C.Ə. Feyziyev, F. N.İbrahimov, S. R. Bədiyev d I dakt I k a bakı – Mütərcim – 2011 Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı amea-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzi

1. Tərbiyəedici təlim prinsipi. Hər hansı pedaqoji texnolo­gi­ya­nın məqsədləri şəxsiyyət xarakteristikalarını formalaşdırmaqdır. Deməli, burada münasibətlər təlimin psixi materialı hesab olu­nur. Burada üç qrup münasibətləri fərqləndirmək olar: 1) qanuna ta­­be­lilik münasibətləri; 2) əməkdaşlıq münasibətləri; 3) “Mən” kon­sep­siyası.

Təlim prosesi şagirdlərin psixkasına təsir edən xarici kons­truk­s­iyadır. Bu proses müəllimin, şagirdlərin, didaktik materialın tə­si­rindən ibarətdir.

2. İnkişafetdirici təlim prinsipi. Pedaqoji texnologiyaları təş­kil edən zaman tərbiyəedici səmərəni nəzərə almaqla yanaşı, onun inkişafetdirici tərəfini də layihələndirmək və həyata keçirmək yax­şı olar. Şagirdin psixi əməliyyatlarında (intekllektual, emo­sio­nal, iradi, motivasion sferalarında) artım hiss olunmalıdır. Emo­sio­nal və intellektual sferanın ahəngdar inkişafını təmin etmək l­a­zım­dır. İntellektual sferanın emosional sferanı sıxışdırması insanda so­yuq münasibətlərin yaranmasına, insanlara sevinc bəxş etmək və se­vincə şərik olmaq bacarıqlarının olmamasına gətirib çıxara bilər.

3. Müvəffəqiyyət qazanmaq prinsipi. Müvəffəqiyyət qazan­maq­dan ötrü situasiya yaratmaq uşağı daha böyük nəticələrə nail ol­mağa stimullaşdırır.

4. Şagirdlərlə əks əlaqə prinsipi. Mühüm vəzifələrdən biri hər bir dərsdə bütün şagirdlərə öz müvəffəqiyyətləri barədə məlu­mat vermək imkanı yaratmaqdır. Başqa sözlə desək, hər bir şagird təd­ris materialının mühüm elementləri üzrə yoxlanılmalıdır.

Bütün şagirdlərlə əks əlaqə prinsipi şagirdi hər dərsə hazır gəl­məyə stimullaşdırır. Bu prinsipi lazımi şərait yaradıldığı halda hə­yata keçirmək olar. Hər şeydən əvvəl ev tapşırıqları uşaqların gü­cünə müvafiq olmalıdır.

5. Təkrar etmək prinsipi. Tədris materialı ilə ilk dəfə tanış olan­dan sonra onu bir neçə dəfə təkrar etmək lazımdır. Bu zaman baş­lıca diqqət əsas fikirlərə, “siqnallara” verilməlidir. İl ərzində ke­çilmiş materiala dövri olaraq qaytarmaq və əsas fikirləri təkrar et­mək lazımdır.

Dərs ilinə keçən tədris ilində mənimsənilmiş materialın tək­rarı ilə başlamaq faydalıdır. Yay ərzində çox şey şagirdlərin ya­dından çıxır. Normal və sağlam psixika belə qurulmuşdur. Təkrar et­mədiyimiz şey şüurdan çıxıb şüuraltına keçir və yaddan çıxır. Ona gö­rə də bilikləri aktuallaşdırmaq üçün tədris ilinin əvvəlində onları tək­rar etmək lazımdır.

6. Optimal psixi gərginlik prinsipi həm şagirdlər, həm də mü­əllimlər üçün zəruridir. Şagirdi həm həddindən artıq yükləmək, həm də az yükləmək olmaz. Şagird az psixi gərginlik şəraitində in­ki­şaf etmir.

7. Təlim prosesində şagirdlərin maksimum iştirakı prin­sipi dərsdə şagirdləri müxtəlif növ fəaliyyətə cəlb etməyi nəzərdə tu­tur. Bu məqsədlə qarşılıqlı sorğu keçirilir, yaranan problemlər, ca­vab­lardakı kəm-kəsrlər aradan qaldırılır.

8. Vahid məqsədlər üçün birləşmək prinsipi iş prin­sip­lə­ri­nin, məqsədləri, texnologiyaların şagirdlərə zorla qəbul etdiril­mə­si­ni nəzərdə tutur.

9. Yaxın inkişaf zonasına oriyentasiya prinsipi.

Yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi prinsipləri və digər tələb­lər­lə bağlı geniş interpretasiya VIII fəsildə özünə yer almışdır.

