CƏFƏrqulu rüSTƏmov

 
QOBUSTANIN QAYAÜSTÜ TƏSVİRLƏRİ 
 
Qobustanı dünyaya tanıtdıran ilk növbədə onun qədim qayaüstü təsvirləridir. 
Qobustanda  qayaüstü  təsvirlərin  yaranma  tarixi  üst  Paleolit  dövrünün  orta  Daş 
(Mezolit)  dövrünə      keçid      mərhələsindən,      12-15      min  il  bundan  əvvəldən 
başlayıb  orta  əsrlərə,  islamın  yayılması    dövrünə      kimi    davam      edir.     İslamın   
―canlı aləmin yaradıcısı Allahdır, dünyanı, da o yaratmışdır, ondan başqa heç kəs 
canlı yaratmaq iqtidarında deyil‖ müddəaları insanı və bütün canlıları təsvir etməli 
də  qadağan  edirdi.  Bu  səbəbdən  də  artıq  orta  əsrlərdən  Qobustan      qayalarında   
təsvirlər      getdikcə  azalır,      reallığını    itirir.    Lakin  bundan    sonra    da  yəni      orta   
əsrlərin   özündə,   hətta   son   əsrlərə   aid bəzi təsvir, işarə, damğa və simvollara 
rast  gəlmək  olur.  Əlbəttə,  on  min  illərlə  yerli  xalqın  mədəni  vərdişinə    çevrilmiş  
mədəniyyət  izlərini  onun  ruhu  və qanından   çıxarmaq,   minillərin   keçməsini,   
neçə-neçə nəsillərin dəyişməsini tələb edir. 
Qobustanın  qədim  qayaüstü  təsvirlər  kolleksiyasının  Böyükdaş,  Kiçikdaş, 
Cingirdağ-  Yazılıtəpə,  Şonqar  və  Şıxqaya  dağları  sahəsində  aşkar  edilib  qeydə 
alınmış  abidələrinin  ümumi  sayı  6  mindən  çoxdur.  Buraya  insan  və  heyvan 
təsvirləri,  quş,  balıq,  hətta  ilan  və  kərtənkələ  kimi  sürünənlər,  böy,  əqrəb  kimi 
həşarət  şəkilləri  daxildir.  Qayalarda  çoxlu  qayıq,  balıq,  tutmaq  üçün  tor  şəkilləri, 
işarə və damğalar, latın və ərəb qrafikası ilə yazı qalıqları da saxlanmışdır. 
Qobustan  qayaları  üzərində  qazılmış  və  tərpənməz  qablar  rolu  oynamış 
yüzlərlə  qədim  yalaqlar,  heyvan  bağlamaq  və  ərzaq  asmaq  üçün  açılmış  dəlmə-
ilgəglər,  insanların  əyləncə  və  idmanla  məşğuliyyət  vasitəsi  olmuş  «ev  köçdü» 
oyunu üçün kiçik yalaqlar qrupu və s kimi abidələrin çoxluğu Qobustanda qaynar 
həyatın əsrlər boyu davam etdiyini göstərir.  
Qobustanın  qayaüstü  təsvirlər  kolleksiyası  sayca  o  qədər  çox  olmasa  da 
əhatə etdiyi tarixi çərçivənin genişliyi,  mövzu müxtəlifliyi, müxtəlif dövrlər üçün 
həyat  səhnələrinin  əks  etdirilməsi,  təsvirlərin  müxtəlif  texniki  üsullarla  real 
çəkilməsi cəhətdən tayı-bərabəri olmayan qədim abidələr kompleksidir. 
Qobustanda  qayalar  üzərində  qeydə  alınmış  6  mindən  çox  qədim  təsvir  və 
başqa abidələrlə yanaşı «Ana zağa», «Ovçular zağası», «Çardaq zağa», «Kənizə», 

43 
 
«Öküzlər», «Öküzlər-2», «Maral», «IV sığınacaq», «Daşaltı», «Ceyranlar», «Qaya 
arası»,  «Firuz»,  «Firuz-2»  və  bu  kimi  ondan  çox  Daş  dövrü  düşərgəsi, 
«Böyükdaş», «Dairə», «Çapmalı» kimi Tunc dövrü yaşayış yerləri və 30-dan çox o 
dövrün  kurqan  tipli  qəbir  abidəsi,  antik  və  orta  əsrlərə  aid  bir  sıra  tikili  və  həyat 
qalıqları  aşkar edilib  arxeoloji qazıntılarla  öyrənilmişdir. 
Qobustan  abidələri  kompleksi  uzunu  15-20  km,  eni  2  km  olan  zolaqvari 
kiçik bir sahədə yerləşən Böyükdaş, Kiçikdaş və Cingirdağ ərazisindəki qayalıqlar 
arasındadır. 
Müxtəlif  tarixi  dövrlərdə  yaranmış,  qədim  qobustanlıların  keçmiş  həyatını 
əks etdirən abidələrin saxlandığı bu  kiçik  ərazi  əslində  təbii arxeoloji rayon, açıq 
səma  altında  muzeydir.  Elə  muzey  ki,  bələdçi  və  hazırlıqlı  tənəzzöhçünün 
müşayiəti  ilə  bu  üç  dağın  ərazisini  gəzənlər  10  min  ildən  artıq  tarixi  dövrdə 
arasıkəsilmədən  bu  dağların  ərazisində  yaranıb  bizə  qədər  saxlanmış  tarixi 
abidələrin əsli ilə tanış olar, bir növ muzeyə orta Daş dövründə girib zəmanəmizdə 
çıxarlar.  Dünyada  elə  bir  ikinci  bu  cür  muzey  yoxdur  ki,  onun  10  min  ildən  çox 
dövrü  əhatə  edən  eksponatları,  Qobustanda  olduğu  kimi,  özünün  ilkin  yerində 
nümayiş etdirilsin.  Gəlin Qobustan  kolleksiyasının bəzi qədim şəkil  və  səhnələri, 
tarixi arxeloji abidələri ilə tanış olaq. 
 
İNSAN TƏSVİRLƏRİ 
 
Qobustanda   insan   şəkillərinin   ən   qədimləri   son Paleolit və Mezolit 
dövrünün  qadın  və  kişi  təsvirləridir.  Onlar  qayalarda  öndən  və  yandan  olmaqla 
siluet  şəklində  qazılmışlar.    Qayalarda    insan  şəkillərinin  bu  cür  döyülməsi  
Qobustan üçün səciyyəvidir. 
Qadın  təsvirləri.  Qobustanda  qədim  şəkillər  arasında  diqqəti  xüsusi    cəlb 
edən  mövzulardan  biri qadın təsvirləridir. Qobustanın qadın təsvirləri bu mövzuda   
yuxarı    Paleolit  dövrü    şəkilləri  və  Heykəlcikləri  ilə  yaxınlıq  təşkil  edir. 
Qobustanda  «Kənizə»  düşərgəsində  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tapılmış 
Qobustanın    Mezolit  dövrü    qadın    fiqurları    da    qayalardakı  qadın  fiqurları 
formasındadır. 
Qadın   heykəlcikləri   və   şəkillərinin   yaradılmasını alimlərin çoxu bolluq 
rəmzi  kimi  izah  edir  və  onu  ovsunçuluqla  bağlayıb  ilahiləşdirirlər.    Anaya, 
bəşəriyyətin  yaşaması  səbəbkarına  pərəstiş,  onun  ilahiləşdirilməsi  tək  ibtidai 
dövrdə deyil, indi də bir qanunauyğunluğa malikdir.   Ana   qarşısında  dünyanın 
ən böyük alimi də, sərkərdəsi də, ən qəddar  şahı da baş əymiş və bu baş əymədən 
boyun  qaçıran  tapılmaz.  Hər  birimizi  dünyaya  bir  müqəddəs  ana  gətirib.  Əgər 
dünyanın,  bəşəriyyətin  yaradıcısı  kimi  Allah  tanınırsa  bizi  öz  hüceyrələrindən 
yığıb, qanını, nəfəsini verməklə yaradan Ana əsl Allahımızdır. Hələ dünyanın təbii 
qanunlarını  dərk  etməmiş  uşaq  aclığa  da,  susuzluğa  da,  hər  hansı  ağrı  əziyyətə 
ANA  qışqırmaqla  etiraz  edir.  Belə  bir  məxluqa,  anaya  pərəstiş  olub  və  lazımdır. 

44 
 
Ananın  obrazını  yaratmaq  -  şəklini  çəkmək,  surətini  heykəlciklər  formasında   
düzəltməyə dəyər. Ananın siması, ana nəfəsinin istisi minillərlə ürəklərlə  yaşayıb, 
səsi qulaqlarda qalıb. 
Qobustanda  qadın  şəkilləri  ən  çox  Kiçikdaş  və  Böyükdaş  dağının  yuxarı 
səki  sahəsində  qeydə  alınmışdır.  Aşağı  səki  sahəsində  onlara  nisbətən  az  rast 
olunur. Oxucu tələsib  soruşa   bilər: «Bəs Cingirdağda, Yazılıtəpədə?» Qeyd edim 
ki,  Cingirdağ  sahəsindəki  qayaüstü  təsvirlər  kolleksiyası  Kiçikdaş  və  Böyükdaş 
kolleksiyalarından  çox-çox  cavandır.  Orada  nəinki  qədim  qadın  və  kişi  təsvirləri 
eləcə də ibtidai öküz, gur və daş dövrünə aid başqa heyvanların şəkilləri də yoxdur. 
Qobustanda  qeydə  alınmış  qadın  şəkilləri  çəkilmə  üsulu  və  təsviri  
formalarına  görə  müxtəlif  baxımlıdır    (7-ci  tablo,  şəkil  A).  Onların  bir  qrupu 
qayalarda  rəmzi  olmaqla  yandan,  kölgə  şəklində  qazılmış  və  içərisi  sürtülüb  
hamarlanmışdır. Üst Paleolit Dövrü qadın   fiqurlarını   xatırladan   bu   tip   qadın 
təsvirlərinin döşləri çox iri, bədənləri incə, oturacaqları dairəvi və bəzən 2-3 yumru 
ilə  verilmişdir.  Onlar  elə  bil    qabağa    doğru    əyilmiş    kimi  göstərilmişlər.  Bu  tip 
qadın təsvirləri Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsindəki 29 №-li daşın şimal üzünün 
sağdan  aşağı  hissəsində    (7-ci  tablo,  şəkil  A-da      1-3-cü  fiqurlar),  46  №-li  daşda 
(yenə orada, 4-5-ci fiqurlar), Kiçikdaş dağında 49 №-li daşda (17-18 №-li fiqurlar), 
Qayaaltı sahədə 1, 7, 8, 9 №-li və 5 №-li daşda (6-cı tablo, şəkil B)  və s. qeydə 
alınmışlar.  Yuxarı  Paleolit  dövrü  adamlarının      (qadın  doğmaq  və  doğulmuşu 
yedizdirmək  üçündür)      dünyagörüşünü  rəmzi  olaraq  əks  etdirən  bu  tip  qadın 
təsvirləri Qobustanda ən qədim şəkillərdir. 
Qobustanda ikinci tip qadın təsvirləri mahiyyətcə yuxarıdakıları təkrarlayır. 
Mezolit  dövrünün  inkişaf  mərhələsinə  aid  bu  tip  qadın  təsvirləri  düz  iridöşlü, 
yoğun  baldırlı,  lakin  dizdən  boğma  ilə  ayrılmış  ayaq  hissəsinin  əzələsi  qabarıq 
verilmişdir.  Onların  çoxu  öndən  olmaqla  təsvir  edilmiş  və  xeyli  iri  ölçülüdürlər. 
Onların çiyinlərində Mezolit dövründə artıq əsas ov silahı olan yay-ox və ya ucuna 
daş bağlanmış toxa tipli yerqazan təsərrüfat aləti vardır (7-ci tablo, şəkil A-da 6-10,  
16,  19-cu fiqurlar). 
Üçüncü  tip  qadın  rəsmləri  ümumi  baxımlığı  cəhətdən  ikinci  tip  qadınlar 
kimi, lakin kontur xətlə, əhatə edilməklə göstərilmiş və içərisi müxtəlif istiqamətli 
xətlərlə  bəzədilmişdir  (7-ci  tablo,  şəkil  A-da  11-15  və  20-ci  fiqurlar).  Onlar  da 
mahiyyət  etibarilə  ikinci  tipi  təkrarlayır  və  onun  içində,  onların  davamı  kimi 
yaranıb Eneolit dövründə də davam edir. 
Qadın  fiqurları  haqda  S.  Peterburq  alim-arxeoloqu  Z.  Abramova  deyir  ki, 
bunlar  hər  hansı  həyatdankənar  abstrakt    ideyanın    təzahürü    və  ya    izahlı    surəti 
yox,  fərdi  qadın  təsvirləridir.  Qadın  fiqurlarının  müxtəlifliyi  isə  ibtidai  adamın 
təfəkkürünün xarakterindən xəbər verir. 
Qeyd  edək  ki,  Qobustan  qayalarındakı  insan  təsvirləri  qəbilənin  ağsaqqalı, 
ovda  və  əməkdə  fərqlənmiş  kişinin  və  nəslin  davam  etdiricisi,  ev  işlərini 
sahmanlayan,  gəlin  və  qızları  ümumi  işlər  üçün  təşkil  edən,  qəbilə  ocağının 

