CƏFƏrqulu rüSTƏmov

 
QOBUSTANDAKI BAŞQA ABİDƏLƏR HAQQINDA 
 
Qobustanda  Böyükdaş  və  Kiçikdaş  dağları  ərazisində  orta  Daş  dövründən 
başlamış həyat min illər boyu, eramızın orta əsrlər dövrünə qədər davam etmişdir. 
Bu  dövr  ərzində  davam  edən  həyat  Qobustanda  qayaüstü  təsvirlərdən  əlavə 
müxtəlif  dövrlərin  həyat,  təsərrüfat  və  mədəniyyətinin  izlərini  qoymuş,  bir  çox 
müxtəlif  tipli  tarixi  abidələr  yaratmışdır.  Bəzi  tipləri  haqda  söhbət  açmağı  lazım 
bildiyimiz bu abidələr də qədim qayaüstü təsvirlərlə yanaşı, (qədim qobustanlıların 
min illər ərzində həyat ehtiyacından irəli gəlib yaradılmışdır 
Qayaüstü  təsvirlər  kimi  Qobustanda  başqa  tarixi-mədəni    abidələr      də  
müxtəlif    tiplidir.    Onların  da  yaranması  və  müxtəlif  tipli  olması  Qobustanda 
həyatın  min  illər  boyu  davam  etməsi,  bu  dövr  ərzində  insanların  yaşayış  tərzinin, 
həyat iqliminin dəyişməsi ilə bağlıdır. Belə abidələrə qazıntılar nəticəsində qədim 
düşərgə və yaşayış  yerlərindən əldə edilmiş daş alətlər, silahlar, bəzək əşyaları və 
insanların başqa  məişət  əşyaları,   Qobustanın     qədim  musiqi aləti  «Qaval  daş», 
yalaqlar,  dəlmələr,  qədim  yazılar,  işarə  və  damğalar,  pirlər,  karvansaralar  və  s. 
daxildir.  Bu  kimi  abidələrin  də  xalqımızın  keçmişi,  tarixi,  adət-ənənəsi,  təsərrüfat 
həyatı,  ideoloji  dünyagörüşü  və  s.  haqda  anlayışları  araşdırmaq  üçün  əhəmiyyəti 
böyükdür. 
Qavaldaş. Qobustanda maraq doğuran qədim abidələrdən biri qədim musiqi 
aləti-Qavaldaşdır.  İshaq  müəllimin  əsərlərində  onun  adı  «Qavalçalan  daş»  deyə 
çəkilir.  Bu  təsadüfi  deyil,  çünki  həmin  abidə  yerli  maldarlara  ata-babadan  bu  ad 
altında məlum olmuş  və yaddaşlardan silinməmişdir. 
Daşdan  bu  cür  qədim  musiqi  aləti  Qobustanda  iki  ədəddir.  Bunlardan 
birincisi  Cingirdağın  şimal-şərq  ətəyindədir.  O  Cingirdağ  -  Yazılıtəpə  qədim 
qayaüstü  təsvirlər  kolleksiyası  üzrə  114  №-li  daş  kimi  qeydə  alınmışdır  (12-ci 
tablo,  şəkil  B).  İkinci  Qavaldaş  Böyükdaş  dağının  şimal-şərq  ətəyində  yastı  və 
nəhəng qaya parçasıdır. O bir (qərb) yanını torpaq örtmüş sal qayanın üstündədir. 
Qavaldaşın şimal ucu 50 sm-dən çox yuxarı qaldırılıb və daşın ortasına yaxın yerdə 
altına balaca bir daş atılmışdır. Beləliklə, Qavaldaşın cənub ucu altına atılmış daşın 
üstündə olmaqla bütövlükdə havada qalmışdır. 
Cingirdağdakı  birinci  Qavaldaş  ortada  70  sm  qalınlığında,  şərq  tərəfdə 
getdikcə  nazikləşən  (uzunluğu  270,  eni  200  sm)  yastı  qaya  parçasıdır.  Bu  qaya 

75 
 
parçası iki ədəd nisbətən kiçik daşın üstünə qoyulub, onlar isə öz növbəsində üstü 
şərqə tərəf maili nəhəng qaya üzərində yerləşdirilib. 
Qavaldaşların hər biri görkəmcə ətrafda olln minlərlə qaya parçalarından o 
qədər  də  fərqlənmir.  Nə  çox  ətrafda  yastı  iri  və  xırda  ölçülü  daş  və  qaya  parçası. 
Bəs niyə yalnız bunlar, göstərilən iki daş musiqi aləti sayılır? Bunun səbəbi həmin 
daşların müxtəlif sahələrinə xırda daşlarla zərbə endirməklə alınan müxtəlif tonlu, 
metal  cingiltili  səslərdir.  Bəli,  bu  daşlarda  zərb  alətlərində  ifa  edilən  musiqi 
nömrələrini səsləndirmək mümkündür. 
Qavaldaşın  səs  çıxarmasının  sirri  çox  sadədir  -  onun  hava  yastığı  üzərinə 
qaldırılmasındadır.  Bəli,  quru,  yüngül,  özündən  altdakı  daş  və  qaya  üzərinə  iki 
nöqtədə  toxunan  və  beləliklə  bir  növ  havada  qalmış  təbəqəvari  yastı  əhəngdaşına 
kiçik daşla zərbə vurduqda qalınlığından və nazikliyindən, böyük və kiçikliyindən, 
zərbənin  daşın  qalın  və  ya  nazik  hissəsinə,  vurulmasından  asılı  olaraq  müxtəlif 
toplu, istənilən ahəngli səslər  alınır. Hətta, kiçik daş parçası 6 yana, elə  yalın əllə 
də Qavaldaşa ötəri bir zərbə vurduqda onun içərisindən gələn zümzümə bir dəqiqə 
kəsilmir. 
Mən  Qavaldaşın  səsinin  adi  milli  nağaradan  da  güclü  səslənməsi  haqda 
söhbət  açmaq  istəmirəm.  Yəqin  ki,  oxucuların  bir  çoxu  xalqımızın  ən  qədim 
mədəniyyət  ocağı  -  Qobustanda  olmuş,  onun  qədim  qayaüstü  təsvirlərini  ziyarətə 
gəlmiş  və  burada  nəinki  Qavaldaşın  səsini  eşitmiş,  hətta  kiçik  daşla  vurub  onu 
dindirmişlər  də.  Oxucuların  böyük  əksəriyyəti  bəlkə  də  elə  hamısı  söz  yox  ki, 
Qavaldaşın  səsini  televiziya  verilişlərində  mərhum  sənətkarımız,  bir  çox  musiqi 
festivalları laureatı, nağaraçalan Cingiz Mehdiyevin   dindirməsində   eşitmişlər. 
Qobustana  ekskursiyaya  -  qədim  mədəniyyət  ocağımıza  ziyarətə  gələnlər 
çox vaxt sual edirlər: «Qavaldaşdan musiqi aləti kimi istifadə etmiş babalarımızdan 
heç  kəs  zəmanəmizə  qədər  yaşamayıb,  o  dövrdə  yazı  da  olmayıb,  yazılı  sənət  də 
yoxdu.  Bəs  alimlər  necə  biliblər  ki,  bu  daşlar  musiqi  alətidir?  Onlar  necə  aşkar 
edilmişlər?» sözsüz ki, təbii olaraq bu vəziyyətdə düşüb qalmış daşlara da təsadüf 
etmək  olur,  demək  olarmı  ki,  qədim  babalarımız  onların  hamısından  istifadə 
ediblər?.. 
Əvvəlcə bir haşiyə. 1973-cü ilin yazında Azərbaycan Ali Soveti sessiyasının 
gündəliyinə  Azərbaycanda  tarixi  abidələrin  vəziyyəti  və  mühafizəsi  məsələsi 
qoyulmuşdu.  Məsləhət  olmuşdu  ki,  sessiya  öz  işinə  başlaması  ərəfədə  və 
iclaslararası  tənəffüslərdə  iclas  salonuna  giriş  qapısındakı  zal  və  foyelərdə, 
deputatları  tanış  etmək  üçün  tarixi-arxeoloji  və  qədim  memarlıq  abidələrinin 
şəkilləri  və  tapıntı  eksponatlardan  sərgi  təşkil  edilsin,  eyni  zamanda  musiqi 
mədəniyyətimizin qədim abidəsi - Qavaldaşda qədim melodiyalar səsləndirilsin. 
Bu  ərəfədə,  bir  gün  mədəniyyət  nazirinin  o  vaxtkı  müavini  Rüstəm 
Babaxanov məni çağırıb tapşırıq verdi ki, səhər telestudiyadan bir nəfər operator və 
nağaraçalan  Çingiz  Mehdiyevi  götürərsən  gedərsiniz  Qavaldaşda  bir-iki  qədim 