Suallar və tapşırıqlar

1. 
   Mükəmməl təlim sisteminin altsistemlərinə ayrılması üçün əsas kimi qəbul edilən xassə hansıdır?
   
2. 
   Bilik və fəaliyyət üsullarının əsasən hazır ötürülməsini özündə ehtiva edən altsistemin hansı çatışmazlıqları mövcuddur?
   
3. 
   “Alqoritmik mədəniyyət” dedikdə nə başa düşülür?
   
4. 
   Problemliliyin səviyyələri hansılardır?
   
5. 
   “Problem situasiyası” anlayışını şərh edin.
   
6. 
   Problemin həlli mərhələlərini fərqləndirin və onların şərhini ve­ri­n­.
   
7. 
   Hipoteza barədə danışın.
   
8. 
   Sistemaltı, köməkçi funksiyaları yerinə yetirən prinsipləri şərh e­d­i­n.
   

Tövsiyə olunan ədəbiyyat

1. 
   Əhmədov B.A., Rzayev A.Q. Pedaqogikadan mühazirə kons­pekt­ləri. Bakı: “Maarif”, 1993. səh.160-174.
   
2. 
   Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı: “Maarif”, 1991, səh.291.
   
3. 
   İbrahimov F.N.Ümumi pedaqogikadan mühazirələr. Bakı: “Mü­tər­cim”, 2010. səh.163-191.
   
4. 
   Kazımov N.M., Həşimov Ə.Ş. Pedaqogika. Bakı: Maarif, 1996. səh.76-78.
   
5. 
   Mərdanov M.C. Azərbaycan təhsili yeni inkişaf mərhələsində. Ba­kı: “Çaşıoğlu”, 2009, səh.163.
   
6. 
   Paşayev Ə.X., Rüstəmov F.A. Pedaqogika. Bakı: “Nurlan”, 2007. səh.139-146; 229-231.
   
7. 
   Дидактика средней школы. Под редакцией М.А.Данилова и М.Н.Скат-кина М., “Педагогика”, 1982. стр.102.
   
8. 
   Загвязинский В.И. О современной трактовке дидактических прин­ципов //Советская педагогика, 1978, №10
   
9. 
   Махмутов М.И. Теория и практика проблемного обучения. Ка­зань, 1972. cтр.119, 125-138.
   
10. 
    Оконь В. Основы проблемного обучения. М.: “Прос­ве­ще­ние”, 1968. стр.38.
    
11. 
    Пушкин В.Н. Эвристика-наука о творческом мышлении М.: “Учпедгиз”, 1967. стр.189-190
    

6. Təlim sisteminin invariantları və prinsipləri
6.1. Təlim sisteminin ümumpedaqoji invariantları

və onlardan irəli gələn prinsiplər

Yaşlı nəsil özündən sonra gələn nəslə bəşər təcrübəsini ver­mə­səydi, onun əldə olunması və inkişaf etdirilməsi yollarını yetiş­mə­də olanlar mənimsəməsəydi, onda sivilizasiya prosesi də ol­mazdı. Bəşər özünəməxsus təcrübəsini tarixən mübarizə yolu ilə əl­də etmişdir. İctimai həyat insanın mübarizəsinin məhsuludur. İnsa­nın azadlıq mübarizəsi əbədidir, bugünkü insanın özü də, onun ya­rat­dığı və onu yaşadan cəmiyyət də azadlıq mübarizəsi ilə for­ma­laşır. Bəşər bu mübarizənin yollarını daim təkmilləşdirir.

İnsan şəxsiyyəti ictimai münasibətlərin məcmusudur. O, təbiət və cəmiyyəti dəyişdirməklə özü də dəyişmişdir və bioloji var­lığından sosial varlığına yüksəlməkdədir. Həyatı dəyişdirmək qüd­rə­tinə insan azad olduqda yüksəlir. Azad insan bəşərin azadlıq yo­lunda əldə etdiyi təcrübəni və onun nəticələrini mənimsəməklə for­ma­laşır. Azad insan və azad cəmiyyət bir-biri ilə bağlıdır. Pedaqoji pro­ses bəşərin azadlığa olan əbədi tələbatından yaranmışdır və onun ən böyük kəşflərindəndir. Pedaqoji proses də ictimai münasibətlərin mə­c­musudur.

Şübhə yoxdur ki, sivilizasiyanın hazırki səviyyəsində azad­lığını dəyərləndirməyən, onun uğrunda mübarizə yollarını aramayan cə­miyyətdən danışmağa dəyməz və təbii ki, təlim-tərbiyə o zaman azad cəmiyyətə xidmət edə bilər ki, onun məqsədi azad insanın for­malaşmasına yönəlmiş olsun.