45 
 
qoruyucusu  hörmətli  nənə  və  anaların  şəkilləridir.  Onu  da  qeyd  etməyi  lazım 
bilirəm  ki,  elə  hesab  edilməsin  ki,  ağsaqqal  dedikdə  bütün  qocalar,  ovçu  dedikdə 
bütün  kişilər,  eləcə  də  qadın  dedikdə  bütün  qadınların  şəkilləri  çəkilirmiş.  Yox, 
ağsaqqal dedikdə qəbiləyə başçılıq edən, məsləhət və əməlləri ilə qəbilənin hörmət 
və ehtiramını qazanan, ovda və işdə fərqlənən dedikdə isə xüsusi şücaət göstərən, 
mahir  ovçu,  indiki  ölçü  ilə  götürsək  əsl  xalq  qəhrəmanına  bərabər  kişilər  nəzərdə 
tutulur. Qadın şəkilləri də heç bütün ana-nənələrin yox, seçilmişlərin təsvirləridir. 
Qobustan qayalarında o ananın (qadının) surəti qazılıb ki, qəbiləni ətrafına 
toplaya, özünə hörmət qazana bilmişdir. Deməli, Qobustan qayalarındakı hər qadın 
təsviri  hansısa  bir  anaya  pərəstişin,  hörmətin  təzahürü,  onun  adını  (simasını, 
ruhunu)  əbədiləşdirmə  simvoludur.  Belə  olmasaydı  (hər  qadın  və  kişinin  surəti 
daşa köçürülsəydi) 10--12 min ildən çox dövr ərzində Qobustan qayalarında həkk 
olunmuş  insan  təsvirlərinin  sayı  on  minlərlə  olardı.  Doğrudur,  Qobustanda  bizə 
gəlib çatmış qədim təsvirlər vaxtilə qayada çəkilmiş şəkillərin bəlkə də heç 
1/
3
—
1/
5
-
i  də  deyil.  Lakin  on  min  il  ərzində,  hər  iki  ildə  bir  nəfərin  şəkili  çəkilsə  idi  belə, 
insan  təsvirlərinin  sayı  daha  çox  olardı.  Qobustan  qayadarındakı  insan  təsvirləri 
ağsaqqallar  yığıncağının  qərarı  ilə  çəkilmiş,  qəbilənin  xüsusi  fərqlənmiş  kişi  və 
qadınlarının surətidir. O vaxtlar belə işlər və ya irəli çəkilmələr üçün nə tanışlıq və 
ya qohumluq iş görür, nə də ağsaqqallar rüşvət alırdı. Görünür, bizdə də adamların 
fərqləndirilməsi  üçün  şərəf  lövhəsinə  vurulması  və  ensiklopediyaya  salınması 
babalardan  bizə  qədər  gəlib  çatmış  adət-ənənənin  davamıdır.  Antik  dövrün 
görkəmli  sərkərdələrinə,  alimlərinə,  allahlara,  ilahələrə  düzəldilmiş  heykəllərin, 
orta  əsrlər  rəssamlarının  yaratdıqları  gözəlliklərin,  şəkillərin  kökü  nəsldən-nəslə 
keçərək  yaşayan  bu  ənənədən  başlayır.  Elə  bizim  vaxtımızda  məbəd  və  binaların 
divarlarında,  qoca  çinarların  gövdə  və  budaqlarında,  xiyabanların  oturacaq 
yerlərində və s. və s. yerlərdə düşünülməmiş və mənasız sözlərin, adların yazılması 
qədim,  əbədiləşdirmə  üsulunun  qalıqlarıdır.  Beləliklə,  bunları  yazan  şəxs  özü  də 
bilmədən  və  hiss  etmədən  bu  yerlərdə  olması  haqda  nişanə  qoymuş,  məlumat 
vermiş olur. Lakin bu avtoqraflarla qayaüstü insan təsvirləri arasında dövrü qədər 
də böyük fərq var. Qədim insan şəkilləri qəbilə üzvlərinə, onların fərqlənmişlərinin 
sürətini  qayada  həkk  etməklə,  onlar  kimi  qoçaq,  fədakar,  hörmətli  olmağa 
çağırırdısa  indiki  avtoqraflar  qədim  təsvirləri,  abidələri  zədələyib  korlayır, 
adamlarda qəzəb oyadır. 
Yeri gəlmişkən deyim ki, Qobustan qayalarında da belə avtoqraflara çox rast 
gəlmişik.  Nə  deyim!!  Qobustan  qayaları  üzərində  nəinki  avtoqraf  yazmaq,  hətta 
cızıq  çəkmək  belə  qəbahətdir.  Axı,  burada  daşlar  üzərindəki  qədim  şəkillərin, 
minillər  ərzində  saxlanma  vəziyyətindən  asılı  olaraq  çoxunu  görmək,  qədim 
şəkillərlə əvvəlcədən tanışlığı olmayanlar, bəzən lap olanlar üçün də çətindir. Ona 
görə  də  qayalar  üzərində  yazılan  avtoqraflar  bəzən  qədim  şəkillərin  üstünə 
düşməklə abidələri korlayır, məhv edir. 

46 
 
Bir qeyd. Deyə bilərlər ki, bəs Qobustan qoruğunun işi nədir? Əlbəttə, qoruq 
abidəni qorumalıdır. Lakin necə? Qoruğun 3-5 baxıcısı üçün üç dağın ərazisində 4-
5 kv km sahəyə səpələnmiş 100 minlərlə qayalıqları, qorumaq mala-qoyuna baxan 
çoban-sığırçıya, qayaların dibində dincələnlərə, eləcə də ilin müəyyən vaxtlarında, 
gündə  15-20  avtobusla  ekskursiyaya  gələn  uşaqlı-böyüklü  qonaqlara  gəzinti 
zamanı  nəzarət  etmək  çox  çətin  işdir.  Bunun  üçün  geniş  və  mərkəzləşdirilmiş 
təbliğat,  adamların  bu  işə  münasibətində  abidələrin  qorunması  xeyrinə  dəyişiklik 
gərəkdir. 
KİŞİ TƏSVİRLƏRİ. Qobustan üçün enli çiyinli,  hündür qamətli,  möhkəm 
bədənli kişi təsvirləri səciyyəvidir. Onların dizdən aşağı qıçlarının əzələləri qabarıq 
verilmişdir.  Əllərində  ox,  çiyinlərində  kaman  göstərilmiş,  bellərindən  kəmərçin 
sallanır.  Başları  çıxıntı  şəklində,  qolları  nazik  xətlə  göstərilmişdir.  Bu  tip  kişi 
təsvirləri Böyükdaş dağının yuxarı səki sahəsindəki 23, 25, 29, 30, 38, 39, 44, 85, 
128  №-li  və  b.  daşlarda  qeydə  alınmışdır  (3-cü  tablo;  8-ci  tablo,  şəkil  A;  10-cu 
tablo,  şəkil  A  və  B;  15-ci  tablo,  şəkil  A,  B  və  E).  Bu  tip  kişi  təsvirləri  orta  Daş 
dövrünün  əməkdə  və  ovda  fərqlənmiş  qəbilə  üzvləri  -  ovçulardır.  Bu  kişi 
təsvirlərinin  qıçlarının  qabarıq  verilməsi  onların  gün  çıxandan  gün  batana  qədər  - 
bütün günü ov dalınca qaça bilməsini, dözümlü olmasını nəzərə çarpdırmaq üçün 
idi.  Söz  yox  ki,  qəbilə  ovçularının  hamısı  bütün  günü  ov  dalınca  qaçmağı 
bacarmalı  idilər.  Belə  olmasaydı  bir  nəfərin  gücsüzlüyü,  dözümsüzlüyü  üzündən 
cərgədən geri qalması ovun əldən çıxmasına, qəbilənin ac qalmasına səbəb olardı. 
Güclü  və  dözümlü  olmaq  üçün  onlar  boş  vaxtlarında  məşq  etməli,  yallı  kimi 
kollektiv rəqslərdə bərkiməli idilər. 
Kişi  təsvirlərinin  (bəzən  qadın  şəkillərinin  də)  yay-oxla  silahlanması 
Qobustanda artıq orta Daş dövründən bu ov silahından geniş istifadə olunduğunu 
göstərir.  Qədim  Qobustanlıların  kəmərçində  təsviv  olunması  isə  o  dövrün  təbii 
iqlimi və geyimləri haqda məlumat verir. 
Qobustan qayalarında müxtəlif silahlarla (yay-ox, nizə, qılınc, gürz, sapand 
və s.) silahlanmış piyada və süvari ovçu, döyüşçü, cəngavər, yallı gedən və tək-tək 
rəqs edən, qayıqlarda mahir dənizçi-balıqçı, karvanbaşı və s. kimi kişi təsvirləri də 
qeydə alınmışdır. 
Kişi qəbilənin vuran əli, gətirən ayağı idi. Ovçuluq da, balıqçılıq da əsasən 
kişi  əməyinin  kişi  qüvvəsinin  sayəsində  qəbilənin  həyat  mənbəyinə  çevrilirdi. 
Qəbilədə  qadınların  ovda  və  balıq  tutmaqda  iştirakı  isə  tam  həlledici  rol 
oynamayırdı;  Qadınlar  ovdan  gətirilmiş  heyvanı,  dənizdən  gətirilmiş  balığı 
təmizləməli,  bişirib  hazırlamalı,  qəbilə  üzvləri  arasında  hər  kəsin  ehtiyacına  görə 
bölməli,  ev  işlərini  görməli,  körpələrə  baxmalı  idilər.  Qadınların  məşğul  olduğu 
əsas  təsərrüfat  sahəsi  isə  yığıcılıq  idi.  Bu  təsərrüfat  sahəsi  özü  qəbilənin  ərzaqla 
təminatında  heç  də  ovçuluq  və  balıqçılıqdan  az  əhəmiyyətli  deyildi.  Ovçuluğun 
inkişafı  cəmiyyətin  maldarlığa  keçməsinə,  yığıcılıq  vərdişləri  isə  əkinçiliyin 
meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. 