76 
 
musiqi  nömrəsi  çalıb  lentə  alarsınız.  Qoy  sessiya  iştirakçıları  və  qonaqlar  eşidib 
görsünlər ki, bizim xalqın mədəni kökü nə qədər qədimdən gəlir. 
Səhəri biz görüşdük rəhmətlik Çingiz nağarası ilə gəlmişdi. Mən ona dedim: 
«Çingiz, nağaranı burada, studiyada bir yerdə qoy qalsın, lazım deyil». O təəccüblə 
«Necə,  bəs  mən  niyə  gedirəm,  çalmaq  lazım  olmayacaq?»  Dedim:  «Yox  Çingiz, 
çalacaqsan,  bu  yoldaş  da  (adını  bilmədiyim  operatoru  göstərdim)  lentə  yazacaq, 
ancaq  Qobustanın  öz  nağarasında  çalmaq  lazımdır».  O  əvvəl  bir  söz  demədi, 
razılaşdı,  maşına  oturub  yola  düşdük.  Yolda  soruşdu:  «Cəfərqulu  müəllim, 
çalacağım nağara hansındandır. Birdən məktəb barabanı olar? Böyükdür, kiçikdir, 
nədəndir,  axı  mən  nədə  çalacağımı  bilmədim?  Dedim:  «Çingiz,  narahat  olma, 
orada nə sizin nağaradan, nə də heç bir baraban yoxdu. Siz zəmanəmizdə ilk dəfə 
olaraq səsini maqnitofon lentinə yazmaq üçün Azərbaycanın ən qədim zərb musiqi 
alətini  -  Qavaldaşı  səsləndirəcəksiniz.  Bu  şərəf  sizin  qismətinizə  düşüb,  bunun 
üçün  narahat olmaq  yox,  sevinmək lazımdır. Qaldı çalacağınız alət, o iri bir qaya 
parçasıdır.  Nə  deyim,  gedək  görərsən.  Əminəm  ki,  o  alətdə  istədiyin  havanı  çala 
biləcək və sonra özün də razı qalacaqsan». 
Yolda  maşını  saxlayıb  2  ədəd  yumurta  formalı  lakin  bir  qədər  iri  çay  daşı 
götürdüm.  Maşın  Qavaldaşın  25-30  metrliyində  dayandı,  düşüb  piyada  getdik. 
Qavaldaşa çatanda  mən çaydaşılarını Çingizə uzatdım. 
-  Al, Çingiz, məharətini göstər. 
- Nə, daşı neynirəm, nə çalım? 
-  Çingiz,  bizim  babalardan  qalma  ən  qədim  musiqi  alətimiz  budur 
(Qavaldaşı  göstərdim),  babalarımız  hələ  çox  qədim  zamanlarda  yallı  rəqslərini, 
bayram  və  şənliklərini  bu  daşdan  axan  musiqi  sədaları  altında  keçiriblər.  Al,  bu 
kiçik daşlarla bir bu qaya parçasına toxun və qulaq as. 
O  daşların  hərəsini  bir  əlində  tutub  Qavaldaşa  yaxınlaşdı.  Sonra  əlindəki 
daşları Qavaldaşa toxundurub üzümə baxdı. Mən qımışdım. Onun sifəti donmuşdu. 
Daşdan  çıxan  zümzümə  hələ  də  davam  edirdi.  Sonra  yenidən  daşa  əvvəlcə  iki 
yavaş, sonra iki bərk zərbə endirdi və geri çəkildi. İndi onun da sifəti güldü. 
-  Cəfərqulu müəllim, bu lap aləmdir ki? -dedi. 
-  Çal, Çingiz, - dedim, - çal yazaq aparaq səsləndirək. Qoy hamı görsün ki, 
ulu  babalarımız  daşların  sirrinə  necə  bələd  olublar,  ondan  nəinki  silah  və  əmək 
alətləri düzəldiblər, hələ onların səsindən də istifadə etməyi bacarıblar. 
-  Bəli,  -  dedi  Çingiz,  sonra  operatora  –  Qur,  qardaş,  dedi,  qur 
maqnitofonunu bu daşın dibində, yazın, görək nə çıxır. -  Sonra  mənə  - Nə çalım, 
Cəfərqulu müəllim? 
-  Çal, Çingiz, qədim  yallı havasın çal,  - dedim,  - qoy o havanı Qavaldaşın 
«dilindən» eşidib özümüz üçün   bu   yerlərin   keçmişi  haqda  təsəvvür   yaradaq,  
o vaxtların  şahidi   olan   qayalar   isə   bu   səsi   yenidən eşidib diksinsin. 
Çingiz  çaldı,  maqnitofon  işlədi,  Qavaldaşın  səsi  qayalarda  əks-səda  verdi. 
Qədim yallı, tərəkəmə havaları və Çingizin, oradaca həvəsə gəlib bəslədiyi «Qədim 