• 
  Pedaqoji prosesin məqsədinin bəşərin azadlıq mübarizəsi pro­sesinin təcrübəsinə və nəticələrinə hökmən uyğun olaraq müəy­yən­ləşdirilməsi məntiqidir, yəni cəmiyyət azadlıq uğrunda mü­ba­rizənin istiqamətlərini necə müəyyənləşdirirsə və əldə olunmuş bə­şəri təcrübənin hansı nəticələrinə istinad edirsə, pedaqoji prosesin məq­sədi də hökmən ondan asılı olaraq müəyyənləşir.
  

Göstərilən bu invariant asılılıqdan aşağıdakı prinsip irəli gəlir: pe­daqoji prosesin (eyni zamanda təlim prosesinin) məqsədinin bə­şərin azadlıq mübarizəsinin təcrübəsi və nəticəsi əsasında müəy­yən­ləş­dirilməsi prinsipi.

Pedaqoji prosesin qarşısında duran ümumi məqsəd tədricən hə­yata keçir. Şagirdin sosial formalaşması onun bioloji varlığından ay­rılmazdır, inkişaf yalnız onların vəhdətində mövcuddur. Şagird­lə­rin imkanları, yaş xüsusiyyətləri, yaxın inkişaf imkanları ilə sosial for­malaşma vəzifələri uyğun gəlməlidir. Hər bir insan cəmiyyət qar­şısında tələblər qoyduğu kimi, cəmiyyət də insanların qarşısında konk­ret inkişaf səviyyəsinə uyğun vəzifələr qoyur. Bəşər azadlıq uğ­runda təcrübəyə və onun nəticələrinə öz varlığının tarixi boyu yi­yə­lən­miş, öz mədəniyyətini yaratmaq, onu qoruyub saxlamaq və in­ki­şaf etdirmək təcrübəsini dialektikanın qanunları ilə tənzim olunan si­vilizasiya prosesində əldə etmişdir. Bu dəyişmənin, bu inkişafın özü­nəməxsus məntiqi vardır. Yetişməkdə olan nəslə həmin təc­rü­bə­nin verilməsində, təbii ki, sivilizasiyanın məntiqi, bizim istəyi­miz­dən asılı olmayaraq, pedaqoji prosesin istiqamətini müəyyən edir.

• 
  Pedaqoji prosesin məqsədi şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərin­dən və imkanlarından, şəxsiyyətin formalaşması qarşısında cəmiy­yətin konkret inkişaf şəraitinin irəli sürdüyü tələblərdən, mədəniy­yə­tin dərk olunması, qorunması və inkişaf etdirilməsi təcrübəsinin əl­də olunması məntiqindən asılı olaraq diferensiya və inteqrasiya olu­narsa, onun həyata keçirilməsi hökmən təmin olunar.
  

1. 
   pedaqoji prosesin şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə və im­kan­larına müvafiqliyi;
   
2. 
   pedaqoji prosesin həyatla əlaqələdirilməsi;
   
3. 
   pedaqoji prosesdə bəşər təcrübəsinin əldə olunması.
   

• 
  Pedaqoji prosesdə məqsəd nə qədər düzgün dərk olunarsa, on­da təlim-tərbiyə materialının məzmununun düzgün seçilməsi hök­mən bir o qədər təmin olunar.
  

Göstərilən bu ümumpedaqoji invariant asılılıqdan məzmunun məq­səd əsasında müəyyənləşdirilməsi prinsipi irəli gəlir.

Bütün hallarda pedaqoji prosesdə müəllimin pedaqoji təsiri (xa­rici təsir) şagirdin daxili aləmi ilə transformasiya olunaraq onun fəa­liyyətə qoşulmasına səbəb olur. Bu, o zaman mümkün olur ki, mü­əl­limin pedaqoji fəaliyyətini tənzimləyən məqsəd şagirdin tələbatının təmin olunmasının real əhəmiyyətə malik olan obyektinə çev­rilmiş olsun.

• 
  Pedaqoji prosesdə qarşıya qoyulmuş məqsəd şagirdlərin id­rak tələbatlarının təminolunma obyektinə çevrilərsə, onda şagirdlər hök­mən aktiv fəaliyyətə qoşularlar.
  

Bu invariant asılılıqdan pedaqoji prosesin qarşısında duran məq­sədin şagirdin məqsədinə çevrilməsinin vacibliyi prinsipi irəli gə­lir.

Pedaqoji prosesdə qarşıya qoyulmuş məqsəd o zaman reallaşır ki, şagird həmin məqsədlə (pedaqoji prosesin məsədi şagirdin məq­sə­dinə çevrilərək) tənzimlənən fəaliyyət göstərmiş olsun. Şagirdi fəa­liy­yətə dərk edilmiş və dərk edilməmiş motivlər sistemi vasi­tə­silə tələbatları təhrik edir. Tələbatların inkişafı (təminolunma ob­yek­ti prosesin məqsədi olan) şagirdlərin fəaliyyətini motivləşdirir və nəticə daha səmərəli şəkildə əldə olunur.

