texniki 
və bədii imkanları instrumental muğam ifası zamanı daha tam şəkildə özünü 
bü ruzə verirdi. Bu vaxt rəng və təsniflər çalınmırdı, muğam fasiləsiz inkişaf 
formasını – improvizasiya səciyyəsini alırdı. Zərbli muğam, yəni ritmik muğa-
mın instrumental müşayiətində isə qaval əhəmiyyətli rol oynayırdı.

Səadət ABDULLAYEVA
90
XIX əsrin ikinci – XX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda, həm də onun 
hü  dudlarından kənarda məşhur olan xanəndələr, onları müşayiət edən tarzən 
və kamançaçıların çox böyük nəsli yetişmişdi.
Bu dövrdə geniş tərkibli ansambllar da mövcud idi. Belə ki, Şuşada Mirzə 
Sad ıq tərəfindən tərkibində tar, kamança, balaban, ney və qoşanağara səslənən 
ansambl təşkil edilmişdi [80]. 
Sadıqcanın ansamblı (1878-ci il). Ensemble Sadiqjan (1878). 
Ансамбль Садыхджана (1878 г.).
Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Əbdülbaqi Zülalov (Bülbülcan), Mirzə Məhəm məd-
həsən, Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçioğlu Məmməd, Şəkili Ələsgər (Ələsgər 
Abdullayev), Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Zabul Qasım (Qasım Abdullayev), 
Mə  cid  Beh budov,  Segah  İslam (İslam Abdullayev), Seyid Şuşinski, Zülfü 
Adıgözəlov, Xan Şuşinski və başqalarının sazəndə  dəstələri böyük rəğbətlə 
qarşılanırdı. Onla rı məşhur tarzənlər – Mirzə Sadıq, Məşədi Zeynal Haqver-
diyev, Mirzə Fərəc Rzayev, Məşədi Cəmil Əmirov, Malıbəyli Həmid, Qurban 
Pirimov, Mirzə Mansur Man surov, Şirin Axundov və b. müşayiət edirdilər. 
Xanəndə, bəstəkar, musiqi xadimi, Azərbaycanın xalq artisti 
Cabbar Qaryağdıoğlu (1861-1944).
Xanende, composer and musical worker, People’s Artist of 
Azerbaijan Jabbar Garyagdy oglu (1861-1944).
Xaненде, композитор и музыкальный деятель, народный 
артист Азербайджана Джаббар Гарягды оглу (1861-1944).

91
AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRI DÜNYANI VALEH EDIR
Tarzən, bəstəkar və musiqi xadimi Məşədi Cəmil Əmirov 
qanun çalarkən (1915-ci il). 
Tar-player, composer and musical worker Meshadi Jamil 
Amirov plays on the qanun (1915).
Тарист,  композитор и музыкальный деятель Мешади 
Джамиль Амиров играет на кануне (1915 г.)
Məşhur musiqiçilər: xanəndə Xan Şuşinski, tarzən Bəhram Mansurov 
və kamançaçı Tələt Bakıxanovun muğam-triosu.
Mugam-trio of famous musicians: khanende Khan Shushinski, 
tar-playerBahram Mansurov and kamancha-player Talat Bakihanov.
Мугамное-трио известных музыкантов: ханенде Хан Шушинский, 
тарист Бахрам Мансуров и кяманчист Талят Бакиханов.
Qeyd etmək lazımdır ki, muğamların inkişafı, 1908-ci ildə Üzeyir Ha cı-
bəyli tərəfindən Şərqdə ilk dəfə “Leyli və Məcnun” muğam operasının yaradıl-
masına zəmin yaratmışdı. 
XX əsrdə muğam sənətinin sonrakı inkişafı, sözsüz, bu görkəmli bəstəkar, 
mu siqişünas və ictimai xadiminin adıyla bağlıdır. O, Azərbaycan muğamları-
nın  növ lərini dürüst ayıraraq, onların lad əsasını müəyyən etmişdir [36]. 
Əgər XIX əsrdə muğamları Xarrat Qulu, Kor Xəlifə, Molla İbrahim ki mi 
musiqiçilərin təşkil etdikləri muğam kurslarında öyrənirdilərsə və ya bu sənə tə 
Şuşa, Şamaxı, Bakı, Gəncə, Ordubad, Lənkəran və b. şəhərlərdə fəaliyyət gös-
tərən musiqi məclislərində yiyələnirdilərsə, Üzeyir Hacıbəyli artıq muğam ların, 
tar və kamançada ifa təlimini konservatoriyanın tədris proqramına daxil edir. 