77 
 
ritmlər»  Qavaldaşın  nəfəsindən  lentə  köçürüldü.  Qavaldaşın  səsi  respublika  Ali 
Sovetinin  sessiyasında  qonaqlar  üçün,  sonra  isə  dəfələrlə  radio  dalğaları  və 
televiziya  ilə  səsləndirildi.  Eşidənlərin  çoxu  inana  bilmirdi  ki,  bu  melodiyalar 
nağarada deyil, qavaldaşda ifa edilir. 
Yadımdadır bir dəfə qavaldaşı o vaxtlar respublika televiziyasında «Dalğa» 
proqramının  ilk  verilişlərindən  birində  səsləndirməli  olduq.  Bu  dəfə  Çingiz  oğlu 
Həsən  də  (o  da  nağaraçıdır,  atasının  sənətini  davam  etdirir)  nağarasını  da 
götürmüşdü. Çingiz Qavaldaşı səsləndirdi. Sonra Qavaldaşı yenidən oğlu Həsənlə 
birlikdə  səsləndirdilər.  Daha  sonra  Çingiz  gətirdiyi  nağaranı  götürüb  eyni 
melodiyanı onda  çalmağa başladı.  Yenidən, bir də  Qavaldaş səsləndi.  Bu  səfərdə 
iştirak edənlərin hamısı Qazaldaşın nağaradan daha  yaxşı səsləndiyini söylədi. 
«Qavaldaş» 
necə 
tapılmış, 
onun 
musiqi 
aləti 
olduğu 
necə 
müəyyənləşdirilmişdir?  Bu  haqda  İshaq  müəllim  belə  nəql  edirdi  ki,  1947-ci  ildə 
axtarışda  olarkən  bir  dəfə,  yazın  istisində  yorulub  Cingirdağ  zonasında 
yaxınlıqdakı  çoban  dəyələrinə  yaxınlaşıb  su  istəyir.  Onu  yorulmuş  görüb  alaçığa 
dəvət  edirlər,  körəməz  verirlər,  içir,  sonra  oturub  bir  qədər  dincəlmək  istəyir. 
Düşərgədəkilər onun başına yığışıb işi ilə maraqlanırlar, söhbət edirlər. Bir azdan 
çobanların  briqadiri  yolda  görünür  (o  düşərgədə  yox  imiş)  və  yaxınlaşıb  toğlu 
sürüsünün  yerini  -  harada  olduğunu  soruşur.  Çobanlardan  biri  cavab  verir  ki, 
«Qaval çalan daşın» yanındadır. İshaq müəllim bu cümləni tutur və soruşur: «Sürü 
haradadır dediniz?»  Çoban cavab verir  ki,  «Qaval çalan daşın  yanındadır». İshaq 
müəllimi maraq götürür, çobanları o daş haqda sorğu-suala tutur. Deyirlər ki, bəli, 
Cingirdağın şimal-şərq ətəyində belə bir daş var ki, qaval kimi səslənir. Onu nağara 
kimi çalıb səsləndirmək olur. İshaq müəllim xahiş edir ki, daşı ona göstərsinlər. Bir 
nəfər gedib daşı göstərir. İshaq müəllim deyirdi ki, çoban daşı çaldı və daşdan elə 
bir məlahətli səs qopdu ki, az qalmışdı  mən özüm də oynayam. Bir də deyirdi ki, 
mən  maldarların  çoxundan,  qocasından  da  cavanından  da  soruşanda  ki:  «Siz  nə 
bildiniz  ki,  bu  daş  nağara  kimi  səs  çıxarır  və  ona  «Qaval  çalan  daş»  adını  kim 
verib?  Hamısı  çiyinlərini  çəkib  deyirdilər:  «Nə  bilim  ata-babadan  gözümüzü 
açandan onu «Qaval çalan daş» deyə eşidib tanımışıq». 
Böyükdaş  dağındakı  2  №-li  Qavaldaş  isə  sonralar  aşkar  edilib  qeydə 
alınmışdır.  Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  özündən  altdakı  qayaya-daşa  az 
toxunmaqla  bir  növ  havada  qalmış  hər  hansı  yastı  və  iri  əhəng  daşı  parçası 
müəyyən  ölçüdə  səs  çıxarır.  Biz  belələrinə  çox  rast  gəlmişik.  Lakin  bu  daşların 
yeri,  vəziyyəti,  duruşu  və  s.  qədim  insanlar  tərəfindən  onların  musiqi  aləti  kimi 
istifadə edilməsi haqda fikir söyləməyə haqq vermir. 
Böyükdaş  dağındakı  Qavaldaşın  qaldırılıb  altına  daş  qoyulmaqla,  xüsusi 
olaraq  düzəldildiyini  qeyd  etmişdik.  Onu  da  deyim  -ki,  hələ  təzəcə  aşkar  edilən 
zaman onun şimal ucu və cənub tərəfi səthində döyülüb hamarlanmış sahələr aydın 
görünürdü (bu sahələr indi də turistlər tərəfindən döyülməkdən təzələnib ağarıblar). 
Onun qədim qobustanlılar, çox güman ki, 200-300 metr aralıdakı, ilk Tunc dövrünə 