47 
 
 
HEYVAN TƏSVİRLƏRİ 
 
Qobustan  qayalarında  çox  qədim  zamanlarda  bu  ərazidə  yaşamış  -  bütün 
məməli  heyvanların,  eləcə  də  bəzi  sürünənlər,  quşlar  və  balıqların  şəkillərinə  rast 
gəlmək  olar.  Məməli  heyvanlardan  ibtidai  öküz,  keçi,  marad,  at  şəkilləri  çoxdur. 
Başqa  məməlilərdən gur, ceyran, donuz, pişik, it,  tülkü, şir, canavar, bəbir, dəvə, 
qoyun və s. şəkilləri də var. 
Qobustan  qayaüstü  təsvirləri  qayalar  üzərində,  əsasən,  qazma,  döymə  və 
sürtmə üsulu ilə çəkilmişlər. Yağlı boya ilə çəkilmiş rəngli şəkillər və iti alətlə, çox 
nazik  cızılmış  xətlərlə  verilmiş  təsvirlər  də  qeydə  alınmışdır.  Heyvan  şəkilləri 
əsasən  kontur  xətlə  verilmişdir.  Onlar  adi  xətlərlə  o  qədər  real  və  mütənasib 
çəkilmişlər  ki,  adamı  heyran  qoyur.  Onların  mövzu  zənginliyinin,  real  çəkilişinin 
sirri,  ulu  babalarımızın  yadigarları  olan  bu  qədim  sənət  əsərlərinin  həyatla 
bağlılığındadır. 
Qobustan qayalarında kölgə kimi döyülmüş qadın və kişi şəkillərindən sonra 
tarixi  cəhətdən  ən  qədim  şəkillər  öküz  təsvirləridir.  Öküz  təsvirləri  Böyükdaş, 
Kiçikdaş  və  Şonqardağ  zonasında,  qədim  insanların  Daş  dövrü  düşərgələri  və 
onların  ətraf  sahələrində  saxlanmışdır.  Onlar  qayalarda  əsasən  qazma  üsulu  ilə 
yandan  görünüşdə  kontur  xətlərlə  çəkilmişlər.  Öküzlər  Qobustanda  çəkildiyi 
dövrün çəkilmə zəruriyyətindən və (məqsədindən asılı olaraq müxtəlif böyüklükdə 
və  görünüşdə,  müxtəlif  səciyyəli  reallıqla  təsvir  edilmişlər.  Onların  ən  qədimləri 
əsasən iri ölçülü və çox real təsvir edilmişlər. Öküz təsvirləri ilk növbədə ölçüsü və 
buynuzlarının müxtəlif formalılığı ilə fərqlənirlər. 
Bir  neçə  qədim  rəsm  və  səhnənin  çəkilmə  üsulunun  və  mövzusunun 
reallığına fikir verək: 
Öküz  şəkilləri  Qobustanda  ən  qədim  heyvan  təsvirlərindəndir.  Sayca  da 
müəyyən qədər çoxdur. Bu, əlbəttə onun Qobustanda tutduğu mövqeyi ilə bağlıdır. 
Öküz  təsvirləri  qayalarda  bir  qayda  olaraq  dörd  xətlə,  konturdan    çəkilmişdir.   
Burada   bir   xətlə  öküzün  qabaq buynuzu, başı və qabaqdan birinci ayağı; ikinci 
xətlə  dal  buynuzu,  boyun-bel  xətti  və  quyruğu;  üçüncü  xətlə  bir  qabaq  və  bir  dal 
ayağı ilə qarınaltı xətti və dördüncü xətlə axırıncı dal ayağı göstərilir (6-cı və 8-ci 
tablolarda öküz təsvirləri). Dörd xətlə öküzün şəklini belə real və canlı təsvir etmək 
üçün  qayada  əvvəl  rəsmin  kontur  xətti  yan-yana  olmaqla  qazılmış  nöqtələrlə 
ayrılmış,  sonra  onların  araları    birləşdirilərək  xəttə  çevrilmiş  və  içərisi  sürtülüb 
hamarlanmışdır. Öküz rəsminin bu cür texniki üsulla çəkilmiş olduğuna Böyükdaş 
dağında yuxarı səki sahəsindəki Ovçular mağarasında qazıntı zamanı tapılmış daş 
üzərində və   aşağı   səki   sahəsində    159   №-li   daş   üzərində qeydə alınmış 
yarımçıq  (yarısı  tam  işlənmiş  və  yarısı    hələ    nöqtələrlə    ayrılmış)      öküz 
təsvirlərinin  qalıqları  şahidlik  edir.  Bu  cür  ifa  üsulu  Qobustan  üçün  səciyyəvidir. 
Öküz  rəsmlərinin  reallığını  sözlə  deməyə  çətinlik  çəkirəm.  Lakin 
1/
4
, 
1/
5
  hissəsi 

48 
 
örtülməklə  göstərilən  bir  neçə  öküz  təsviri  arasında  hansının  Qobustan  öküzünün 
şəkli olduğunu bilərəm. Çünki   Qobustanın   öküz  təsvirlərində  xətlərin   əyintisi 
buynuzda,  beldə,  boyunda,  ombada,  ayaqlar   və  onların dirsəklərində o qədər 
təbii  verilir  ki,  onların  qarşısında  fikirləşdikcə  adam  qədim  Qobustan  rəssamının 
bacarığı qarşısında baş əyməli olur. 
Qobustan  qayaları  üzərindəki  öküz  təsvirlərinin  mütənasibliyinə  -  başın 
bədənə,  hündürlüyünün  uzunluğuna  nisbəti  çox  düzgün  verilmişdir.  Məncə,  bu 
rəssamlıq bacarığı üçün çox vacib şərtdir. Doğrusu, mən özüm ali təhsilli, 30 ildən 
çox  Qobustan  abidələri  arasında  dolaşan,  bəlkə  min  dəfə  bu  öküz  şəkilləri 
qarşısında  dayanmış,  onların  sirlərini  öyrənməyə  çalışmış  tədqiqatçı  olsam  da, 
dəfələrlə cəhd etsəm də bir dəfə də olsa, çodur qaya yox, heç yağlı kağız üzərində 
də  Qobustan  öküzünü  bütün  səciyyəvi  elementləri  ilə  axıra  qədər  tam  çəkə 
bilməmişəm. Düzdür, öküz çəkə bilirəm, özü də lap qayadakı kimi, lakin haradasa 
Qobustan  öküzü  alınmır.  Sözsüz,  bu  o  demək  deyil  ki,  bu  şəkillər  fövqəltəbiidir. 
Yox,  amma  indiyə  kimi  heç  kəsin  Qobustan  öküzünü  mən  deyən  şərtlə  çəkə 
biləcəyinə  söz   verməsini  görməmişəm,  heç   rəssamların da. 
Dedim  ki,  mən  30  ildən  çoxdur  bu  qayalar  arasındayam,  bu  abidələrin 
tədqiqi  ilə  məşğulam,  mütəxəssis  kimi  Qobustan  qoruğunu  təşkil  etmiş  və  on  il 
direktoru  olmuşam.  Bu  müddət  ərzində  Qobustanın  qədim  qayaüstü  təsvirlərini 
göstərib  izah  etmək  üçün  nə  qədər  ekskursiya  aparmışam  Allah  bilir.  Bu 
ekskursiyaların  dinləyiciləri  fəhlələr,  kəndlilər  və  məktəblilər  də  olub,  ziyalılar, 
elmi işçilər, rəssamlar, turistlər, xüsusi qonaqlar da. Hər dəfə də öküz rəsmlərindən 
söhbət gedəndə, elə bizim indiki söhbətimizin məqamında, Qobustandakı şəkillərin 
belə  məharətlə  çəkildiyi  haqda  söhbətə  inamsızlıq  yarananda,  alimlərə  də 
rəssamlara  da  təklif  etmişəm  ki,  özlərini  sınasınlar,  Qobustan  öküzünü  çəksinlər, 
lakin bir şərtlə, burada gördüklərinə diqqət etsinlər, yadda saxlasınlar, canlı öküzü 
də ki, hamı görüb amma profesional rəssamlara məşq etmək olmaz. Əgər yumşaq 
qələmlə yağlı kağıza bir başa Qobustan öküzünü dəqiq çəkə bilən olsa mənə desin, 
mən bacardığımdan onu  mükafatlandırım  və təşəkkür edim. Lakin hələ  ki nə belə 
mükafat vermək, nə də təşəkkür etmək qismətim olmayıb. 
Qobustan  qayalarında  çəkilmiş  ən  qədim  heyvan  təsvirləri  olduqca  real  və 
tam mütənasib çəkilmələri ilə əsl ibtidai incəsənət əsərləri olmasına şübhə qoymur. 
Qobustan  rəssamlarının  belə  bacarıqlı,  mahir  usta  olmalarının  səbəbi  isə  onların 
bütün  ömrünü,  uşaqlıqdan  qocalana  qədər,  ov  dalınca,  həmişə  bu  heyvanları 
müşahidə  etmələrində,  heyvanların  hər  cür  duruşuna,  baxışına,  yerişinə, 
xasiyyətinə  yaxından  tanış  olmalarında  axtarmaq  lazımdır.  Bu  bilikləri  qədim 
qobustanlılar lazımi şərait daxilində daimi müşahidələr nəticəsində əldə edirdilər. 
Qobustanda  Daş  dövründə  yaranmış  real  ifaçılıq  bacarığı  sonrakı  tarixi 
dövrlərdə də bir xüsusiyyət, milli ruhun təzahürü və davamı kimi saxlanılır. 
Böyükdaş  dağı  yuxarı  səki  sahəsində  nömrəsini  1  v  kimi  qeydə  aldığımız 
daşda  pişik  təsvir  edilmişdir.  Şəkil  Qobustan  qayaüstü  təsvirləri  üzərində 

49 
 
müşahidələrimiz  və  arxeoloji  tədqiqatlarımızın  nəticələrinə  əsasən  orta  əsrlər 
dövrünə  aid  edilir.  Lakin  daş  dövrünün  öküz  rəsmi  kimi  olduqca  dinamik, 
proporsional  və  real  təsvir  edilib.  Burada  pişiyin  quyruğu  dik  qalxaraq  heyvanın 
(belinə  paralel  uzanır,  başı  adi  xətlə  çəkilmiş,  qulaqlar  isə  bu  düz  xətdən  ibarət 
başa elə maili qoşulmuşdur ki, elə bil pişik indicə mosuldayacaq. 
Qədim qobustanlıların heyvanların həyatına necə yaxından bələd olmalarını, 
gözəl bilmələrini Yazılıtəpədə 9 №-li daşdakı nəhəng maral (1-ci tablo, şəkil B), 42 
№-li daşdakı şir (10-cu tablo, şəkil B), Böyükdaş dağının yuxarı səki sahəsindəki 
42  №-li  daşda  otlayan  (və  ya  su  içən)  öküz,  168  №-li  daşda  at,  aşağı  səki 
sahəsindəki 7 №-li, 23 №-li daşdakı ibtidai öküz, 259 №-li daşda tülkü və s. kimi 
heyvan  şəkillərinin  dinamikliyi  və  reallığı,  eləcə  də  şəkillərlə  yaradılmış 
kompozisiyalı səhnələr aydın göstərir. 
Qobustanda  heyvan  təsvirlərindən  ən  çoxu  keçi  şəkilləridir.  Onlar  əsasən 
Yazılıtəpədə,  Böyükdaş  dağının  aşağı  düzən  sahəsində,  Kiçikdaş  dağında  yenə 
düzən sahədə qeydə alınmışlar. Böyükdaş və Kiçikdaş dağı ərazisindəki ən qədim 
insan düşərgələri ətrafında isə onlara az təsadüf olunur. 
Keçi  təsvirləri  Qobustan  qayaüstü  təsvirləri  arasında  öküz,  ceyran,  gur, 
qaban  kimi  bir  çox  heyvanlara  nisbətən  cavan  mövzudur.  Onların  çoxu,  xüsusilə 
Yazılıtəpədə  pirə  qurban  kimi  çəkilmişlər,  Qeyd  edək  ki,  keçi  şəkillərinə 
Qobustandan başqa kolleksiyalarda da rast gəlmək olur. 
Keçi  şəkilləri  Qafqazda  və  Orta  Asiya  -Altay  regionlarında  çoxdur.  Hər 
yerdə  keçi  keçidir.  Keçi  şəkilləri  qayalarda  dördayaq,  dik  qalxıb  qabağa  tərəf 
əyilmiş  qısa  quyruqlu,  iki  qoşa,  bəzən  isə  Altay  və  İssıkgül  ətrafında  və 
Tacikistanda  Dağlıq  Bədəxşan  Muxtar  Vilayətindəki  kimi  Böyükdaş  dağı  aşağı 
səki sahəsindəki 13, 116, 140. 145 №-li daşlardakı keçilər də (9-cu tablo, şəkil A) 
tək  bir  yarımçevrə  şəkilli,  ucu  belinə  çatan  buynuzla  (görünür  tam  profildən 
olmaqla) çəkilmişlər. Lakin hər ərazinin, hər dövrün öz dəst-xətti, öz keçisi var. 
Qobustanda keçi rəsmləri müxtəlif ölçülü, müxtəlif görünüşlüdür. Ən qədim 
keçiləri  İshaq  Cəfərzadə  IV-III  minilliyə  aid  etmişdir.  Onlar  (ümumiyyətlə,  keçi 
təsvirlərinin  hamısı)  yandan  görünüşdə  təsvir  edilmişlər.  Onlarda  baş  bədənə 
nisbətən  kiçikdir  (Böyükdaş  dağı  aşağı  səki  sahəsindəki  13,  116,  140  və  s.  №-li 
daşlardakı  kimi).  Bu  tip  keçi  təsvirlərində  dal  ayaqların  dizlərinin  əyrisi  düzgün 
çəkilmişdir.  Bu  keçilərdə  bədən  ortada  nazilib  beli  qarnına  yaxınlaşır  və  xətlə 
kəsilir.  Onlar  üçün  daha  bir  xüsusi  əlamət  isə  döş  hissəsinin  irəli,  çıxıntıvari  və 
keçinin  tək  buynuzlu  göstərilməsidir.  Bu  sahədəki  45  №-li  daşda  çəkilmiş  iri 
ölçülü  keçinin  buynuzu  isə  qoşa  çəkilib?..  Cingirdağ  -  Yazılıtəpə  kolleksiyasında 
bu tip keçi təsviri yoxdur. Oradakı qədim keçi təsvirlərinin çox az hissəsi (burada 
şəkillərin əsasını keçi rəsmləri təşkil etsə də) Tunc dövrü və onun ilk mərhələlərinə 
aid edilə bilər. Keçi rəsmləri əsasən son antik və ilk orta əsrlərdə çəkilmişlər. 
İ.  M.  Cəfərzadə  Yazılıtəpədəki  iri  ölçülü,  qəşəng  çəkilmiş  keçi  rəsmlərini 
(9-cu  tablo,  şəkil  B  və  11-ci  tablo,  şəkil  A)  əsasən  III  minilliyə  aid  edir. 