• 
  Pedaqoji prosesdə şagirdləri dərk edilmiş və dərk edilməmiş mo­tivlər sistemi vasitəsilə fəaliyyətə təhrik edən tələbatların inkişaf sə­viy­yəsi nə qədər yüksəlmiş olursa, onda səmərəli nəticələr hök­mən bir o qədər təmin olunar.
  

Göstərilən bu invariant asılılıqdan pedaqoji prosesdə şa­gird­lə­rin fəaliyyətinin motivləşdirilməsi prinsipi irəli gəlir.

• 
  Şəxsiyyət üçün sabit əhəmiyyətə malik olan obyektlərə tələbatın təmin olunması ona gətirib çıxarır ki, insanda onun əsasında bi­rin­ci ilə əlaqədar olan, lakin səviyyəcə daha yüksək olan yeni tələbat əmələ gəlir. Bu yeni tələbat da şəxsiyyət üçün sabit əhəmiyyətə m­alik olan ancaq yeni obyektin köməyi ilə təmin oluna bilər. Pe­da­qo­ji prosesdə şagirdlərin tələbatının inkişafı və təminolunma ob­yek­tinin sabit əhəmiyyət daşıması həmin prosesdə imkan daşıyıcılarının funk­siyalarının uzlaşmasından və səfərbərolma dərəcəsindən ası­lıdır. Pedaqoji prosesdə imkan daşıyıcılarının funksi­ya­la­rının uzlaşması və səfərbərolunma dərəcəsi nə qədər yüksək olar­sa, onda şagirdlərin tələbatının inkişafı və təminolunma obyektinin sa­bit əhəmiyyət daşıması hökmən bir o qədər həyata keçmiş olar.
  

Bu asılılıqdan aşağıdakı priniplər irəli gəlir:

a) pedaqoji prosesin imkan daşıyıcılarının funksiyalarının məq­sədəmüvafiq şəkildə uzlaşdırılması və səfərbər olunması;

­b) pedaqoji prosesdə fərdi işlə frontal işin vəhdətinin təmin olun­ması.

Pedaqoji proses pedaqoji münasibətlər sistemidir və bir çox əla­qələri özündə əks etdirir. Bu əlaqələr sistemində mərkəzi yeri müəl­limlə (tərbiyəçi ilə) şagird arasındakı münasibət tutur və bu, pe­daqoji prosesin “hüceyrəsi” hesab edilir. Pedaqoji prosesdə mü­əllim (tərbiyəçi) şagirdi hər tərəfli öyrənib, onun səviyyəsinə uyğun va­sitələr tətbiq etməklə müvəffəqiyyət qazana bilir. Nəticənin sə­mə­rəliliyi bundan asılıdır. Bu asılılıq belə formulə oluna bilər:

• 
  Pedaqoji prosesdə düz və əks əlaqələrin vəhdətinə və inki­şa­fı­na nə qədər diqqət yetirilərsə, onda hökmən pedaqoji prosesin sə­mə­rəsi bir o qədər yüksəlmiş olar.
  

Göstərilən bu asılılıqdan pedaqoji prosesdə düz və əks əla­qə­lə­rin dialektik vəhdətinin təmin olunması prinsipi irəli gəlir.

Pedaqoji proses vahid prosesdir. Onun bütün qolları arasında vəh­dət vardır. Eyni zamanda hər bir qolun təsnifləndiyi (müxtəlif əsas­lara görə) növlər arasında, hər bir qol üzrə cərəyan edən pro­se­sin mərhələləri arasında daxili əlaqə, asılılıq, nizamlama, tamam­la­ma və s. vardır. Təlim növlərinin arasında əlaqələrin yaradılması tə­lim prosesinin bir çox problemlərini səmərəli şəkildə həll etməyə sə­bəb olur. Eləcə də, növün daxilində prosesin cərəyan etdiyi mər­hə­lə­lərin ardıcıllığının və əlaqəsinin gözlənilməsi zəruridir. Məsələn, tə­lim prosesində mənimsəmə bir çox mərhələləri əhatə edir və hə­min mərhələlərin vəhdəti zəruridir. Burada belə bir asılılıq ifadə et­mək mümkündür:

• 
  Pedaqoji prosesin əhatə etdiyi proseslər arasında və pro­ses­lər daxilində dialektik vəhdət qurularsa, onda onun səmərəsi hök­mən yüksək olar. Bu asılılığı pedaqoji prosesin vahidliyi kimi for­mulə etmək olar. Həmçinin bu asılılıqdan pedaqoji prosesin əha­tə etdiyi proseslər arasında və proseslər daxilində dialektik vəhdətin göz­lənilməsi prinsipi irəli gəlir.
  