78 
 
aid  «Dairə»  yaşayış  yerinin  sakinləri  tərəfindən  qaldırılıb  düzəldildiyi  və  musiqi 
aləti kimi istifadə edildiyi bizdə şübhə doğurmur. 
Qobustana ekskursiyaya gəlmiş həmvətənlərdən, elə qonaqlardan da soruşan 
olar ki, bəs Böyükdaşda, yuxarı səkidə,  marşrutun axırındakı Qavaldaş? 
Əlbəttə,  ekskursiya  marşrutunun  axırında  gələnlərə  Qavaldaş  kimi  təqdim 
edilən  belə  bir  daş  var.  Lakin  o  əsl  Qavaldaş  deyil,  adi  qaya  parçasıdır,  qədim 
adamlar  ondan  qavaldaş  kimi  istifadə  etməyiblər.  Onu  son  illərdə  Qobustan 
qoruğunun  əməkdaşları  qoyublar  ki,  ekskursiyanın  axırında,  əsl  Qavaldaşa 
baxmağa,  onu  dindirməyə  gedə  bilməyən  (əsl  Qavaldaşın  uzaqda  olması  və  ya 
vaxtın  azlığı  üzündən)  qonaqlara  Qavaldaş  haqda  məlumatı  burada  versinlər,  bu 
daşı səsləndirməklə  daha  dolğun  təsəvvür   yaratsınlar. 
Cingirdağdakı  1  №-li  Qavaldaş  qədim  Qobustanda  görünür  daha  çox 
səsləndirilmişdir.  Onun  şərq  tərəfi  döyülməkdən  quruluşca  pianoyaoxşar  görkəm 
almışdır. Onun bir ucundan o biri ucuna qədər yan-yana vurulan zərbələrdən alınan 
səslər  pianoda  bu  istiqamətdə  basılan  dillərin  verdiyi  səslər  kimi  dəyişir.  Bu 
səslənmənin təsirini ifadə etməyə çətinlik çəkirəm. 
Qavaldaşın təqdim olunan fotosunu İshaq müəllim 1947-48-ci illərdə çəkib 
(12-ci  tablo,  şəkil  B).  O  vaxt  Qavaldaş  qədimdəki  kimi  tam  salamat  olub.  İndi 
daşın şərq tərəfinin çalınan səthi boyaboy sındırılıb. Kimsə, hansı yaramaz, hansı 
qanmazsa  (oxucudan  üzr  istəyirəm)  daşdan  çıxan  səsə  görə  hesab  edib  ki,  yəqin 
içərisi  boşdur...  Sındırıb  (İshaq  müəllimin  qeydinə  görə  1953-cü  ildə  sındırılıb). 
Söz yox ki, 1 №-li Qavaldaş sındırılmamış daha ahəngdar səslənirmiş,  lakin   indi  
də   pis  səslənmir. 
Qavaldaşdan  danışdıq,  ancaq  oxucu  heç  də  elə  fikir  etməsin  ki,  qədim 
qobustanlılar çalğı aləti  kimi  yalnız  bu daşdan istifadə  ediblər. Əlbəttə, dünyanın 
hər  yerində  və  bütün  xalqlarda  olduğu  kimi  qədim  qobustanlılar  da,  söz  yox  ki, 
qarğıdan,  qamışdan,  ağacdan,  tarım  çəkilmiş  teldən,  dəridən  və  s.  orqanik 
materiallardan düzəldilmiş nəfəsli və zərb musiqi alətlərindən də istifadə etmişlər. 
Lakin,  orqanik  materiallardan  düzəldilmiş  musiqi  alətlərinin  nümunələri  min  illər 
ərzində,  zamanın  hökmü  ilə  çürüyüb  məhv  olmuş,  bizə  qədər  gəlib  çatmamışdır. 
Qərinələrin  tufanlarına  sinə  gərərək  bizə  gəlib  çatanı  Qavaldaş  olmuşdur.  Bir  də 
daşdan  musiqi  aləti  kimi  istifadə  edilməsi  tək  bizdə,  Qobustanda  deyil,  dünyanın 
bir sıra   regionlarında   məlumdur. 
Ədəbiyyatda  qaya  və  qədim  daş tablolar üzərində  qədim musiqi alətlərinin 
təsvirlərinə rast gəlinir. Daş tam-tamlar və daş litofonlar da məlumdur. 
1949-cu ildə Cənubi Vyetnamda dəmir yol fəhlələri Ndut Lyanq Krak kəndi 
yaxınlığında torpaq işləri zamanı əhəng daşından uzunluğu bir metrə qədər, hər iki 
üzdən  qəlpələr  qopardılmaqla  yonulub  nazildilmiş  bir  neçə  qəribə  formalı  daş 
lövhə  aşkar  edirlər.  Neolit  dövrünə  aid  edilən  bu  daş  lövhələnin  vəzifəsini 
müəyyən etməkdə uzun müddət alimlər çətinlik çəkirlər. 9 il sonra bir nəfər torpaq 
sahibi, fransız Bulbe göstərilən daş lövhələrin yerindən onlarca kilometr aralıdakı 

79 
 
Buon Berde kəndində, təsadüfən bir dini bayrama rast gəlir və görür ki, müqəddəs 
camışı   qurbankəsmə  məqamında   üç   ədəd   uzunsov daş  lövhə gətirib ipdən 
asdılar. Sonra daş lövhələri çalmağa başlayır və onlardan alınan melodiya altında 
camışı  kəsib  qanından  bu  daşların  çopur  səthinə  də  çilərdilər.  Beləliklə,  əvvəl 
tapılmış daş lövhələrin də qədim musiqi aləti - litofon olduğu aydınlaşır (məlumat 
«Nauka i jizn» jurnalından (1908, № 1) götürülüb). 
Yadımdadır,  bir  dəfə  Qobustana  Afrikadan  Mali  Respublikasının 
mədəniyyət işçiləri gəlmişdilər. Onlara Qavaldaşı göstərəndə onların ölkəsində də 
belə çalınan daş olduğunu, ona tam-tam deyildiyini bildirdilər. 
Ədəbiyyatda tam-tamların vəzifəsi çox vaxt musiqi ifa etmək üçün yox, səs 
siqnallarının  ötürücüsü,  bir  növ  edilən  basqınlar  və  bu  kimi  hadisələr  haqda 
xəbərdarlıq ötürücüsü kimi izah edilir. Biz bu cür izahla tam razı deyilik. Götürək 
elə  Qobustanı.  Cəmi  iki  Qavaldaş  (Böyükdaşda  və  Cingirdağda)  məlumdur. 
Araları, əgər düz xətt çəksən və aradakı nəhəng Kənizə dağını belə silib götürsən 
7-8 km-dir. Şıx qaya ilə Şonqardağ qədim insan məskənlərinin arası isə 15-20 km-
dir.  Tam-tamlar  da  qavaldaşlar  da  adi  qaya  parçalarıdır,  qayalar  dənizinin 
içərisində  başqa  daşlardan  seçilmir,  onların  səsi  yerləşdikləri  ərazi  və  dağın 
ərazisindən kənara çıxmır. Onları dağların zirvəsinə, səsin qonşu dağa çata biləcək 
nöqtəsinə  qaldırmaq  da  mümkün  deyil  və  beləsinə  bir  dənə  də  olsun  təsadüf 
olunmayıb.  Ona  görə  də  təcili  xəbərlərin  tam-tamlar  vasitəsilə  uzaq  məsafəyə 
ötürülməsi  haqda  fikirlər  əsassızdır.  Tam-tamlardan,  deyək  ki,  qavaldaşdan 
«xəbərçi» kimi yalnız ətraf ərazidə (Yazılıtəpə və Cingirdağda 1 №-li, Böyükdaşda 
2  №-li  Qavaldaşla)  yaşayan  qəbilə  ağsaqqallarını  qəbilə  şurasına  yığmaq  və  ya 
ovçuları ova səsləmək üçün istifadə oluna bilər. 
Uzaq məsafəyə xəbər göndərmək üçün siqnal vasitəsi kimi dağların başında 
od  yandırmaq,  tüstü  qaldırmaq  daha  əlverişlidir,  o  da  ki,  təmiz,  dumansız  hava 
şəraitində.  Qobustanın  qavaldaşları  olduqları  sahənin  sakinlərinin  -  qədim 
Qobustan  qəbiləsinin  şənliklərini  musiqi  sədalarına  qərq  etmiş,  cavanları  yallı 
oyununa  həvəsləndirmişdir.  Qavaldaş  Qobustanın  möcüzələrindəndir.  Bu  gün  də 
onda istənilən musiqini səsləndirmək olar. 
Yalaqlar.  Yalaqlar  qayalar  və  daşlar  üzərində  qazılmış  ilk  tərpənməz 
qablardır.  Bu  cür  qablar  Qobustanda  çoxdur.  Bu  tip  abidələrə  əsasən  (mənim 
təcrübi müşahidələrimə görə) qədim düşərgə və yaşayış yerləri olan sahələrdə qaya 
və  daşlar  üzərində  təsadüf  olunur.  Qobustanda  yalaqlar  Böyükdaş,  Kiçikdaş 
sahələri  və  Cingirdağda  Yazılıtəpədə  çoxdur.  Şonqardağ  sahəsində  «Şonqar» 
düşərgəsi ətrafında da yalaqlar var. Mən Böyük Qobustan ərazisində qədim yaşayış 
izi  olmayan  heç  bir  başqa  dağın  ərazisindəki  daşlı-qayalı  sahədə  yalağa  təsadüf 
etməmişəm. 
Arxeoloji  dəlillərə  əsasən  yalaqların  yaranma  tarixi  yeni  Daş,  Neolit 
dövründən  başlayır  və  onlardan  istifadə  müxtəlif  formalarda  indiyə  kimi  davam 
edir. 