50 
 
Yazılıtəpədə  aparılan  arxeoloji  qazıntı  nəticəsində  X-XII  əsrlərə  aid,  tağvari 
tikilmiş üçotaqlı bina qalığı aşkar edilmiş və daha qədim dövrə aid heç bir mədəni 
qalıqa  rast  olunmamışdır.  Burada  aparılmış  qazıntı  və  başqa  elmi  tədqiqatların 
nəticəsinə  görə  hesab  etmək  olar  ki,  Böyükdaş  və  Kiçikdaş  dağlarının  qayalıqları 
arasında  orta  Daş  (Mezolit),  yeni  Daş  (Neolit)  və  sonra  Tunc  dövründə  də  həyat 
qaynayarkən Yazılıtəpədə yaşayış olmayıb. Çox güman ki, Ceyrankeçməz çayının 
qədim  yatağında,  hər  tərəfdən  alçaq  olmaqla  çökək  bir  sahədə  -  su-axarda 
yerləşməsi Yazılıtəpənin o  vaxtlar ada  kimi  su içində olduğunu söyləməyə imkan 
verir. Elə indi də  yaz və payız aylarında,  yağışlar çox olarkən  sudan Yazılıtəpəyə 
keçmək olmur. Görünür, Yazılıtəpə daşları üzərində ilk rəsmlər də elə o vaxtlar, bu 
şəraitdə,  ovçular  tərəfindən  çəkilmiş,  sonralar  isə  Yazılıtəpənin  pirə  çevrilməsinə 
səbəb olmuşdur. 
Yazılıtəpədə  keçi şəkilləri  əsasən pirə  qurban kimi çəkilib. İlk təsvirlərdən 
sonrakı  dövrlərdə  adamların  hər  yandan  qamışlıq,  palçıq  və  su  ilə  əhatə  edilmiş 
Daşlı  təpədə  gördükləri  şəkillər  onlara  möcüzə  kimi  görünmüş,  onlar  buradakı 
keçiləri öz totemləri kimi qəbul edərək Yazılıtəpəni pir hesab etmiş və adətlərində 
olan bayramlarda, təbiət və b. hadisələrlə əlaqədar bu yerə qurban gətirmişlər. 
Sual  olunar  ki,  keçilər,  elə  başqa  heyvan  və  şəkillər  nə  məqsədlə  çəkilib? 
Yazılıtəpə  pirdir?  Olsun  pir.  Qurban  gətirirlər,  gətirsinlər,  bəs  qayalarda  heyvan 
şəkillərini dəymək nə üçün? 
Birincisi,  onu  deyim  ki,  bu  səpkidə  elə  bütün  qayaüstü  təsvirləri  çəkilmə 
məqsədini, onların nə demək olduğunun sirrini açmaq bu sahədə - qədim qayaüstü 
təsvirlər problemi ilə məşğul olan alimlərin birinci arzusu, qarşılarında duran, tam 
qaldırılması mümkün olmayan elə bir iri daşdır ki, ağırlığı şəkillərin yaşının tona 
vurulmasından  alınacaq   çəkiyə bərabərdir. Bu  bir də ona görə çətin məsələdir ki, 
qayaüstü  təsvirlər    müxtəlif    ərazilərdə  və  müxtəlif  dövrlərdə  müxtəlif  həyat 
düşüncəsinə,  mədəni  səviyyəyə,  dini  etiqada  malik  müxtəlif  adamlar  tərəfindən 
yaradılmışdır. Oxucu mənimlə razılaşar ki, ekiz doğulmuş iki qardaş (və  ya bacı, 
fərqi yoxdur) belə tam eyni hərəkət edə və ya biri-birinin ürəyini oxuya bilməz. 
İkincisi, tarixi dövrlərin bir-birini əvəz etməsi və bu abidələrin dövrlər  üzrə 
biri-birindən  əvvəl-sonra  yaranması bir  ardıcıllıq təşkil etdiyi  kimi tarix özü də 
ardıcıllıqla söylənmək sevir.  Lakin Qobustanda   minilliklər   ərzində   yaranmış   
abidələr və şəkillər bəzən bir yerdə, bir sahədə elə qarşılaşmışdır ki, (uzun müddət 
yaşayış qalıqları və çəkilmiş  şəkillər  üst-üstə  düşmüş) izahat  vermək üçün tez-
tez  qədimdən  son  dövrə  və  əksinə  sıçramalı  olursan.  Budur,  ibtidai  öküz 
təsvirlərindən  sonra  Qobustanda  ən  çoxsaylı  keçi  təsvirləri      haqda      məlumatla 
əlaqədar  Yazılıtəpəyə  gəldik  və  Daş  dövründən,  antik  və  orta  əsrlər  dövrünə 
keçdik. 
Üçüncüsü,  necə  deyərlər  -  ay  sağ  olmuşlar,  bu  işlər  (qədim  şəkillərin 
çəkilməsi)  5  ilin,  10  ilin,  lap  yüz  ilin  söhbəti  deyil  ki,  babadan,  kəndin,  elin  ən 
yaşlısından  soruşasan,  lap  o  da  öz  babasından  eşitdiyini  söyləyə.  Bu  haqda  heç 

51 
 
babalarımız albanların, midiyalıların nə ilk yazılarında, nə də sonrakı yazılarda bir 
söz  deyilməyib.  Di  gəl  yoz,  özü  də  elə  yoz  ki,  inandırıcı,  həqiqət  və  ya  ona  çox 
yaxın, ağılabatan olsun. Bunun da bir yolu var, o da zəhmətdən keçir. 
Tədqiqatçı  arxeoloqlar  hər  hansı    arxeoloji  materialın,  elə  qədim  qayaüstü 
təsvirlərin  də  tarixini  müəyyənləşdirmək,  mənası  və  yaranma  məqsədini  yozmaq 
üçün  onlarca  əməliyyat    aparmalı,  ondan  qabaqkı    yozmaları  öz  məntiqindən 
keçirməli olurlar. Bunun üçün inadkarlıqla işləməli, çıxarılmış nəticələrin əleyhinə 
çoxlu  suallar  qoyub,  ona  cavab  axtarmalı  və  sonra  öz  fikrini  əsaslandırmalısan. 
Çalışmaq  lazımdır  ki,  başqasının  fikrini    kor-koranə    qəbul  etməyəsən,  onu  öz 
süzgəcindən keçirəsən.  
Mən  30  ildir  Qobustanla  məşğul  oluram,  onunla  yaşayıram.      Qobustanda   
13  Daş   dövrü  düşərgəsində, 6 Tunc dövrü yaşayış yerində, bir orta əsrlər bina 
qalığında və 4 yerdə kəşfiyyat qazıntısı aparmış, 2 Daş dövrü qəbri və 40-a yaxın 
kurqan  qazıb  tədqiq  etmişəm.  İ.  M.  Cəfərzadədən  sonra  2000-dən  çox  qədim 
qayaüstü şəkil aşkar edib qeydə almışam. Sonuncuların bir qismi qazıntılar zamanı 
mədəni təbəqə altından və kurqanların qəbirətrafı daşlarından tapılıbdır. Qazıntılar 
nəticəsində  aşkar  edilmiş  qədim    şəkillərin,      Qobustan,    eləcə    də    ümumən 
qayaüstü  təsvirlərin  dövrünün  müəyyənləşdirilməsində    əhəmiyyəti  haqda 
danışmaq artıqdır. Onlar qayaüstü təsvirlər üçün bir növ «doğum  şəhadətnaməsi» 
rolu  oynaya  bilər.  Bununla  belə,  mən  Qobustan  qayaüstü  təsvirləri  haqda 
deyəcəyim  söz  və  izahın  qətiliyi  iddiasında  deyiləm,  lakin  hər  halda  öz    sözümü 
deməyə  haqqım    var.  Əlbəttə,  bu  söhbət  daxilində  azdan-çoxdan  başqalarının 
dediklərinə  də  öz  məntiqimlə  münasibətdə  olmalıyam,  Qobustanda  çəkdiyim 
zəhmət  və  30  ildən  çox  arxeo-loq  kimi  işimin  və  düşünsələrimin  nəticəsinə 
əsaslanmaqla bəzi məsələlər üçün öz izahımı deməliyəm.  
Yazılıtəpədə iri ölçülü və diqqəti cəlb edəcək dərəcədə  gözəl  çəkilmiş  keçi 
təsvirlərini    İ.    M.    Cəfərzadə  qədim  saymış,  belindən  kəsik  keçiləri  (başqa 
tədqiqatçıların çoxu kimi) ov keçisi, dağ keçisi; kəsik xətti və ya təsvirlərin üstünə 
düşmüş xətt və ya batığı ovsunçuluq əlaməti hesab  etmişdir. Yazılıtəpədə alınmış 
bir  vəziyyəti  qeyd  edək  ki,  12  №-li  daşda  qabaqlar    qeydə    alınmış    və    qədim  
sayılmış  şəkillər dağın üst üzündədir. Bu şəkillər iri və qəşəng çəkilmişdir. Onların 
arasında daşın vəziyyətinə görə ayaqları yuxarı, arxası üstdə keçi təsviri də vardır. 
Yuxarıda qeyd etmişdik ki, 1947-ci ildə İshaq müəllim  12 №-li daşın dibində,  13 
№-li  çox  iri  daşın  bunun  üstünə  yatması  nəticəsində  alınmış  örtülü  sahədə   
(sığınacaqda)  qazıntı aparmışdı. Qazıntı heç bir material verməmişdi, yalnız dövrü 
müəyyənləşdirilməmiş  küllü  torpaq  sahələri  qeydə  alışmışdır.  O  vaxtdan  çox 
keçmiş, 12 №-li daşın dibi həm küləyin, həm də aşınma ilə xeyli açılmışdır. 70-ci 
illərdə  biz      Yazılıtəpədə      orta      əsr      bina      qalığında  qazıntı  apararkən  daşın 
altında  da  şəkillər  olduğunu  görüb  yanından  bir  qədər  qazdıq  və  aydın  oldu  ki, 
burada xeyli şəkillərdən  (keçi və adamlar) ibarət böyük bir səhnə var. Bu şəkillər 
daşın  qərb  tərəfdən  altındadır.  Aydın  oldu  ki,  bu  şəkillər  vaxtı  ilə  daşın  qərb 