• 
  Pedaqoji prosesdə idarəetmənin elmi-pedaqoji səviyyəsi, mad­di baza, mənəvi psixoloji mühit, estetik- gigiyenik şərait nə qə­dər qənaətləndirici olsa, onda onun nəticəsi hökmən bir o qədər sə­m­ərəli olar.
  

Buradan təlim-tərbiyə üçün münasib şəraitin yaradılması prin­si­pi irəli gəlir.

• 
  Təlim-tərbiyənin eyni hallarına pedaqoji proseslə məşğul olan şəxslərin münasibətləri nə qədər çox yaxınlaşarsa, onda peda­qo­ji səmərə hökmən bir o qədər yüksək olar.
  

Bu asılılıqdan pedaqoji prosesdə subyektlərin həmrəyliyinin göz­lə­nilməsi prinsipi irəli gəlir.
6.2. Təlim sisteminin spesifik invariantları

və onlardan irəli gələn prinsiplər

• 
  Təlim prosesində təhsil, tərbiyə və inkişafın vəhdəti nə qədər düz­­gün təmin olunarsa, onda səmərə hökmən bir o qədər yüksəlmiş olar.
  

Buradan təlimin hərtərəfli inkişafa xidmət etməsi prinsipi irəli gə­­lir.

• 
  Təlim prosesi ilə elmin inkişaf səviyyəsi və məntiqi arasında əla­­qə vardır. Təlimin məzmunu və gedişi elmi cəhətdən nə qədər zən­­gin və əsaslı olarsa, mənimsəmənin səviyyəsi hökmən bir o qə­dər yüksələr. Buradan elmiliyin və elmin məntiqinin gözlənilməsi prin­sipi irəli gəlir.
  
• 
  Təlim prosesində zəruri materialın mənimsənilməsinə zaman va­hidi nə qədər səmərəli şəkildə sərf olunarsa, onda təlimin nəticəsi bir o qədər yüksək olar.
  

Həmin invariant asılılıqdan aşağıdakı prinsiplər irəli gəlir:

a) möhkəmləndirmə ilə təlimin zəruri sürəti arasında vəhdətin göz­lənilməsi;

b) şagirdlərin gücü çatan səviyyədə nəzəri müddəaların, apa­rıcı ideyaların öyrənilməsinə, onların tətbiqinə üstünlük verilməsi və şagirdlərin yüklənməsinin qarşısının alınması.

• 
  Təlim prosesində müəllim şagirdin əyani faktlar üzərindəki mü­şahidələrini ümumiləşdirmə ilə nə qədər çox əlaqələndirərsə və ümu­miləşdirməni əyanilik vasitəsi ilə düzgün konkretləşdirərsə, şa­gird cisim və hadisələrin mahiyyətini hökmən bir o qədər yaxşı dərk edər.
  

Bu asılılqdan təlim prosesində konkretləşdirmə ilə ümu­mi­ləş­dir­mə arasındakı daxili əlaqənin gözlənilməsi prinsipi irəli gəlir.

• 
  Təlim prosesində müəllim biliklərin əldə olunması ilə onun tət­biqi arasındakı daxili əlaqəni nə qədər çox nəzərə alarsa, onda sə­mə­rə hökmən bir o qədər üstün olar. Bu asılılıqdan təlim prosesində bi­lik, bacarıq və vərdişlər arasındakı əlaqənin gözlənilməsi prinsipi irə­li gəlir.
  
• 
  Təlim prosesində müəllim altsistemlər arasındakı əlaqəni nə qə­dər çox nəzərə alarsa, onda əldə edilən nəticə hökmən bir o qədər yük­sək olar.
  

Buradan təlim sistemində altsistemlərin optimal uzlaşdırılmsı prin­sipi irəli gəlir.

• 
  Təlim sistemində ehtiva olunan altsistemlərin təkmilləş­mə­si­nə, onların uzlaşmasına elmin və praktikanın tələbatından yaranan tə­lim texnologiyaları (layihələr) nə qədər məqsədə müvafiq yö­nəl­miş olarsa, əldə olunan nəticə hökmən bir o qədər yüksək olar.
  

Buradan texnologiyaların təlimin altsistemlərinin tək­mil­ləş­di­ril­məsinə və onların optimal uzlşdırılmasına xidmət etməsi prinsipi irə­li gəlir.

• 
  Təlimin hərəkətverici qüvvəsi olan ziddiyyətlərin şagirdlər tə­­rə­findən duyulması, qəbul edilməsi və dəf olunmasına nə qədər səy göstərilərsə, mənimsəmənin və inkişafın səviyyəsi hökmən bir o qə­dər artar.
  