80 
 
Yalaq  sözü,  indi  xalq  arasında,  itə  yal  (yemək)  qekülən  çuxur  (qab) 
mənasında  işlənir.  Buradan  aydınca  görünür  ki,  yalaq  çox  qədimdən  bəri  yemək 
mənasını  saxlamış,  yemək  qabı  mənası  daşıyır.  (Yalaqlara,  xüsusən  qayalar 
üzərindəki  yalaqlara  cülyə  də  deyilir,  Məs:  Qazax  rayonunda).  Qədim  yalaqlar 
çevrilmiş konus şəklində qazılmış, formaca da Neolit dözrünün sivri oturacaqlı ilk 
gil qablarını xatırladır. Belə qablardan biri «Ana zağa» düşərgəsində iri daş parçası 
üzərində,  Neolit  dövrünün  ocaq  qalığının  kənarında,  biri,  yenə  o  dövrə  aid 
«Kənizə»  düşərgəsində  qərb  kameranın  içində,  ikisi  də  düşərgənin  şərq  tərəfi 
həyətində  aşkar  edilmişdir.  «Ana  zağa»  ətrafındakı  26,  28,  53-57  və  143  №-li 
daşlar üzərində də 40-a qədər yalaq vardır. Dağın aşağı səki sahəsində isə 200-dən 
çox  yalaq  qeydə  alınıb.  Qobustan  qayalarındakı  bu  cür  yalaqların  diametri  10-40 
sm,  dərinlikləri  isə  10-20  sm-ə  çatır.  Onlar  əsasən  açıq  havada,  qayaların  üst 
səthində  qazılmışdır.  Çoxunun  kənarında  yağış  suyunu  ona  istiqamətləndirmək 
üçün  nazik  qanovlar  vardır.  Deməli,  bu  cür  yalaqlar  yağış  suyu  yığmaq  üçün 
nəzərdə tutulmuşdur. 
Böyükdaş dağı aşağı səki sahəsindəki 2,5x1,8 m səthə və 50-60 sm qalınlığa 
malik 21 №-li daş üzərində  irili-xırdalı 21  ədəd yalaq qazılmışdır. Qeyd edək ki, 
birincisi, bu daş çox iri bir qayanın bu daşa tərəf əyilməklə əmələ gətirdiyi örtülü 
sahədədir  və  heç  vaxt  bu  daşın  yalaqlarına  yağış  suyu  düşmür.  İkincisi,  üzərində 
yalaqlar  qazılmış  bu  daş  parçasının  yalaqlar  qazılmış  səthi  odun  təsirindən  yanıb 
qızarmışdır.      Görünür,    vaxtilə  qədim    qobustanlılar  onun  üstündə  güclü  ocaq 
qalamaqla  daşı  bərk  qızdırmış,  sonra  odu  və  külü  süpürüb  təmizləyərək  bu 
yalaqlara  çiy  ərzaq  qoyub  üstünü  örtmüşlər  ki,  daşın  istisi  (daş  soyuyana  qədər) 
onu  bişirsin.  Bu  daş  bir  nöz  qədim  qobustanlıların      «pitixanası»      rolunu   
oynamışdır və biz bu daşı şərti olaraq «Qobustan mətbəxi» adlandırmışıq. 
«Ana  zağa»  və  «Kənizə»  düşərgələrində  qazıntı  zamanı  diqqətimizi 
yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  Neolit  dövrü  yalaqları  ətrafında    rast    gəldiyimiz    çoxlu  
çaydaşı  qırıqları  cəlb  etmişdi.  Ümumiyyətlə,  çaydaşı  qırıq  və  qəlpələrinə 
Qobustanın  Daş  dövrü  düşərgələrində  çox  rast  gəlmişik.  Onlar  bu  daşdan  alət 
düzəldərkən alınmış qəlpə və qırıqlardır. Onların üzərindəki, əsasdan qopardılmaq 
üçün  vurulmuş  zərbələrin  izi  və  alınmış  zərbə  düyünləri  əsasında  bu  cür  istehsal 
tullantılarını, elə çaydaşından düzəldilmiş alətlərin özünü də seçmək arxeoloq üçün 
çox  asandır.  Qeyd  etdiyimiz  düşərgədə  yalaqların  yanında  topa  halında  rast 
olduğumuz çaydaşı qırıqlarında isə onların  zərbə ilə  qopardılmasını  göstərən  heç  
bir   əlamət   yoxdur. 
Lakin onların xeyli hissəsinin ocaqda olması, yanıb qızarması aydın bilinir. 
Deməli,  bu  çaydaşı  qırıqları  yalaqlarda  maye  (su,  süd  kimi)    qızdırmaq,  xörək 
(yarma, piti) bişirmək üçün  qızdırıcı  kimi   işləmiş çaydaşılarının qırıqlarıdır. Bu 
üsulla  yemək  bişirmək  üçün  yalağa  müəyyən  qədər  soyuq  ərzaq  tökülür      və 
ocaqda çox  bərk qızdırılmış  çay  daşını təmizləyib  onun  içinə   atırlar   və  daşın  
istisindən  maye  qızır,    qaynayır,    bişir.    Əgər    bir  daşın  istisi  yalaqdakı  həcmin 