Səadət ABDULLAYEVA
92
Üzeyir Hacıbəyli tərəfindən yaradılan xalq çalğı alətləri orkestri milli mu-
siqi alətlərinin geniş yayılmasını təmin edir. XX əsrin başlanğıcında Bakıda 
ke çirilən “Şərq konsertləri”ni mədəniyyət evləri, filarmoniya və konsert zalla-
rının səhnələrində xanəndə və çalğıçıların çıxışları əvəz edir.
Bu dövrdə  Əhməd Bakıxanov,  Əhsən Dadaşov, Baba Salahov və b. 
rəhbərlik etdiyi xalq çalğı alətləri ansamblları çox məşhur idi. Onların çıxışları 
zamanı, muğamların tərkib hissələrinin – təsnif, rəng və dəramədlərin çalın-
masına, alətlərin bü tün texniki xüsusiyyətlərinə, onların tembr, registr, habelə 
ştrix və ifa üsullarına yaradıcı yanaşmaya böyük diqqət yetirilirdi. 
Repertuarına muğamlar da daxil olan orkestr və ansambllarda simli alətlər-
dən tar, kamança, saz, ud, qanun, nəfəs alətlərindən – balaban, tütək, zurna, 
ney, membranlılardan – nağara, qoşanağara, qaval, özənsəslilərdən – şaxşax 
is  ti fadə olu nurdu.
Muğamlar solo ifaçılığında yalnız tar və kamançada deyil, həmçinin ud, 
qanun, balaban, ney, tütək, güclü səslənməsi ilə seçilən zurnada, qarmon, klar-
net,  qo  boy  və hətta gitarada səsləndirilir.
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının təşəbbüsü ilə 1984-cü ildə “Şərq 
mu siqi  alətləri” üzrə müsabiqə keçirilir.
Bakıda 1988-ci ildə Dövlət Muğam teatrı (rəhbəri – əməkdar incəsənət xa-
dimi Arif Qazıyev) fəaliyyətə başlayır. Burada “Şur” “Segah”, “Bayatı Şiraz” 
və “Mahur-hindı” muğamlarının səhnələşdirilən ifaları, “Yeddi muğam – yed-
di gül” kompozisiyası göstərilir.
YUNESKO-nun yolu ilə “Musiqi atlası” seriyası üzrə məşhur tarzən Bəh-
ram Mansurovun ifasında 10 muğam yazılan xüsusi disk buraxılır.
İstedadlı xanəndə, tarzən, kamançaçı, balabançı  və qarmonçu pleyadası 
musiqi ənənələrinin varisliyini və onların gənc nəslin öyrədilməsini təmin edir.
Yeni XXI əsrin başlanğıcı muğam sənətinin inkişafı və son dərəcə popul-
yarlığı ilə əlamətdar olub. Bunu “Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları” Fon-
du və “Musiqi dunyası” jurnalı  tərəfindən “Azərbaycan muğamı” la yihəsi 
çər  çivəsində 24 məşhur ifaçının fono- və foto materialları, onların yaradıcı-
lıq portretləri daxil edilən “Qarabağ xanəndələri” albomunun 2005-ci ildə beş 
dildə (azərbaycan, rus, ingilis, fransız və alman) nəşr olunması ilə şərtləndirmək 
olar. Layihənin müəllifi, Azərbaycanın birinci xanımı, YUNESKO və İSESKO-
nun Xoşməramlı sə firi,  Heydər Əliyev Fondunun Prezidenti, Azərbaycan Mə-
dəniyyətinin Dostları Fon dunun rəhbəri, Milli Məclisin deputatı Mehriban 
xa nım  Əliyevadır. Sonra lar Hey dər  Əliyev Fondu tərəfindən “Muğam-İrs”, 
“Mu ğam-Dəstgah”, “Muğam Ensiklopediyası”, “Muğam-İnternet”, “Muğam-
Antologiya”, “Muğam dünyası”, “Muğam Mərkəzi” layihələri həyata keçirilir.

93
AZƏRBAYCAN ÇALĞI ALƏTLƏRI DÜNYANI VALEH EDIR
2009-cu ildən başlayaraq hər iki ildən bir Heydər Əliyev Fondu, Azərbay-
can Mə  dəniyyət və Turizm Nazirliyi, Bəstəkarlar İttifaqı və Milli Elmlər Akade-
mi yası tə   rə  findən çoxlu xarici ölkə nümayəndələrinin iştirak etdiyi “Muğam 
dün yası”  –  Be y  nəlxalq Muğam Festival və elmi simpoziumu keçirilir. Ma-
raqlıdır ki, 2011-ci il fes tivalı YUNESKO-nun ənənəvi musiqi üzrə Şurasının 
“Makam” elmi-tədqiqat qru  punun (ICTM) Bakıda keçirilən VII beynəlxalq 
simpoziumu ilə eyni vaxta düşüb.
Simpoziumlarda səslənən məruzələrdə muğamın aktual məsələlərinə ba-
xılır. Bununla yanaşı, gənc ifaçıların beynəlxalq müsabiqələri keçirilir, “İki 
dünya” etno-caz musiqisi axşamı, “Tar, kamança, sim…”, “Zərbi muğamlar-
dan mahnılara”, “Muğam və avanqard”, “Muğam-Latinos”, “Azərbaycan mu-
siqisinin dostları”, “Sarı gəlin” konsertləri keçirilir, “Leyli və Məcnun”, “Aşıq 
Qərib”, “Əsli və  Kərim”, “Şah  İsmayıl” muğam operaları nümayiş etdirilir. 
Bütün bunlar iştirakçılara Azərbaycan xalq və klassik musiqisilə, həmçinin 
mu ğam yönlü müasir əsərlərlə yaxından tanış olmağa imkan verir.
Azərbaycan, ingilis və rus dillərində “Muğam” jurnalı, “Azərbaycan mu-
ğamı” interaktiv audiovizual sistemləri, “Azərbaycan xanəndələri” adla 2005-
ci il divar təqvimi nəşr olunur. Əsasən muğamla bağlı  tədbirlərin keçirildi-
yi, memarlıq cə hət cə tarın tərkib hissələrini xatırladan Beynəlxalq Muğam 
Mərkəzinin unikal bi nası tikilir. 
“Muğam-2005”, “Muğam-2007”, “Muğam-2011” və “Muğam-2015” te-
leviziya müsabiqələri, “Bakı – İslam mədəniyyətinin paytaxtıdır” devizi altın-
da “Muğam dünyası” beynəlxalq festivalı keçirilir (2009).