52 
 
üzündə  olmuş,  lakin  daş  qərbə  tərəf  çevrildiyindən  torpağın  üstünə  yatmış,  daşın 
altında  qalmışdır. Hesabladıqda  məlum oldu  ki, daşın üstündəki, ayaqları yuxarı 
keçi rəsmi daş çevrilməmişdən  daşın  şərq üzündə düzgün vəziyyətdə çəkilmişdir. 
Deməli,  daşın  altında  qalmış  səhnə  və  tərsinə  keçi  təsviri,  daşın  üstündə  düzgün 
vəziyyətdə  qeydə  alınmış  şəkillərdən  qabaq  çəkilmiş  və  daha  qədimdir.  Maraqlı 
burasıdır  ki,  daşın  altında  qalmış  şəkillər  sonradan  daşın  üst  üzündə  çəkilmiş 
şəkillərə  görə  o  qədər  də  tam  mütənasib  və  qəşəng  çəkilməmişlər.  Onlara  oxşar 
keçi rəsmlərinə isə Qobustan kurqanlarının qəbirətrafı və kromlex daşlarında (2, 7, 
28, 30 №-li kurqanlarda) təsadüf etmişik. Deməli, beldən xətlə kəsilmiş iri ölçülü, 
mütənasib təsvir edilmiş keçilər ov obyekti deyil, ovsun üçün çəkilməyiblər, adi ev 
keçiləridir  və  canlı  keçi  əvəzinə  pir  üçün,  çox  güman  ki,  pirə  qulluq  edən  xüsusi 
adamlar    (təcrübəli  rəssam-israçılar)  tərəfindən  çəkilmişlər.  Onu  da  qeyd  etməyi 
lazım  bilirəm  ki,    Yazılıtəpədəki    keçi    təsvirləri      ovlanmayıb,  onların      ovlana   
biləcəyi      yay-oxla      ovlanması      səhnəsi  də  yoxdur  (lakin  buradakı  keçilərin  iri 
ölçülüləri  dağ  keçisi  kimi  və  ov  obyekti  kimi  qələmə  verilmişdir).  İshaq  müəllim 
Yazılıtəpədə 24 №-li daşın üst üzündə bir keçi ovu səhnəsi qeydə alıb. Səhnədə atlı 
(süvari) nizəni qabaqda qaçan keçiyə tərəf yönəldib. Bəli, keçidir, arxasınca da onu 
nizə  ilə  vurmağa  hazırlaşmış  süvari  ovçu.  Nə  söz  ola  bilər,  təmiz  ov  səhnəsidir. 
İndi gəlin, yuxarıda   şərtləşdiyimiz kimi bəzi məntiqi suallarla yoxlayaq görək bu 
doğrudan  da  ov  səhnəsidir?  Sual  olunur:  keçi,  özü  də  dağ  keçisi  hansı  şəraitdə 
yaşayır?  Hamı deyəcək ki, əlbəttə, dəstə ilə, özü  də dağ-daşda. Nahaq yerə dağ 
keçisinə  ova  dağa  getmirlər.  Uşaq  şerində  də  deyilir:  «dağa-daşa  dırmanma»". 
Demək bu səhnədəki keçi vəhşi, ov keçisidirsə, o dağda-daşda   yaşayır,   lap   elə  
Cingirdağda,  Yazılıtəpədə, Böyükdaşda. Hər halda qayalıqda keçini ovlamaq üçün 
pusqu  qurub  yaxınlaşmalı,  yaxın  məsafədən  oxla,  qılıncla,  nizə  ilə  zərbə 
vurmalısan.  Keçi  dəstəsini  qaya  uçurumuna  qısnayıb  uçurmaq  da  olar.  Lakin  bu 
cür  at  üstündə  nizə  ilə,  qılıncla  keçi  ovlamaq  çox  çətindir,  keçi  qayadan-qayaya 
tullanıb  çox  vaxt  aradan  çıxa  bilər.  Süvarinin  nizə  və  ya  qılıncla  dağ  keçisi 
ovlaması isə mümkün deyil, keçi düzə, atın qova biləcəyi mənzilə düşən deyil, atla 
da  qayada  keçi  ovlamaq?  Nə  deyim,  mən  hesab  edirəm  ki,  bu  səhnəni  daşa  həkk 
edən «rəssam» da həyatı, bu səhnəni həqiqi ov səhnəsi sayanlardan yaxşı bilməyib. 
Beləliklə,  süvarinin  nizə  ilə  keçi  ovlaması  səhnəsi  heç  cür  həqiqətə  uyğun  deyil, 
nağıldır. Əgər süvarinin nizə ilə maral, ceyran, gur kimi heyvanı ovlaması səhnəsi 
olsaydı  mən sözsüz  inanar, bunu ov hesab edərdim. Lakin Qobustanda  ceyran və 
gura  süvarinin  nizə  ilə,  ov  səhnəsi  yoxdur.  Onu  da  deyək  ki,  qədim  düşərgələrdə 
qazıntılar  zamanı  tapılıb  yığılmış  minlərlə  sümük  qalığının  əksəriyyəti  ceyran  və 
gur sümüyüdür. («Ana zağa»dan tapılmış sümük qalığının 40%-ə qədəri ceyran və 
o  qədəri  də  gur  sümüyüdür.  Yalnız  qalan  15-20%  sümük  bütün  qalan  heyvanlara 
aiddir).  Onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  gur  və  ceyran  kimi  qədim  Qobustanda 
əsas  ov  obyekti  olmuş  heyvanların  təsvirləri  başqa  heyvan  təsvirlərinə  nisbətən 

53 
 
olduqca  azdır.  Onların  təsvirləri  üzərində  keçi  üçün  ovsunlama  əlaməti  sayılmış 
kəsik və ya başqa zərbə nişanəsi də yoxdur. 
Maral  təsvirləri  Qobustanda  diqqəti  cəlb  edən  və  göz  oxşayan  mövzudur. 
Maral  təsvirlərinin  ümumi  sayı  100-dən  çoxdur.  Onların  çoxu  Yazılıtəpə, 
Böyükdaş  dağı  yuxarı  səki  və  Daşqışlaq  sahəsində  qeydə  alınmışdır.  Maral 
təsvirlərinin  az  bir  hissəsi  çox  real  işlənmiş  əsl  sənət  əsəridir.  Onlarda  yandan 
görünən bədənin dinamikliyi, baldır çıxıntıları, budun dolğunluğu, kiçik quyruğun 
çəkilişi,  baş  yandan  görünsə  də  dinamik  bədənə  daha  da  gözəllik  verən  qabaqdan 
göstərilmiş şaxəli buynuzun təqdimatı adamı heyran edir. Yazılıtəpədə 4, 9, 13, 33, 
Böyükdaşda 138, Daşqışlaq kolleksiyasının 16, 17 və s. daşlardan maral təsvirləri 
bunlara  misal  ola  bilər.  Bu  tip  maralları  və  Yazılıtəpə  24  №-li  daşdakı  döymə 
(kölgə  kimi)  maral  şəklini  İshaq  müəllim  haqlı  olaraq  qədim  sayır,  onları 
eramızdan  əvvəlki  III-II  minilliklərə  aid  edirdi  (9-cu  tablo,  şəkil  V  və  Q;  11-ci 
tablo, şəkil B). 
Maral  təsvirlərinin  böyük  çoxluğu  yarıreal,  lakin  mütənasib  və  sxematik 
şəkillərdir. Onlar eradan  əvvəlki II minilliklə orta əsrlərin arasında  sonu müxtəlif 
dövrlərə (sxematik marallar daha gec dövrlərə olmaqla) aid edilirlər. 
Bizim  xüsusi  qeydiyyatımız  ondan  ibarətdir  ki,  ən  gözəl  işlənmiş  real  və 
düzgün  maral  təsvirləri  qazıntı  aparılmış  qədim  düşərgə  və  yaşayış  yerlərinin 
yaxınlığında  yoxdur,  qazıntılar  zamanı  (Daş  və  Tunc  dövrü  abidələrində)  təsadüf 
olunmamışdır.  Onlar  ən  çox  antik,  ilk  orta  əsrlərdə  yaşayış  izi  olan  sahələr,  o 
yerlərə yaxın və adi qaya və daşlar üzərində qeydə alınmışlar. Məsələn, Böyükdaş 
dağı,  yuxarı  səki  sahəsində  su  quyusu  yanında  bizim  qeydə  aldığımız  9a  №-li 
daşda  çoxlu  maral  şəkli  var.  Lakin  burada  apardığımız  yoxlama  qazıntısının 
mataerialları ilk orta  əsrlərdən qabağa getmir. Ən çox maral şəkli (sahəsinə görə) 
Yazılıtəpədədir. Lakin yuxarıda qeyd etdik ki, Yazılıtəpədə orta əsrlərdən qabaqkı 
dövrlərə aid materiallara rast gəlinməyib. 
Kiçikdaş  dağı  ərazisindəki  Daşqışlaq  sahəsində  də  gözəl  işlənmiş  maral 
təsvirləri  (daş  №  11,  16,  17)  var.  Lakin  bu  sahədə  də  insan  həyatının  çox  qədim 
çağlarına aid yaşayış izi məlum deyil. 
Gözəl  ifadə  edilmiş  maral  təsvirlərindən  yalnız  Böyükdaş  dağı  yuxarı  səki 
138 №-li daşdakı kiçik ölçülü maral şəkli Daş dövrünün sonuna aid həyat izi qeydə 
alınmış  «Maral»  düşərgəsinin  divarında,  lakin  yer  səthindən  1,5-2,0  m  hündürdə 
qeydə alınıb. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, düşərgə sonralar maldarlar tərəfindən 
heyvan  saxlamaq  üçün  ikinci  dəfə  istifadə  edilib.  Bütün  bunlar,  bizim  Qobustan 
abidələri  üzərində  müşahidələrimiz,  apardığımız  arxeoloji  qazıntıların  nəticələri 
bizə  maral  təsvirlərinin  dövrünü  daha  qədimlərə  aid  etməyə  imkan  vermir.  Lakin 
nəzərə  alsaq  ki,  arxeoloji  ədəbiyyatda  maral  təsviri  çəkilmiş  bəzi  materiallar  (gil 
qab  və  tunc  əşyalar)  Tunc  dövrünə  aid  edilir,  bu  təsvirlərin  ən  qədimlərini  Tunc 
dövrünə (özü də əsasən son mərhələsinə) aid etmək olar 

54 
 
Maral  təsvirləri  10-dan  çox  halda  ovlanma  səhnəsində  verilmişdir.  Bu 
səhnələrdə marallar nizə, üç-dişli yaba və yay-oxla ovlanırlar. Maraqlı burasıdır ki, 
apardığımız arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustanda nə Daş dövrü (Mezolit-Neolit) 
düşərgələri,  nə  də  sonrakı  dövrlərin  (Tunc,  antik,  orta  əsrlər)  yaşayış  yerlərində 
ovlanmış  maral  sümüyünə  rast  gəlməmişik.  Marala  aid  rast  gəlinən  də  buynuz 
sümüyüdür  ki,  görünür  müxtəlif  əşya  və  ya  alət  düzəltmək  üçün  gətirilmişdir.   
Bunları   götür-qoy etdikdə belə bir nəticəyə gəlməli olursan ki, Qobustanda maral 
da ovlanmayıb. 
Qobustanda  ibtidai  insanlardan,  Daş  dövrü  qobustanlılarından  danışarkən 
heç də fikirləşmək lazım deyil ki, texniki səviyyəsi indikinə nisbətən çox-çox aşağı 
olan  insanlar  vəhşi  idilər.  Əlbəttə  yox.  Doğrusu,  bəzən  elələri  tapılır  ki,  alt 
Paleolitdən  başlamış  istehsal  təsərrüfatı  yaranana  qədər  ibtidai  insanlar 
adlandırılmış adamları çox aşağı səviyyəli,  vəhşi hesab edirlər. Hətta hörmətli və 
yüksək  dərəcəli  alimlərimizdən  birinin  Qobustanda  sal  qayalar  üzərində  qazılmış 
ilk  tərpənməz  qablar  -  yalaqlar  haqda  danışarkən  bu  yalaqlardan  guya  cəlbedici 
vasitə  kimi  istifadə  edildiyini,  heyvan  su  üçün  bu  yalaqlara  yaxınlaşanda  «Ho.. 
Ho...» səsləri ilə onları  hürküdüb qayadan salırdılar deməsini,  «bu ho...ho...lardan 
sonralar danışıq dili yaranmışdır» izahını da eşitmişəm. 
Sözsüz,  qədim  qobustanlıların  Mezolit,  Neolit  dövrlərində  bu  səviyyədə 
vəhşi  olmalarını  düşünmək  alim  üçün  gülüncdür.  Bəlkə,  1,5  milyon  il  bundan 
qabaq Azıx mağarası və Quruçay dərəsində yaşamış ilk insanlar haqda belə demək 
olardı. Lakin qədim Qobustanda bizə məlum olan ilk abidələri yaradanlar artıq azı 
80-100  min  il  bundan  əvvəl  müasir  insan  tipinə  çevrilmiş,  boylu-buxunlu, 
antropoloji  cəhətdən  bizdən  heç  də  fərqlənməyən,  danışıq  dilinə,  dünyagörüşünə, 
estetik  zövqə  malik,  qəbilə  üzvləri  arasında  böyük-kiçiyin  yerini  bilən,  qəbilənin 
yaşaması üçün onun üzvlərinin kollektiv birliyinin labüdlüyünü dərk etmiş insanlar 
idilər. 
Qobustanda  orta  Daş  dövrü  düşərgələrindən  tapılmış  mikroalətlərin 
ölçüsünə  görə  (uzunluğu  1,0-1,5,  eni  0,3-0,5  sm)  onlarda  aparılmış  dişəkləməyə 
(nəzərə  alaq  ki,  onlar  çaxmaq  daşından  düzəldiliblər)  fikir  verdikdə  qədim 
qobustanlıların bu sənəti və vərdiş bacarığı qarşısında heyran qalırsan. Onların bu 
bacarığı,  qayalar  üzərində  heyvanların  adi  xətlərlə  nə  qədər  mütənasib  və  real 
təsvir  etmək  bacarığı,  öz  dövrü  üçün  yüksək  mədəniyyətə  və  incə  zövqə  malik 
olduğunu  göstərir.  Əlbəttə,  Qobustanın  gözəl  sənət  əsərlərini  zövqsüz  adamların 
yaratmasından  danışaraq  olmaz.  Qazıntılar  zamanı  hələ  Daş  dövründə  qədim 
qobustanlıların  qəşəng  əşyalara  həssas  olmalarının  şahidi  olmuşam.  Düşərgələrdə 
qazıntı sahəsində o dövrün mədəni təbəqəsindən daş alətlərlə birgə bəzək əşyaları - 
daşdan  və  sümükdən  asma  və  muncuqlarla  yanaşı  təbiətdə  su  axarının  cilaladığı 
xırda və zərif dağ bülluru və adi çay daşı nümunələrinə də rast gəlmişik. Sözsüz ki, 
göz  oxşayan  bu  daşlar,  eləcə  də  it  başı  və  b.  heyvan  fiqurlarını  xatırladan  daş 
nümunələrinin düşərgəyə gətirilməsi qədim qobustanlıların estetik zövqü, gözəlliyə 