81 
 
qızıb bişməsinə bəs etməsə, vaxtaşırı yalaqdan  soyumuş daşı  kənar  edib əvəzinə 
başqa qızmış çaydaşı atırlar və s. Deməli, qazıntı zamanı yalaqların yanında aşkar 
edilmiş,   ocaqda olmuş, lakin heç bir zərbə almadan parçalanmasına çaydaşıların 
bərk,  qızarıncaya  qədər  qızdırılmış  halda  soyuq  mayenin  içinə  atılması 
temperaturun  bir  anda  kəskin    dəyişməsi    səbəb    olmuşdur.  Bu    o  deməkdir      ki,  
qədim qobustanlılar yalaqlardan xörək -piti və yabanı dənlərdən - çətənə və dabanı 
taxıl    dənlərini,  daş  sürtgəclər  vasitəsilə    əzərək  yarma  bişirmək  üçün  istifadə 
etmişlər.  Qeyd  edək  ki,  yabanı  buğda  Qobustanda  indi  də  bitir  və  dən  verin. 
Etnoqrafik dəlillər göstərir ki, yalaqlardan tərpənməz qablar kimi istifadə edilməsi 
(müəyyən şəraitlə əlaqədər, qab olmadığı təqdirdə) zəmanəmizə qədər davam edir. 
Çobanların  çöldə  qoyunu  yalağa  sağıb  sonra  qızdırılmış  daşlarla  südü  qaynadıb 
«qoqurtmac» deyilən qatılaşmış süd məhsulu, hazırlamaları haqda məlumatlar var. 
Onların  qab  olmayan  yerdə  yalağa  sağılmış  südün  içinə  maya  atıb  pendir 
düzəltmələri də  məlumdur. 
70-ci  illərin  əvvəllərində  (dəqiq  tarixi  yadımda  deyil)  Bakıda  geofiziklərin 
Ümumittifaq  konfransı  keçirdi.  Konfrans  iştirakçılarından  bir  dəstə  Qobustana 
gəlmişdi.  Onlara  mən  özüm  bələdçilik  edirdim.  «Ana  zağa»  yaxınlığındakı 
yalaqların yanında yuxarıdakı fikrimi söylədikdə iştirakçılardan biri - moskvalı bir 
alim, bildirdi ki, turist kimi Yaponiyada olarkən onlara qızdırılmış daşların köməyi   
ilə  yalaqlarda   bişirilmiş  düyü   veriblər. 
Tarixən  gildən,  daha  sonralar  metal,  şüşə  və  b.  materiallardan  qabların 
meydana  gəlməsi  və  inkişafı  daş  yalağlara  olan  ehtiyacı  heçə  endirir  və  yalaqlar 
məişətdə  birbaşa  insanlara  qulluqetmə  funksiyasını  itirir,  adamlar  onlardan  itə 
yemək,  yal  tökmək  üçün  istifadə  edirlər.  Bununla  belə,  Qobustan  qayalarındakı 
yalaqlardan maldarların yağış suyu yığmaq üçün istifadəsi son vaxtlara kimi davam 
etmişdir.  Diametrləri  ən  çoxu  25-30  sm,  dərinlikləri  15-20  sm-dən  çox  olmayan, 
əsasən çevrilmiş konus formalı qədim yalaqların həcmi get-gedə böyümüş, forması 
dəyişmiş  və  onlar  təknəvari  dördbucaqlı  vannalara  və  daş  çərhovuzlara 
çevrilmişlər. 
Dəlmələr. Qədim Qobustanda təsərrüfat həyatı ilə bağlı abidələrdən biri də 
dəlmələrdir. Onlara əsasən qədim düşərgə və sığınacaqların divarlarında, ən çox isə 
antik  və  orta  əsr  dövrlərinin  yaşayış  məskənlərində,  ətrafın  arxac  daşlarında 
(demək olar addımbaşı) rast gəlinir. Qobustanda Cingirdağ - Yazılıtəpə sahəsindəki 
daşlarda ilk illər 100-ə qədər dəlmə qeydə alınmışdır. 
Dəlmələr  daş  və  qayaların  tilində,  iki  tərəfdən  iti  daş,  sonralar  isə  metal 
alətlərlə qazılaraq açılmışdır; Onlardan düşərgə sığınacaqların divarlarında bir, bir 
yarım,  bəzən  iki  metr  və  daha  hündürdən  açılmışları  zənbil  və  torbalarda  ərzaq 
məhsulları asmaq üçün, yaşayış yeri ətrafındakı dəlmələr isə heyvanları (atı, öküzü, 
dana-buzovu  və  s.)  bağlamaq  üçün  idi.  Qobustanda  ən  qədim  dəlmələrdən  biri 
―ovçular zağasında‖, 45 №-li daşdakı öküz ovu səhnəsinin qabağındakı daşın  üst 
tilindədir.  45  №-li  daşın  o  biri  üzündə  isə  Qobustanda  yeganə,  boynunda  ip  olan 