Göstərilən asılılıqdan ziddiyyətin şagirdlər tərəfindən du­yul­ması, qəbul edilməsi və aradan qaldırılmasının zəruriliyi prinsipi irə­li gəlir.
6.3. Nəzəriyyədə və praktikada özünə yer almış

bəzi prinsiplərin interpretasiyası

təlim prinsiplərində təlimin normativ əsasları ifadə olunur. Prinsiplər təlim prosesinin is­ti­qamətini və burada müəllimin fəaliyyətini müəyyən edən əsas və mü­hüm cəhətləri aşkara çıxarır. Prinsiplər təlim təcrübəsinin ümu­mi­ləş­di­ril­mə­sindən meydana gəlmişdir, bu prinsiplərdə təlim prosesinin tipik ha­disələri üçün səciyyəvi olan obyektiv qanunauyğunluqlar əks olun­muşdur.

Elmdə olan hər hansı kateqoriya kimi prinsiplər kateqoriyası da inkişaf edir.

Prinsiplər cəmiyyət tərə­fin­dən məktəbin qarşısında qoyulmuş vəzifələrə, ictimai tərəqqi tə­ləb­lərinə cavab verir, burada şagirdlərin təlim fəaliyyəti, bu fəa­liy­yətin psixoloji əsası nəzərə alınır. Təlim prinsipləri özünün tam ifa­də­sini müəllimlə şagirdlərin təlim prosesindəki birgə fəaliyyətində ta­pır. Ona belə tərif verilir: təlimin qanunauyğunluqlarından irəli gələn, onun məzmununa, üsullarına, təşkili formalarına təsir göstərən müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyətini səmərəli qurmağa imkan verən didaktik ideyalara təlim prinsipi deyilir (5). Doğrudan da, məktəb qarşısında qoyulmuş ictimai vəzifələrin ifadəsi olan tə­lim prinsipləri istər bütövlükdə təlim prosesinin, istərsə də onun kom­ponentlərinin başlıca tələblərini və ümumi istiqamətlərini: təlim pro­sesinin məzmununu, üsullarını, təşkilini müəyyən edir və mü­əl­lim­lə şagirdlərin fəaliyyətində həyata keçirilir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, didaktikada prinsiplər kate­qo­ri­ya­sından fərqli olan bir də təlim qaydaları anlayışı vardır. Qayda prin­siplərdən irəli gəlir, onu konketləşdirir, prinsipə tabe olur, müəl­li­min və şagirdlərin prinsipi həyata keçirməyə yönəlmiş olan fəa­liy­yət­lərində ayrı-ayrı üsulların xarakterini müəyyən edir.

Təlim prinsipləri bütün təlim prosesi ilə birlikdə inkişaf edir. Mət­ləbin varlığının müxtəlif dövrlərində təlim prinsipləri gah bu, gah da digər təlim məsələlərini aktuallaşdırır. İndi də məktəbin qar­şı­sında duran mürəkkəb vəzifələrlə əlaqədar olaraq sözügedən di­dak­tika kateqoriyasını elmi surətdə işləyib hazırlamaq tələb olunur. İn­kişafetdirici təlim problemi, təlim prosesinin bir obyekti olan şa­girdin fəaliyyətinin səmərəli təşkili, təlim və müstəqil təhsil və müasir məktəb üçün digər bir sıra ak­­tual məsələlər hazırda təşəkkül tapmış prinsipləri bir daha nə­zər­dən keçirib dəyişdirməyin zəruri olduğunu söyləməyə əsas verir.

İndi didaktikada özünə yer alan, təlim vəzifələrinə və ictimai tə­rəq­qi tələblərinə cavab verən, təlim prosesinin ümumi istiqa­mə­ti­ni, onun xarakterini, müəllimin öyrədici fəaliyyətinin əsaslarını və şa­girdlərin dərketmə fəaliyyətinin idarə edilməsində müəllimin düz­gün hədəfini müəyyən edən prinsiplərdən bəziləri üzərində bir qədər ət­raflı dayanaq.

İstehsal, idarəetmə, xidmət və mədəniyyət dairələrində elmi bi­liyin tətbiqi sahəsi xeyli genişləndiyi bir zamanda, təlimdə elmilik prin­sipi xüsusi bir əhəmiyyət kəsb edir. Orta məktəbdə elmilik prin­sipi demək olar ki, bütün tədris fənlərinin strukturunu və məz­mu­nunu nəzərdən keçirib dəyişdirmişdir. Bu prinsip hər bir fənnin məz­mununda elmin əsas, inkişaf meyllərini əks etdirən və eyni za­man­da müvafiq yaşda olan uşaqların başa düşə biləcəyi aparıcı ide­ya­ları müəyyənləşdirməyi tələb etmişdir. Elmilik prinsipinin həyata ke­çirilməsi şagirdləri elmi üsullarla tanış etmək, onlara tədqiqat üsul­larını, aparılan təcrübələrin köməyi ilə proseslərin inkişafı üzə­rin­də uzun müddətli müşahidələr aparmaq, mənbələri təhlil etmək və s. vasitəsilə müstəqil surətdə bilik əldə etmək yollarını da öyrət­mək məqsədini güdür. Bu sahədə aparılan pedaqoji tədqiqatlar gös­tə­rir ki, həmin istiqamətdə müəllimin məqsədyönlü işi təlimin xeyli sə­mərəli olması ilə nəticələnir.