55 
 
aşiqliyinin nümunəsidir. «Firuz» düşərgəsində aşkar etdiyimiz kollektiv qəbirdəki 
skeletlərdən birinin boynunda daş muncuqlar və sümük alətlərlə (12-ci tablo, şəkil 
A) yanaşı 3 ədəd də kiçik çay daşından asma (amulet) vardır. Onlardan biri trapes, 
biri  paralelloqram  şəklində  yastı,  biri  isə  tamam  yarımboğaz  ayaqqabı 
formasındadır,  «IV  daşaltı  sığınacaq»  kimi  qeydə  alınmış  düşərgədən  tapdığımız 
çay  daşından  sürtgəc  adlandırılan  əzici  alətin  işlək  üzdən  kənar  sahələri  döymə 
üsulu  ilə  işlənmiş  nöqtə  və  xətlərlə  bəzədilmişdir  (12-ci  tablo,  şəkil  V).  Bütün 
bunlar  qədim  insanların  gözəlliyə  bağlı  olması  ilə  əlaqədar  deyilmi?  İndinin 
özündə  də  sənətkarlarımızın,  eləcə  də  kəndlilərin  öz  əmək  alətlərinin  ağac 
dəstəyində açdıqları naxış-bəzək onların gözəllik istəyinin nəticəsi deyilmi? Bir də 
ki,  əmək  alətini  naxışlamaq  elə  qədim  babaların,  göstərdiyim  sürtgəcin 
naxışlanması  adətinin  nəsildən-nəslə  keçərək  indiyə  kimi  yaşayıb  qalmasının 
nəticəsi deyilmi. 
Qobustanda,  qeyd  etdiyimiz  kimi,  100-dən  çox  maral  təsviri  qeydə  alınıb, 
onlardan  yalnız  14-ü  ov  səhnəsində  göstərilir.  Maralın  ovlanmasını  təsdiq  etmək 
üçün onların sümükləri də tapılmayıb. Lakin maral  kimi gözəllik simvolu sayılan 
başqa  heyvanın  -  ceyranın  şəkli  maral  təsvirlərindən  az,  sümük  qalıqları  isə 
olduqca  çoxdur.  Niyə?  Necə  ola  bilər  ki,  qədim  qobustanlılar  gözəl  ceyranı 
ovlamış, maralı isə yox? Maralı çox təsvir etmiş, ceyranı isə az? 
Mən bunun səbəbini qısaca bunda görürəm ki, Qobustanda maral olmayıb. 
Biz  əvvəlcə  Qobustan  ekspedisiyasının  1947-48-ci  illər  işindən  danışanda 
demişdik  ki,  o  vaxt  Qobustanda  ceyran  sürüləri  varmış,  sonra  qara  əllər  qırıb  az 
qala  kökünü  kəsib.  Lakin  indi  də  Qobustanın  içərilərində  tək-tək  də  olsa  ceyrana 
rast  gəlmək  olur.  Qobustanda  ceyranın  olması  təbiidir.  Çünki  hər  heyvanın 
yaşaması üçün bir təbii mühüt, ceyran üçün də düzən, yovşan bitən şoran sahələr, 
Ceyrançöl, Qobustan kimi qışı mülayim yerlər əlverişlidir. 
Təbii  olaraq  belə  yerlər  marallar  üçün  əlverişli  deyil.  Maral  üçün  dağətəyi, 
şirəli yem örtüyü və meşəli sahələr əlverişlidir. Qobustan şəraiti maral üçün deyil. 
Soruşa bilərsiniz: «Bəs, Binəqədi qırlığında saxlanmış nəhəng maral sümükləri?» - 
Bəli,  Binəqədi  qalıqları  içərisində  maral  var,  lakin  kərgədan  da  var,  Məstanzadə 
öküzü  adı  almış,  Qobustan  öküzlərinə  oxşar  ibtidai  öküz  sümükləri  də  var.  Yenə 
sual,  maraqlı,  dolaşıq,  bir-birini  çəkib  gətirən  suallar.  Bəli  belədir,  doğrudur. 
Qobustanda  kərgədan  şəkli  yoxdur,  sümüyü  də  yoxdur.  İbtidai  öküz  təsviri  var, 
özüdə çox. Sümüyü də var, lakin az. Bəs səbəb? Yenə sual. Əlbəttə, belə suallara 
cavab vermək, özü də yenə də bu cür zəncirvari, ortaya çıxa biləcək bütün suallara 
tam  cavab  vermək  asan  deyil.  Həm  də  ona  görə  ki,  bu  istiqamətdə  xüsusi 
araşdırmalar  aparılmayıb  və  istənilən  əsaslar  yoxdur.  Bəlkə  xülyalara  dalaq, 
fantastikaya qapılaq, yalan deyək? Axı,  «yalan da bir naxışdır» deyiblər. Mən isə 
bilə-bilə  yalan  danışa  bilmərəm,  ya  cavab  verməkdə  acizliyimi  boynuma  alar,  ya 
da  susaram.  İndi  isə  cavabım  oxucunu  mane  etsə  də,  etməsə  də  öz  məntiqim 
əsasında cavab verməyə cəhd etmək istərdim. 

56 
 
Bir daha qeyd edək ki, Böyükdaş və Kiçikdaş dağlarından cənubda, Böyük 
Qobustan ərazisində Atbulaq daş karxanasında mişar daşının (Abşeron əhəng daşı) 
içərisində  fil  sümüyü  aşkar  edilmişdir.  Söz  yox  ki,  sümük  daş  hələ  bərkiməmiş, 
tum  və  balıqqulağı  yığınının  içinə  düşmüş,  onlar  sonradan  daşlaşmış  və  sümük 
onun  içində  qalmışdır.  Yaşı  isə  milyonlarladır.  70-ci  illərin  əvvəllərində 
Qobustanın  şimal  sərhədi  daxilində,  Üçtəpə  deyilən  sahədə  hərbçilər  səngər 
qazarkən,  özü  də  bir  təpənin  başında  daşlaşmış  balina  skeletinə  rast  gəlmişdilər. 
Mütəxəssislərin fikrincə yaşı  10 milyondan çoxdur. 
Yenə  o  vaxtlar  Qobustanın  geoloji  və  coğrafi  xəritəsini  hazırlamaq  üçün 
Qobustan qoruğunun (mən o vaxt həm də qoruğun direktoru idim), Akademiyanın 
Coğrafiya  və  Tarix  institutlarının,  Tibb  İnstitutu  və  Universitetin  coğrafiya 
fakültəsinin alimlərindən ibarət bir dəstə Qobustanın içərilərinə ikigünlük kəşfiyyat 
xarakterli  səfər  etmişdik.  Onda  Qobustandakı  palçıq  vulkanlarından  birinin 
kraterindən  bir  az  aralı,  püskürmə  zamanı  yerin  təkindən  bayıra  atılmış  bir 
daşlaşmış  ağac  parçasına  rast  gəldik.  Mütəxəssis  alimlər  onun  «Maykop»  geoloji 
dövrünün  ağacı  olduğunu  söylədilər.  Deməli,  Qobustanda  milyon  illər  bundan 
əvvəl  tropik  təbiətli  vaxtlar  olub.  O  vaxtlar,  eləcə  də  Binəqədi  faunası  dövrü  də 
Qobustanda  həyatın başlanmasından çox-çox  əvvəllər olub. Sonra Qobustanın adi 
görünüşü  də,  təbiəti  də,  heyvanat  aləmi  də  çox  dəyişib.  Qədim  qobustanlılar 
gördüklərini  çəkiblər.  İbtidai  öküzlərin  nəsli  e.  ə.  V-IV  minilliklərə  kimi  davam 
edib. Qobustanlı babalar Mezolit, Neolit dövrlərində onları görüb, ona inanıb səcdə 
edib, ilahiləşdirib və təsvirini daşa köçürüb (8-ci tablo,   şəkil   B). 
Nəhəng  marallar  isə  Qobustanın  sonuncu  on  minilliklərdə  yaranmış  təbii 
şəraitinə  uyğunlaşmamış,  nəsli  kəsilmişdir.  Qobustanda  maral  təsvirlərini 
yaradanlar sözsüz ki, maral görmüşlər, bəlkə lap ovlayıblar da, lakin Qobustandan 
kənarda, dağətəyi zonalara səfər zamanı. 
Qobustanda  əsas  ovlanan,  arxeoloji  qazıntılar  aparılmış  düşərgələrdən 
(sümüyü  ən  çox  tapılmış  heyvan  -  ceyran  və  gurdur.  Lakin  onların  heç  birinin 
təsviri ayrılıqda maral və öküz kimi gözə çarpacaq dərəcədə çox deyil. Yenə sual. 
Deyək ki, gurlar həyatda bir növ atla uzunqulaq arasında, qatır boyda və ona oxşar 
bir  heyvandır,  əti  dadlı  və  çox  olsa  da  özü  gözəl  deyil.  Əslində  gurlar  da 
özünəməxsus gözəllik və zərifliyə malikdir. Ceyran ki, çox zərif, gözəl, adı maralla 
yanaşı çəkilən heyvandır. Bəs niyə ceyran, özü də elə Qobustanda ola-ola, qədim 
qobustanlıların  iqtisadi  həyatında  maraldan  da  çox  əhəmiyyətli  olduğu  halda,  az 
təsvir edilmişdir? Məntiqi sual, haqlı sual. Cavab verilməsi çox çətin görünən sual. 
Gəlin  cavab  axtaraq.  İ.  M.  Cəfərzadə  «Qobustan»  albomunda  yalnız  Yazılıtəpədə 
54 №-li daşdakı 10 №-li şəkli (onu atlı adam nizə ilə ovlayır) ceyran kimi qeydə 
almış  və  bir  neçə  heyvan  təsvirini  antilopa  aid  etmişdir.  Əslində,  birincisi,  bu 
albomda keçi kimi qeydə alınan, Yazılıtəpədə həmin daşdakı 6, 136 №-li daşdakı - 
4 və 5, Böyükdaş dağı yuxarı səki üzrə 12 №-li dağın qərb üzündəki 1 və 21, 46a 
№-li daşdakı tək, 33 №-li daşdakı 44, 66 №-li daşdakı 17 aşağı səki sahəsindəki 1 

57 
 
№-li daşda  8 və  12, 201a  №-li daşda  3 və  5, 163 №-li daşda  1-3 №-si ilə  qeydə 
alınmış  təsvirlər  ceyran  şəkilləridir.  «Kənizə»  düşərgəsində  117  №-li  daşın  şərq 
üzündə  və  116a  №-li  daşda  qazıntı  nəticəsində  açılmış,  «Ceyranlar»  düşərgəsinin 
divarlarında, Qayaaltı sahəsi üzrə 8 və 12 №-li və s. daşlarda da ceyran təsvirləri 
var.  İkincisi,  göstərilən  daşlardakı  təsvirlərin  real  çəkilməsi  hesabına  keçi  yox, 
ceyran olduğunu çətinliklə də olsa seçmək mümkündür. Lakin sxematik olanda və 
səbatsız  çəkilmiş  təsvirlərin  keçiyə  və  ya  ceyrana  aid  olmasını  söyləmək  çox 
çətindir. 
Keçi  ilə  ceyran  boyuna  görə,  ümumən  görünüşcə  bir-birinə  yaxın 
heyvanlardır. Qədim qobustanlılar daş üzərində hər iki heyvanı kiçik oxşar bədən, 
və  buynuzla  təsvir  etmişlər.  Bunlar  arasındakı  fərqi,  görünür,  hər  «rəssam»  deyil, 
bacarıqlı  «rəssam»  verə  bilmişdir.  Ən  yaxşı  halda  ceyranla  keçi  şəkli  arasındakı 
fərqi  görünür,  onların  buynuzunda  axtarmaq  lazımdır.  Belə  ki,  keçilərdə  buynuz 
əksər halda arxaya, qövsvari əyilib ucu boynuna tərəf qatlanır, ceyranlarda isə dik 
qalxıb azca arxaya meyllənir və bəzən bir az da vintvari burulur. Bu prinsiplə keçi 
və  ceyran  şəkillərini  araşdırsaq  ceyran  təsvirləri  çoxalmış  olar.  Bir  də  keçiyə  aid 
edilmiş  bəzi  təsvirlərdə  (yuxarı  səki  daş  №  66  və  aşağı  səki  daş  №  263)  iri 
buynuzlar  yanında  iki  qoşa  və  kiçik  çıxıntı  verilir.  Bizcə  onları  qulaq  yox, 
ceyranlara xas olan 3 və 4-cü buynuzlar saymaq lazımdır. 
Qobustanda  say  cəhətdən  at  təsvirləri  də  çoxluq  təşkil  edir.  Sayca  onlar  da 
yüzdən çoxdur və dörddə üç hissəsi kompozisiyalı, yəni süvari ilə birgə, ovçunun, 
döyüşçünün,  yük  aparanın,  yol  gedənin  atı  kimi  təsvir  edilmişdir.  Bu  cür  at 
şəkilləri  əsasən  sxematikdir,  onların  at  təsviri  sayılmasına  üstündə  süvari  olması 
zəmanət  verir.  Tək,  süvarisiz  təsvir  edilmiş  at  təsvirlərindən  də  sxematik 
çəkilmişləri  var.  Axı  bütün  heyvanlar  kimi  at  da  dörd  ayaq,  2  qulaq,  bədən  və 
quyruqdan  ibarət  təsvir  olunmuşlar.  Lakin  tək  çəkilmiş  atların  dinamik  duruşu, 
baxışı, bədən üzvlərinin ata xas ifadəsi elə verilmişdir ki, onların at olmasına heç 
bir şübhə qalmır. 
Süvari  ilə  birgə  göstərilmiş  bir  sıra  at  təsvirləri  də  (Yazılıtəpədə  9-cu 
daşdakı 13 №-li şəkildə, 13-cü daşdakı 45 №-li, 34-cü daşda 1 №-li, 40-cı daşda 1 
№-li  şəkildə  və  s.)  elə  real  çəkilmişdir  ki,  üstündə  adam  olmasa  da  onların  at 
olması aydındır. 
İ.  M.  Cəfərzadə  üstündə  adam  olmayan,  lakin  yüklü  at  təsvirlərinn  dəvə 
saymışdır. Əlbəttə, yüklənmiş və zəncirvari düzülmüş (Böyükdaş dağı aşağı səkidə 
155 №-li daşdakı kimi) yüklü heyvanları dəvə karvanı hesab etmək olar. Özü də bu 
səhnə  orta  əsrlərdə  çəkilmişdir  və  o  zaman  üçün  quraq  Qobustan  sahəcikdə 
karvanda  atların  yükləndiyinə  inanmaq  çətindir.  Bununla  belə,  bir  sıra  daşlar 
üzərində  karvan  səhnəsində  dəvə  kimi  qeydə  alınmış  şəkillər  boynu,  bədəni, 
ayaqlarının  quruluşuna  və  qulaqlarının  dik-qoşa  olması  ilə  dəvədən  çox  atı 
xatırladır. Onların ayrılıqda hər birinin boynu bədəndən azca üfüqi olaraq irəli çıxır 
və düzbucaq altında yuxarı qalxaraq, kəsik tərəfi aşağı olmaqla yarım çevrə şəkilli, 