82 
 
vəhşi  öküz  təsviri  var.  Buradakı  dəlmə  hər  iki  tərəfdən  burma  üsulu  ilə  işlənib, 
başqa  dəlmələrə  görə  xeyli  geniş  deşiyə  malikdir.  Özü  də  «Ovçular  zağasına» 
arxeoloji  qazıntı  nəticəsində,  bir  metrə  qədər  dərindən,  torpağın  altından  aşkar 
olunmuşdur. Çox güman ki, heyvanların əhliləşdirilməsi dövrünə aiddir. O zaman 
onda diri tutulmuş balaları № yaralı heyvanları, görünür, bu daşa bağlayıb, ot verib 
yedizdirirlərmiş ki, sonra heyvanlar insanlara öyrəşib əhliləşmişlər. 
Qobustanda  qədim  yaşayış  olmuş  ərazilərdə  bir  ucundan  deşik  (dəlmə) 
açılmış,  insanın  gücü  çata  biləcək,  ölçücə  kiçik  daşlara  da  rast  gəlinir.  Onlar 
əslində  iki  məqsədlə  -heyvanın xüsusən atın, otlamasına  imkan  yaratmaqdan ötrü 
belə daşa bağlayıb hörükləmək üçün və gəmi-qayıqlarda lövbər kimi istifadə oluna 
bilərlər.  Bu  ölçülü  və  eyni  məqsədlə  işlədilmiş,  lakin  bir  ucu  və  yanından  deşik 
açmaq əvəzinə daşın ortasından ip bağlamaq üçün dərin gəz açılmış daşlara da rast 
gəlinir. 
İşarə  və  damğalar.  Qayaüstü  təsvirlərlə  yanaşı  Qobustanda  işarə  və 
damğalar da diqqəti cəlb edir. Daş və qaya (eləcə də ağac, metal və s. materiallar) 
üzərində  qazılmış  işarə  və  damğalar  ideoqramlar,  simvollar  qayaüstü  təsvirlər 
arasında  xüsusi yer tutur. Qaya  və daşlar üzərində qədim şəkillərlə  yanaşı tez-tez 
bu  kimi  abidələrə  də  rast  gəlinir.  Onlar  bir  çox  qədim  rəsm  qallereyalarında  artıq 
Paleolit  dövründən  məlumdur.  Lakin  təbii  çəkilişi  ilə  adamı  heyran  edən  qədim 
incəsənət əsərləri - qədim qayaüstü təsvirlərlə yanaşı çəkilmiş bu tip abidələrə çox 
vaxt fikir verilməmiş və onlar uçota alınmamışdır. Tarixən yazı əvəzi, yazı simvolu 
sayılan  bu  tip  abidələr  Qobustanda  çoxdur  və  onlar  müxtəlif  məna  və  məqsəd 
daşımışlar. 
Qobustanda  qeydə  alınmış  işarə  və  damğalardan  ən  qədimlərinin  yaranma 
tarixi  Tunc  və  bir  qədər  də  qabaqkı  dövrlərdən  başlayır.  Onlar  arxeoloji 
ədəbiyyatda göy cisimləri kimi başa düşülən çərxi-fələk nişanı, biri-birinin içində 
olmaqla  konsentrik  çevrələr,  çevrənin  perpendikulyar  kəsişən  xəttlərlə  dörd  yerə 
bölünməsi, bir nöqtə və çevrədən yanlara çəkilmiş şüavari xətlərlə alınmış işarələr 
kimi abidələrdir. 
Göy  cisimləri  kimi  başa  düşülən  işarə  və  damğalara  Qobustanda  əsasən 
yaşayış  yerləri  və  onların  yaxınlığındakı  qayalar,  eləcə  də  kurqan  tipli  qəbir 
abidələrinin  daşları  üzərində  rast  gəlinmişdir.  Görünür,  axırıncılar  axirət  dünyası 
ilə bağlı insanlara həyat və işıq mənbəyi - günəşin tərənnümü üçün yaradılmışdır. 
İşarə və damğalar qayalar, daşlar, tikili qalıqları, qəbir daşları üzərində eləcə 
də  iri  ağacların,  (çinarların)  gövdəsində  qazılmışdır.  Qobustan  zonasında  işarə  və 
damğalar son zamanlara  kimi yaşamışdır. Onların  yaranması zərurətini  heç də  nə 
təsadüfi, nə də birmənalı izah etmək yaramaz. Kosmik işarələr əsasən günəşə, aya, 
ulduza  və  s.  pərəstişin  nəticəsi  kimi  izah  edilir,  axirət  dünyaya  inamla 
əlaqələndirilir.  Belə  işarələrə  az-az  təsadüf  edilir.  Qobustan  qayalarında  ən  çox 
yayılmış işarə kiçik çevrədən aşağıya tərəf çəkilmiş üç şüavari xətt və ya əvvəl bir 

83 
 
xətt  çəkilərək  sonra  onun  yanlarından  ayrılmış  xətlərin  əmələ  gətirdiyi  formaya 
malik işarələrdir (14-cü tablo, şəkil A). 
Bu  tip  işarələr  Cingirdağ  ərazisində  çoxdur.  Cingirdağ  sahəsində  43  daş 
üzərində  170-ə  qədər  işarə-damğa  qeydə  alınıb.  Onlardan  23  daş  üzərində  yalnız 
işarələr  qazılıb  (120  ədəd),  20  daşda  isə  işarələrlə  yanaşı  qayaüstü  təsvirlər  də 
vardır. 123 və 143 №-li daşlar üzərində 21 və 36 ədəd olmaqla 57 işarə qazılmışdır. 
Onların hamısı müxtəlif ölçülü elementlərlə olsalar da eyni motivli işarələrdir. 
Qaya  və  daşlar  üzərində  işarə  və  damğaların  nə  məqsədlə  qazılması  haqda 
tam və qəti fikir söyləmək, söz demək çətindir. Hər halda onların tayfa-qəbilə nəsli 
və  şəxsi  damğa-işarələri  olduğu  haqda  fikir  bizə  görə,  daha  ağlabatandır,  əsas 
sayılmalıdır.  Bu  işdə  ayrı-ayrılıqda  həmin  abidələrin  yaranma  tarixini  də  bilmək 
vacibdir. Əlbəttə, qayalar üzərində qazılmış qədim şəkillər kimi işarə və damğalar, 
eləcə  də  başqa  abidələrin  də  yaranması  tarixinə  çox  ehtiyatla,  götür-qoyla 
yanaşmaq  lazımdır.  Xüsusən  də  bu  abidələrdən  söhbət  açmaq  xatirinə  qələm 
işlədən alimlər üçün.  Bu haqda sonrakı bölmədə. 
Qobustanda qədim yazılar. Qədim tarixin öyrənilib dəqiqləşdirilməsi işində 
qayalar, qədim tikililər, qəbir daşları və s. üzərində saxlanmış epiqrafik abidələrin 
də  tarixi  mənbə  kimi  böyük  əhəmiyyəti  var.  Bu  kimi  kitabələrdə  əsasən  binaların 
nə  vaxt,  kim  tərəfindən  tikilməsi,  dəfn  olunanın  kimliyi,  yaşadığı  dövr  haqda 
məlumat və dini kəlamlar verilir. Bir qisim yazılar qaya, daş, tikili, ağac, divar və 
s.  üzərində  avtoqraflar  kimi  meydana  gəlir.  Bir  də  tarixi  əhəmiyyəti  olan, 
keçmişdən  xəbər  verən,  keçmişin  almanaxı  olan  (Bisütun  yazıları  kimi)  kitabələr 
də  olur.  Qobustan  qayaları  üzərində  də  bir  sıra  yazı  qalıqları  qeydə  alınmışdır. 
Onların çoxu ərəb əlifbası ilə, biri isə latın qrafikası ilə yazılmışdır. Ərəb əlifbası 
ilə  yazılmış  kitabələrdən  biri  və  latın  qrafikalı  yazı  müəyyən  tarixi  əhəmiyyətə 
malikdir. 
Qədim  Roma  kitabəsi.  Latın  qrafikası  ilə  latın  dilində  yazılmış  bu  kitabə 
1948-ci ildə İ. M. Cəfərzadə tərəfindən Böyükdaş dağı aşağı  səki sahəsində 16-cı 
daş  kimi  qeydə  alınmış  qaya  üzərində  aşkar  edilmişdir.  Bu  kitabə  romalıların 
ildırım-sürətli,  XII legionu və  ya  onun senturiyasının, eramızın I  əsrinin 84-96-cı 
illəri  arasında  Şərqi  Azərbaycanda-Qobustan  ərazisində  olduğunu  göstərir. 
Kitabənin  dövrü  onun  mətnindən  aydın  olur.  Kitabədə  deyilir  ki,  imperator 
Domisian Sezar Avqust Kermanskinin dövrü Lütsi Yuli Maksim XII ildırım sürətli 
legionun  senturiyası.  Deməli,  kitabə  84-cü  ildən  əvvəl  yazıla  bilməzdi.  Çünki 
burada Domisianın ləqəbi-Kermanski sözü işlənib. Tarixən məlumdur ki, Domisian 
bu adı 84-cü ildə qallar üzərində qələbədən sonra alıb. Kitabə 96-cı ildən sonra da 
yazıla bilməzdi, çünki Flavilər sülaləsinin son nümayəndəsi olan Roma imperatoru 
Tit  Flavi  Domisian  96-cı  ildə  bürokratik  hakimiyyətini  möhkəmləndirməsindən 
narazı  qalmış  senatın  əli  ilə  azad  edilmiş  qullar  tərəfindən  öldürülmüş  və  onun 
adının  hər  yerdən  silinməsi  haqda  qərar  çıxarılmışdı.  Belə  olduqda,  sözsüz  ki, 
ölümündən sonra onun adı bu kitabədə çəkilə bilməzdi. Burada Domisianın  adının 