Sistemlilik olmadan təlimin elmiliyi mümkün deyildir, hər bir el­min özünə xas olan məntiqi vardır. O, mexaniki surətdə məktəbə gə­tirilə bilməz və gətirilməməlidir, lakin tədris fənnində olan sistem onu elmə yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərdən biridir. Elmdə olduqca çox mü­cərrəd material, çoxlu fərziyyə, elmi nəzəriyyə, mübahisəli kon­sep­­siyalar vardır. Məkəbə, şagirdlərə təmizlənib müəyyənləşmiş, elm tərəfindən qəbul olunmuş biliklər və əlbəttə, uşaqlar və ye­ni­yet­mə­lər üçün müyəssər olan, onların yaş və psixoloji xüsusiyyətlərinə uy­ğun biliklər verilir.

Didaktik sistem elmi sistemdən onunla fərqlənir ki, tədris fən­ni elmin sistemini olduğu kimi götürüb təkrar etmir, lakin ümu­miyyətlə, ona xas olan məntiqi və biliklər sistemini saxlayır, bu sis­tem­də isə əvvəl öyrənilən bilik ondan sonra gələn biliyə doğru yol açır, elmi anlayışlarla ümumi qanunauyğunluqlar arasında daxili əla­qə aşkara çıxır. Bununla belə fənn üzrə biliklərin sistemi, tədris il­ləri üzrə materialın yerləşdirilməsi qaydası, əlbəttə, şagirdlərin in­k­işaf edən psixoloji xüsusiyyətlərinə və imkanlarına uyğun ol­ma­lı­d­ı­r.

Professor Ə.X.Paşayev və professor F.A.Rüstəmov yazır ki, tə­limə şagirdlərə mənimsəmək üçün təklif edilən biliklər elm tə­rə­fin­dən müəyyənləşdirilmiş həqiqi biliklər olmalıdır. Elə təlim me­tod­larından istifadə edilməlidir ki, onlar öz xarakterinə görə öy­rə­ni­lən elmin metodlarına yaxın olsun. Onlar göstərirlər ki, elmilik prin­si­pinin əsasında bir sıra elmi müddəalar durur. Bu müddəalar aşa­ğı­da­kılardır:

1. Dünya dərk olunandır, praktikada yoxlanılmış biliklər dün­ya­nın inkişafının obyektiv, düzgün mənzərəsini əks etdirir.

2. Elm insanın həyatında getdikcə daha mühüm rol oynayır, ona görə də məktəb işi elmi bilikləri mənimsəməyə, böyüməkdə olan nəsli obyektiv gerçəklik haqqında biliklər sistemi ilə silah­lan­dır­mağa yönəldilmişdir.

3. Təhsilin elmiliyi, hər şeydən əvvəl, məktəb təhsilinin məz­mu­nu, onun formalaşması prinsiplərinə ciddi riayət edilməsi ilə tə­min olunur.

4. Təlimin elmiliyi müəllimlərin qəbul olunmuş məzmunu re­al­­laşdırılmasından asılıdır.

5. Təlimin elmiliyi mənimsənilən biliklərin faydalılığından, təd­ris planları və proqramlarının sosial və elmi-texniki tərəqqinin sə­viyyəsinə uyğunluğundan, praktikada əldə olunan biliklərin möh­kəm­ləndirilməsindən, fənlərarası əlaqədən asılıdır.

Mütərəqqi didaktik sistemlərin təcrübəsi elmilik prinsipinin hə­yata keçirilməsi üçün bir sıra qaydaları və tövsiyyələri işləyib ha­zır­lamışdır (bax: Ə.X.Paşayev, F.A.Rüstəmov. Pedaqogika. Bakı, Nur­lan, 2007. səh.163-165). Bunlar aşağıdakılardır:

1. Elmilik prinsipini həyata keçirərkən pedaqogikanın, psi­xo­lo­giyanın, metodikanın, qabaqcıl pedaqoji təcrübənin yeni nailiy­yət­lə­ri əsasında öyrədin.

2. Təlim, təhsil-tərbiyə nəzəriyyəsinin və təlim psixo­lo­gi­ya­sı­nın yeni nailiyyətlərini nəzərə alarkən həm induktiv, həm deduktiv tə­limin məntiqindən ağıllı istifadə edin, hətta ibtidai siniflərdə abs­trak­siyanı cəsarətlə tətbiq edin, çünki o, konkreti dərindən başa düş­mə­yə kömək edir. Bununla yanaşı, məktəb kursu çəçivəsində tam, düz­gün tərifi (izahı) olmayan abstraksiyalardan çəkinməyə çalışın.