58 
 
səviyyəcə  heyvanın  (bədənindən  də,  yükündən  də  hündür  dayanan  başa  birləşir. 
Onun  da  üstündən  iki  qoşa  çıxıntı  -  qulaq  qalxır.  Kiçikdaş  dağında  Daşqışlaq 
sahəsindəki 2 və 36 №-li daşlarda qeydə alınmış 20-yə qədər dəvə təsvirlərində isə 
heyvanın başı  əyilmiş xətlə  qabağa  çıxır, başı bədənlə  bir  səviyyədədir və  boyun 
xəttinin ucunun qalınlaşması  ilə göstərilir. Burada 36 №-li  daşdakı 3 şəkildə və 2 
№-li daşdakı karvanda (10-cu tablo, şəkil E), biri-birinə zəncirvari bağlanmış 20-yə 
yaxın heyvan qulaqsız təsvir edilmişdir. Hər halda Böyükdaşda aşağı səkidəki 155 
№-li daşdakı karvanda da, Daşqışlaqda 2 №-li daşda da karvan səhnəsini çəkənlər 
dəvə  təsvir  etmişlər.  Görünür,  əvvəlki  155  №-li  daşdakı  (və  ümumən  Böyükdaş 
dağında  bir  sıra  daşlarda)  eyni  formada  təsvir  edilmiş  dəvələrin  «rəssamı»  bir 
qədər səbatsız olub və dəvəyə qoşa qulaq qoyulub. 
Qobustanda  həm  at,  həm  də  dəvə  təsvirlərinin  dəqiq  dövrünü  demək  xeyli 
çətindir. Bu iki heyvanın təsviri ilə əlaqədar arxeoloji qazıntılar nəticəsində onlarla 
əlaqəli  heç  bir  materiala  rast  olmamışıq.  Karvan  təsvirləri  nisbətən  son  dövrlərin 
şəkilləri  ilə  bir  sahədədir.  Nəzərə  alsaq  ki,  karvanlar  ölkənin  iqtisadi  həyatında 
ticarətin  meydana  gəlib  genişlənməsi,  karvan  yollarının,  karvansaraların  güclü 
dövlət  nəzarəti  olmaqla  qaçaq-quldurdan  qorunmasının  təminatı  sisteminin  və 
qanununun  yaranması  ilə  bağlıdır.  Onları  əsasən  orta  əsrlərə  aid  etmək  lazımdır. 
Karvan səhnələrinin çəkiliş texnikası və şəkillərin saxlanma dərəcəsi də onları orta 
əsrlərə, ən tezi onun orta mərhələlərindən qabağa aid etmək olmaz. 
At  təsvirlərinin  tarixindən  danışdıqda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan 
atın  ilk  əhliləşmə  ocaqlarından  biridir.  Tarixin  eneolit  dövrünə  aid  Əlikömək 
təpəsində  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  əhliləşmiş  at  sümüklərinin  tapılması  bunu 
təsdiq  edir.  Qobustanda  nizə  və  üçdişli  yaba  ilə  ov  edən  süvarilər  atı  yəhərsiz 
minmiş və yalmanından yapışmışlar. 
Qobustan qayaları üzərində 20-dən çox yırtıcı təsviri qeydə alınıb. Onların 
da  təsvirləri  çox  reallıqla  verilmişdir.  Yazılıtəpədə  42-ci  daşdakı  şir  təsvirlərinin 
mütənasibliyi  və  heyvanın  bütün  əzablarının  özünəməxsus  səciyyəsi  ilə 
göstərilməsi bir tərəfdən adamı heyran qoyur, ikinci tərəfdən dövrün rəssamlarının 
(İ. M. Cəfərzadə onların dövrünü e. ə. IV-III minilliyə aid adir) müşahidə bacarığı 
və heyvanın bədən quruluşu, səciyyəvi hərəkət və xüsusiyyətlərini gözəl bilməsini 
göstərir (10-cu tablo, şəkil Q). 
Şirlərin başı iri, boyun hissəsi yoğun, getdikcə nazilən uzun quyruğunun ucu 
bir  dəstə  tüklə  yumru,  pəncələri  iri,  caynaqlı,  beli  nazik,  dişləri  görünməklə  ağzı 
açıq verilmişdir. 
Qobustanda yırtıcı heyvan təsvirləri arasında şir təsvirləri çoxluq təşkil edir. 
Xüsusən  Yazılıtəpədə  qeydə  alınmış  yırtıcı  şəkilləri  əsasən  şirlərdir.  Görünür,  bu 
ərazi  vaxtilə  şirlərin  məskən  salması  üçün  əlverişli  olmuşdur.  Qobustan 
qəsəbəsinin  yaşlı  sakinlərindən  eşitmişdim  ki,  şir  və  ya  pələng  tipli  nəhəng  və 
əcayib  bir  yırtıcı  heyvan  Qobustanda  axırıncı  dəfə  əsrimizin  əvvəllərində 
öldürülmüşdür. 

59 
 
Qobustan  qayalarında  təsviri  həkk  edilmiş  başqa  yırtıcı  heyvanlardan 
pələng,  bəbir,  canavar,  tülkü  it  və  pişik  təsvirləri  vardır.  Onların  da  hər  biri 
özünəməxsus dinamikliyi ilə, sxematik olsa da, çox real çəkilmişdir. Məsələn, qeyd 
etdiyimiz  Böyükdaş  dağı  yuxarı  səki  sahəsində  1v  №-li  daşdakı  pişik  təsviri 
quyruğunu  yuxarı  qaldırıb  qabağa  əyilmiş  şəkildə,  qulaqlarını  arxaya  yatırdaraq 
nazlanmış kimi təsvir edilmişdir. 
12 №-li daşdakı 10-cu  şəkli İshaq  müəllim öküz  ovlayan ovçunun  iti  kimi 
qeydə alıb. Əslində isə o pələng və ya bu cinsdən olan başqa yırtıcıdır. Çox güman 
ki, öküzə hücum edirmiş, lakin ovçu kimi qeyd olunan adam (13-cü şəkil) qılıncla 
yırtıcının qabağını kəsib 23 №-li daşdakı 18-ci şəkil də it kimi qeydə alınıb. Şəkil 
sxematikdir  və  çox  cavandır.  Görünür  son  əsrlərdə  çəkilib.  Yırtıcının  başının  iri, 
boynunun  yoğun  olması,  bədənin  arxaya  doğru  getdikcə  nazilməsi,  ayaqlarının 
caynaqlı,  quyruğunun  pişik  quyruğu  kimi  yuxarı  qalxıb  arxaya  əyilməsinə 
baxmayaraq,  ucunun  saçaqlı  topa  tüklə  qeyd  edilməsi  onun  şir  olmasına  şübhə 
doğumur.  Quyruğun  vəziyyətinin  səhv  verilməsini  isə  onun  rəssamının  şir  haqda 
biliyinin səthi olması ilə izah etmək olar. 
24a və 30 №-li daşlarda xallı pələng və ya bəbirin   marallara hücum etməsi 
səhnəsi    təsvir  edilib.  Onlardan  birincisi,  Qobustanda  yeganə      saxlanmış  rəngli 
şəkildir (12-ci tablo, şəkil Q). Burada xallı bəbir var gücü ilə qaçan maralı az qalır 
ki,  arxadan  tutsun.  İkinci  səhnədə  çox  kiçik  ölçülü  pələng  və  maral    təsvirləri  
bıçağın  ucu  ilə  cızılmış  xətlərlə  qabaq-qabağa  dayanmış  təsvir  edilmişlər.  Bu 
səhnədə  də  həyatı,  heyvanların  hərəkət  və  xasiyyətlərini  qədim  insanların  necə 
gözəl bilmələri əks olunur. Səhnədə pələng qabaq ayaqları üstə əyilərək qulaqlarını 
qabağa şəkləmiş, ağzı açıq maralın üstünə atılmaq üçün hazır vəziyyətdədir. Onun 
qarşısında  dayanmış  və  çox  real  təsvir  edilmiş  maral  özünü  yırtıcıdan  müdafiə 
etmək  üçün  qabaq  ayaqlarını  irəli  qoyub,  başını  yuxarı  qaldırıb  və  buynuzlarını 
qabağa  verməklə,  bütün  bədəninin  vəziyyəti  ilə  yırtıcının  onun  üstünə  atılacağı 
təqdirdə  ona  zərə  vurmağa  hazır  vəziyyətdə  təsvir  edilib.  Oxucu  düşünə  bilər  ki, 
maral  niyə  qaçmır,  axı  bu  yırtıcı  qaçıb  onu  tuta  bilməz.  Lakin  bu  mümkün  deyil. 
Rəssam  bu  səhnəni  elə  verib  ki,  yaxşı-yaxşı  baxıb  düşünəndə  hiss  edirsən  ki,  bu 
səhnədə  yaranmış  vəziyyətdə  maralın  qaçmaq  üçün  arxaya  dönməsinə  itirəcəyi 
vaxt pələngin onun üstünə atılmasına bəs edər. Bu səhnədə maralın özünü buynuzu 
ilə müdafiə etməkdən başqa çarəsi yoxdur. 90 №-li daşda boynuna xalta keçirilmiş 
it başqa yırtıcının  (şir)  qabağını kəsib. 
Dağın aşağı səki sahəsindəki 201a №-li daşda itin canavarı qovması verilib, 
239 №-li daşda iki yırtıcı qarşı-qarşıya qoyulub (döyüşə  hazırdırlar). Biri şir, biri 
isə  pişik  kimilər  qəbiləsindən  çox  iri  heyvanın  təsviridir.  O  başı  və  boynunun 
iriliyi, ayaqlarının dırnaqlı olması kimi əlamətləri ilə şiri xatırladır. Lakin quyruğu 
nisbətən  qısa  və  ucu  nazikdir.  Bir  də  ki  və  ən  əsasən,  ağzından  qabağa  heyvana 
görə çox iri ölçülü, dimdikvari çıxıntı  uzanır və bu  yırtıcıya  əcayib  görkəm verir. 
Bu daşdakı şəkillər qayada sürtmə  yolu ilə çəkilmişlər. 

60 
 
Yazılıtəpədə 59 №-li daşın üstündə iki şirin keçilərə hücumu səhnəsi verilib. 
Bu  səhnədə  şirlərdən  biri  keçinin  başından  tutub.  İkinci  şirin  qabağında  başqa 
keçinin arxa hissəsi, dal ayaqları yuxarı olmaqla göstərilmişdir. Bu o deməkdir ki, 
şir keçinin qabaq hissəsini artıq yemişdir. Bəs belə  niyə? Axı hər hansı heyvanın 
dal budları daha ətlidir. Sən demə hər canlının özünəməxsus bir xüsusiyyəti olduğu 
kimi şirlər üçün də ovladığı heyvanı başdan yeməyə başlamaq xüsusiyyəti vardır. 
Onlar heç vaxt, deyək ki, canavar kimi, ovunun buduna, qarnına yapışmır, o əvvəl 
ovunun başından yapışır, başından başlayıb yeyir. Bunu, əlbəttə, indi də çox adam 
bilmir. Göstərilən səhnəni yaradan qədim Qobustan rəssamı isə bilirmiş. Haradan? 
Elə  Qobustandan.  Dəfələrlə  bu  cür  səhnənin  müşahidəçisi  -  şahidi    olmaqla   
bilmişdir. 
Şir  təsvirləri  və  heykəlcikləri  yuxarı  Paleolit  mağaralarından  məlumdur. 
Onu da qeyd edək ki, arxeoloji ədəbiyyatda şir  (eləcə də pələng) heykəlcikləri və 
təsvirlərinin ovsunçuluq məqsədi  güddüyü, mühafizəkar rolu oynadığı qeyd edilir. 
Belə hesab edilir ki, guya daşdan, sümükdən hazırlanmış kiçik ölçülü şir və pələng 
heykəlciyini  eləcə  də    bu  heyvanların    azı  dişlərini  amulet  və  talisman  kimi 
boyundan asmaq adamı xətadan qoruyar, həmin yırtıcı ona dəyməz, özü şir və ya 
pələng kimi güclü və çevik olar. Bu heyvanlar mədəni cəhətdən geri qalmış bir sıra 
Uzaq Şərq xalqları arasında ilahiləşdirilir, öz kökləri, əcdadları sayılır, ona pərəstiş 
edilir. Azərbaycanda yuxarı Paleolit dövrünə aid Binəqədi qır qəbiristanlığından da 
qədim  şir  sümüyü  tapılmışdır.  Onları  tədqiq  edən  N.  K.  Vereşakin  o  heyvanda 
(sümüyü əsasında) həm mağara şiri, həm də pələngin elementlərini qeydə almış və 
heyvana    şirpələng      (tiqrlev)      adı  vermişdir.  Qobustan  qayaüstü  təsvirlər   
kolleksiyasındakı  şir  şəkillərinə  xüsusi  diqqət  yetirdikdə  adama  elə  gəlir  ki,  elə 
bunlar  Binəqədi  qırlığından  tapılmış  şirlərdən  -  şirpələnglərdəndir.      Qaldı  şir  və 
pələng  kimi  güclü  yırtıcının      Qobustan    qayalarında    qədim  sakinlər  tərəfindən 
təsvir  olunmasına,    sözsüz    ki,    o  vaxtlar  qədim  rəssam  çəkəcəyi  obyekti      (şiri)  
bilavasitə  görmədən  çəkə  bilməzdi,  özü  də  yuxarıda  qeyd  olunan  səciyyəvi 
xüsusiyyətləri  və  təbiəti  ilə  təsvir  olunmalarının  məqsədi  çox  güman  ki,  başqa 
xalqlarda olduğu kimi ovsunçuluq və totemizmlə bağlıdır. 
Qobustanda  cəmi  dörd  ədəd  quş  təsviri  qeydə  alınmışdır.  Onlardan  biri 
Böyükdaş  dağı  yuxarı  səki  sahəsində  63  №-li  qaya  üzərindədir.  Burada  təsvir 
olunmuş  tuş  çox  güman  ki,  su  quşudur.  Onun  ayaqları,  boynu  və  quyruğu  çox 
uzundur.  Ayağında  barmaqları  göstərilib,  ağzı  açıqdır.  Qalan  üç  quş  şəkli  dağın 
aşağı  səki  sahəsində  qeydə  alınıb.  Onlardan  ikisi  öyrədilmiş  ov  quşlarıdır.  Biri 
süvarinin əlində təsvir edilib (daş № 258), o biri keçinin buynuzunda (daş № 217) 
çəkilmişdir.  Dövrü  orta  əsrlərdən  əvvələ  getmir.  Dördüncü  quş  təsviri  330  №-li 
daşda qeydə alınıb. O çox sxematikdir. Elə bil qarşısındakı, Qobustan üçün yeganə 
olan  ağac  təsvirinə  tərəf  uçur.  Quşların  heç  birinin  dövrünü  dəqiq 
müəyyənləşdirmək  mümkün  deyil.  İ.  Cəfərzadə  onlardan  ucu  quşunu  e.  ə.  I 
minilliyə,  keçinin  buynuzunda  oturmuğa  quşu  isə  e.ə.  III-II  minilliklərə  aid 

61 
 
etmişdir.  Söz  yox  ki,  süvarinin  əlindəki  quş  şahin  tipli  ov  quşudur.  Etnoqrafik 
məlumatlar göstərir ki, öyrədilmiş qartalın keçinin buynuzuna oturub (qanadları ilə 
onun gözünü örtməklə sahibinin heyvanı ovlamasına köməyi məlumdur. 
Bununla belə, quş təsvirlərinin niyə az olması maraq doğurur. Yəqin ki, bu 
vəziyyəti  qədim  Qobustanla  heyvanın  çox,  ət  ərzağının  bol  olması,  eləcə  də  quşu 
ovlamağın  çətinliyi  ilə  izah  etmək  olar.  Yay-oxun  təkmilləşdiyi,  nizə-qılınc 
dövründə  isə  sözsüz  ki,  əkinçilik  və  maldarlığın  əhalini  ərzaqla  təmin  etdiyi, 
ovçuluğun bu cəhətdən əsas təsərrüfat sahəsi kimi əhəmiyyətini itirdiyi zaman quşu 
ovlamaq  iqtisadi  ehtiyacdan  [ox,  insanların  əyləncə  məşğuliyyəti  kimi  yaşayır. 
Qobustanda  qeydə  alınmış  4  quşdan  ikisinin  ov  quşu  olması  bu  fikri  təsdiq  edir. 
Eyni zamanda öyrədilmiş (quşla tək-tək hallarda xırda heyvanları ovlardılar. Bu isə 
qəbilənin, kollektivin dolanmasına təminat verə bilməzdi. 
Qobustan  qayalarında  qədim  heyvan  təsvirləri  arasında  Qobustanın  indiki 
təbii şəraitində yaşaması çətin hesab edilən antilop təsvirləri də vardır. 
Qobustan  təsvirlərinin  mövzu  genişliyi,  onun  başqa  oxşar  kolleksiyalar 
arasında üstünlüyünün təsdiqidir. Bu barədə dəfələrlə, təkrar-təkrar deməyə dəyər. 
Biz yuxarıda Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlərinin bir neçə tipindən söz 
açdıq, bu kolleksiyanın  əsas  mövzuları  haqda  təsəvvür  yaratmağa  çalışdıq. Lakin 
bunların  hamısı  haqda  nəinki  söhbət  açmaq,  onları  tam  sadalamaq  da  çətindir. 
Mənə  elə  gəlir  ki,  Qobustan  kolleksiyasında  hansı  heyvanların  (canlıların)  təsviri 
saxlanıb  sualına  ən  yaxşı  cavab  qısaca  olaraq  «bu  kolleksiyanın  yarandığı  tarixi 
dövr  ərzində  bu  ərazidə  yaşamış  bütün  heyvanların»  cavabı  bəs  edər.  Doğrudur, 
bütün  tiplərdən  olan  heyvan  şəkilləri  eyni  dərəcədə  çoxluq  təşkil  etmir.  Buraya 
pişik, tülkü, balıq, tısbağa, bəy və s. kimi heyvan və həşərat şəkillərini daxil etmək 
olar. Bu qrupdan balıq təsvirləri nisbətən çox və diqqət cəlb edəndir. Axı, balıq da 
başqa  ov  heyvanları  ilə  yanaşı  ibtidai  insanların  həyatında,  eləcə  də  sonrakı 
dövrlərdə  də  yaşayış  mənbələrinin  bir  obyekti  kimi  əsas  rol  oynamış  və  indiyə 
qədər də insanın diqqətindən kənar deyil. 
Qobustanda  6  ədəd  balıq  təsviri  qeydə  alınıb.  Onlardan  dördü  Böyükdaş 
dağı  yuxarı  səki sahəsinin 104 və  105 №-li daşlarında  (hərəsində  iki balıq şəkli), 
biri  Kiçikdaş  dağı  üzrə  49  №-li  daşın  aşağı  hissəsində,  Ceyranlar  düşərgəsində 
qazıntı  nəticəsində,  mədəni  təbəqənin  altı  səviyyəsində,  biri  isə  Qayaaltı 
kolleksiyanın 5 №-li daşında aşkar edilmişdir (6-cı tablo, şəkil A). 
Balıq  şəkillərinin  hamısı  xarici  görünüşcə  bədən  quruluşunun  əlamətlərinə 
görə  nərə  balığı  cinsindəndir.  Hamısında  burun  hissə  küt  verilmiş,  quyruq 
üzgəclərindən  üstdəki  xeyli  uzundur.  İki  balığın  (daş  №  104  və  105-də)  arxa 
hissəsi,  49  №-li  daşda  isə  başı  silinib  saxlanmamışdır.  Hər  üçü  nisbətən  kiçik 
ölçülüdür. Onların uzunluqları qalmış hissədə 50 sm qədərdir. Qalan üç bütöv balıq 
şəklindən 104 №-li daşdakının uzunluğu 115 sm, 105 №-li daşdakınınkı 158 sm, 
Qayaaltı kolleksiyadan 5 №-li daşdakı balıq şəklinin uzunluğu isə 430 sm-dir. 

62 
 
Qobustana  səyahət  bölməsində  «Ana  zağa»dakı  ulu  nənə  bizə  bu  sonuncu 
balığın  bölgə  olduğunu  demişdi.  (Qeyd  edək  ki,  bizim  zəmanəmizdə,  bir  neçə  il 
bundan  qabaq  Xəzər  dənizində  uzunluğu  4  metrdən,  ağırlığı  bir  tondan  artıq  nərə 
cinsli  balıq  tutulması  haqda  qəzetdə  məlumat  olmuşdu).  Qalan  iki  iri  ölçülü 
balıqlar da bəlkə bölgədir. Hər halda hər üçü nərə cinsli balıqlardır. Belə çıxır ki, 
qədim  Qobustanda  yalnız  nərə  ovlayıblar?  Demək  çətindir.  Hər  halda  «Ana 
zağada»  çox  iri  nərə  balığının  üzgəcinin  mili  tapılmışdır.  Nərə  balığında  başqa 
sümük olmadığını nəzərə alsaq fikrimizin doğruluğuna təkid edə bilərik. 
104  №-li  daşdakı  balıq  şəkli  bir  növ  ovlanma  vəziyyətində  çəkilmişdir. 
Qobustanda yuxarı səki sahəsi üzrə 33 və 45, aşağı səki üzrə isə 9 №-li daşda tor 
şəkilləri  var və  çox  güman ki, balıqçılıq torudur. Qazıntılar zamanı çay daşından 
iki  tərəfindən  gəz  açılmış,  balıqçılıq  toru  üçün  ağırlıq  daşı  kimi,  işlədilmiş  çoxlu 
pərsəng  tapılmışdır.  Bunlar  bütövlükdə  qədim  Qobustanda  balıqçılığın  da  əsas 
həyat  mənbələrindən  olduğunu  göstərir.  Bəs,  doğrudandamı  qədim  qobustanlılar 
ancaq  nərə  cinsli,  sümüksüz  balıqları  ovlayıblar?  Sözsüz  ki,  yox.  Balıq 
sümüklərinin  min  illər  ərzində,  özü  də  Qobustan  düşərgələrində  saxlanmaması 
(düşərgələrin  mədəni  təbəqələrində  ətraf  qayaların  havadan  yığdığı  şeh  hesabına 
həmişə  nəmişlik  hiss  olunur)  təəccüb  doğurmamalıdır.  Qədim  qobustanlılar  isə 
balıqlarla yanaşı dənizdə suiti, su tısbağası da ovlamışlar. Qazıntılar zamanı «Ana 
zağa»dan  suiti  sümüyü  də  aşkar  edilmişdir.  Aşağı  səki  sahəsində  çoxlu  qayıq 
şəkilləri  ilə  yanaşı  qarmağa  düşmüş  tısbağa  təsviri  də  vardır.  Bu  baxımdan 
Qobustan  qayalarındakı  qayıq  təsvirlərinin  çoxluğu  da  qədim  qobustanlıların 
təsərrüfatında balıqçılığın nə qədər geniş və inkişaf etdiyinə sübutdur.