3. Tədris fənninin məntiqini açıb göstərin, çünki bu , fənni öy­rən­məyə başlayan ilk andan yeni elmi anlayışlarla yaxından tanış ol­maq üçün etibarlı əsası təmin edir.

4. Şagirdlərdə öyrədilən predmetlərə, hadisələrə dialektik ya­naş­manı tərbiyə edin, onlarda elmi-dialektik təfəkkür elementlərini for­malaşdırın.

5. Təlim metodlarında elmi idrak metodlarını əks etdirin. Tə­lim prosesində şagirdləri axtarışa, yaradıcılığa yönəltməklə onların tə­fəkkürünü inkişaf etdirin.

6. Elmin, texnikanın, mədəniyyətin yeni nailiyyətləri haq­qın­da öz şagirdlərinizə sistemli məlumat verin. Yeni nailiyyətləri şa­gird­lərdə formalaşmış biliklər sistemi ilə bağlayın, əlaqələndirin.

7. Tədris fənninə təzə daxil edilən yeni elmi anlayışları fənnin təd­risi müddətində müntəzəm olaraq təkrar edin, əks təqdirdə onlar yad­dan çıxa bilər.

8. Yeni ideyalarla tanışlığı, yeninin qavranılmasını ayrıca bir iş­lə məhdudlaşdırmayın: hər hansı bir hadisəyə yeni-yeni əlaqələr və münasibətlərdə baxın.

9. Şagirdləri görkəmli alimlərin bioqrafiyası ilə, elmin in­ki­şa­fın­da onların xidmətləri ilə tanış etmək imkanlarını əldən verməyin.

10. Elmi idrakın metod və çətinliklərini şagirdlərin qarşısında açın, nəticələrin metodlardan asılılığını göstərin.

11. Ən yeni elmi texnologiyalardan istifadə edin, köhnəlmiş ter­minləri işlətməyin, öz fənniniz üzrə son elmi nailiyyətlərdən xə­bər­dar olun.

12. Elmi biliyin genezisini, həqiqətin embriologiyasını açıb gös­tərin, təlimdə tarixiliyin tələblərini ardıcıl olaraq həyata keçirin.

13. Elmi informasiyanın artması ilə əlaqədar olaraq başlıca diq­qəti elmin əsas problemlərinə yetirin, elmi nailiyyətlərin əsas ide­yalarını şagirdlərin qarşısında açıb göstərin, onları elmi informa­si­yanı izləməyə alışdırın, elmi-texniki və sosial problemlərin kol­lek­tiv müzakirəsini alqışlayın, rəğbətləndirin.

14. Yuxarı siniflərdə mübahisəli elmi problemlərdən yan keç­mə­yin, müvafiq formada o problemlərin məzmununun və həllinin pers­pektiv yollarını açıb göstərin, şərait imkan verərsə, diskussiya təş­kil edin.

15. Şagirdlərin yeni anlayışları və terminləri elmi nə­zə­riy­yələrlə, qanunlarla vəhdətdə mənimsənilməsinə nail olun.

16. Şagirdlərə nailiyyətlərinə sevinmək, müvəffəqiyyət hissini ya­­şamaq, gərgin idraki fəaliyyətdən məmnun olmaq imkanı verin.

17. Elmdə və texnikada yeni nailiyyətləri işıqlandırarkən tə­lim texnologiyasının təkmilləşməsi haqqında danışmağı yaddan çı­xar­mayın, təlim əməyinin çətinliklərini və onun səmərəliliyini yük­səlt­mək yollarını açıb göstərin, tədris əməyinin elmi təşkili ide­ya­la­rı­nı inamla təbliğ edin.

18. Birmənalı olmayan və saxta ifadələrdən istifadədən çə­ki­nin, onlar qeyri-sağlam təsəvvürlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Məkt­əbdə, xüsusilə onun birinci və ikinci pilləsində müəllimin de­di­yinin şagirdlər tərəfindən özbaşına və yanlış şərhinə yol vermək ol­­maz. Bu, heç də uşaq fantaziyasının inkişafına mane olmaq demək de­yil. Amma bilmək lazımdır ki, ciddi şeylər birmənalı qəbul edil­mə­lidir.

19. Şagirdlərin tədqiqatçılıq işini rəğbətləndirin. Onları eks­pe­ri­mental və təcrübi işlərin, ilk mənbələrin və məlumat materialla­rı­nın, arxiv sənədlərinin saf-çürük olması texnikası ilə tanış etməyə vaxt tapın.