84 
 
saxlanması      isə,    görünür    onunla    bağlıdır      ki,    Domisianın  ölümündən  sonra 
romalıların əli bu yerlərə çatmayıb. Roma qoşun hissəsinin o dövrdə Azərbaycana 
kəlməsi, eləcə də Qobustan ərazisində olması haqqında ümumiyyətlə, heç bir yazılı  
məlumat  saxlanmamışdır.  Ona  görə  də  Roma  qoşunlarının  bu  ərazidə  olmasının 
səbəbi  haqda  da  tam  və  qəti  söz  demək  çətindir.  Lakin  bu      yazı,      hər      halda,  
göstərilən    dövrdə    romalıların  buraya  gəlmiş  olduqlarına  şahidlik  edir.  Kitabədə 
XII  ildırımsürətli  legionun  adı çəkilib və sentüriya   (80-dan   120  nəfərə  qədər  
sayda      qoşun    bölməsi)  işarəsi    qoyulub.    Bunu  da    demək  çətindir      ki,  burada 
legionun özü və ya onun senturiyası olub? 
Qobustandakı qədim Roma  kitabəsinə İ. M. Cəfərzadə, P. X. Tumbil, Y. A. 
Paxomov və Z. İ. Yampolski xüsusi məqalələr həsr ediblər. Lakin axır nəticə kimi 
burada olmuş Roma qoşunlarının nə sayı, nə də kəlmələrinin məqsədi, bu haqda bir 
başqa   yazılı  məlumatın,  maddi  dəlilin olmaması  üzündən tam aydınlaşdırılmır. 
Aydın olan isə odur ki, birincisi, kitabə, adı hələ eradan əvvəlki III əsrdən çəkilən, 
Xəzər dənizinin   qərb  sahili   boyu  cənubdan   şimala   gedən yolun üstündədir. 
Yəni  romalılar  buraya  bu  qədim  yolla  gəlmişlər.  Fərqi  yoxdu,  Tumbilin  güman 
etdiyi  kimi  Sarmat  keçidi  vasitəsilə  olsa  (şimaldan)  da,  Ermənistandan  keçərək 
Ağstafa  vadisi və Kür ilə, cənubdan Xəzər sahili ilə olsa  da Böyükdaş və Kənizə 
dağları ilə Xəzər dənizi arasından keçən yolla gəlmişlər. 
İkincisi,      romalılar      bu      kitabəni      çox      güman      ki,  ötəri,  yolüstü 
yazmayıblar, az müddətə (heç olmasa bir neçə günlüyə)  də olsa burada dincəlmək 
üçün dayanıblar. Biz ona əsaslanırıq ki, o vaxt üçün qoşun hissəsinin Kür çayından 
şimala, heç olmasa su olan Bakıya kimi getməsi üçün (100 km-dən çox) azı iki gün 
vaxt  lazım  idi  və  onlar  bu  yolu  gecələyib  dincəlmədəm  keçə  bilməzdilər.  Bir 
tərəfdən də orada içməli su da olmalı idi. Belə bir nöqtə, həm yolun yarı edilməsi, 
həm  də  su  olması  baxımından  Böyükdaş  dağının  ətəyi  ola  bilərdi.  Bizim   
Qobustanda  apardığımız  tədqiqat  və  müşahidələrimiz  də  göstərir  ki,  romalılar 
tərəfindən bu kitabə yazıldığı vaxt, ümumən antik dövrdə Böyükdaş dağının cənub 
və şərq tərəfinin cənub hissəsində qaynar həyat olmuşdur. Nəzərə alsaq ki, o vaxt 
Böyükdaş dağı yuxarı səki sahəsindəki çox sulu bulaq -quyunun (bu quyunun suyu 
ilin payız, qış və yaz aylarında daşıb öz-özünə axır) suyu əl ilə yonulub düzəldilmiş 
daş  arxla  dağın  cənub  ətəyinə  axıdılmışdır,  buradakı  qaynar  həyatın  həcmini 
təsəvvür etmək olar, 
Daha  bir  qeyd.  İ.  M.  Cəfərzadə  16  №-li  daşın  üzərində  kitabədən  4  və  8 
metr qərbə olmaqla 2 ədəd sadə qazılmış xaçvari (üstəgəl işarəsi kimi) işarə qeydə 
almışdır.  Biz  hesab  edirik  ki,  bu  iki  işarə  əsl  mənasında  xristianlıqla  bağlı  deyil 
(belə  hesab  edəklər  olub),  çünki,  əvvələn  kitabə  ilə  işarələrin  qazılması  üsulu  və 
saxlanma  vəziyyəti  uyğun  deyil,  bir  də  ki,  Böyük  Qobustan  ərazisindəki  30  illik 
axtarış  və  müşahidələrimizə  əsasən bu  ərazidə  ümumiyyətlə,  müsəlmanlığa  qədər 
bütpərəstlik və atəşpərəstlik olub, xristianlıq  olmayıb. 

85 
 
Hər  halda  Qobustandakı  latın  dilli  Roma  kitabəsi  tariximizin  bir  səhifəsinə 
işarədir, bu səhifənin doldurulması yeni materiallar və xüsusi tədqiqat tələb edir. 
Ərəb  qrafikalı    yazılar.  Qobustanda  bir  neçə  daş  və  qaya  üzərində  Ərəb 
əlifbası  ilə  yazılar  da  qeydə  alınmışdır.  Onlar  əsasən  bir-iki  isimdən  və  ya  nəsli 
adlardan  ibarətdir.    Ərəb    əlifbası  ilə,  lakin  fars  dilində  yazılmış  bir  kitabə  bu 
baxımdan  müəyyən  əhəmiyyət  kəsb  edir.  O,  Yazılıtəpədə  91  №-li  daş  üzərində 
qeydə alınmışdır. Kitabə üç sətirdən ibarətdir. 
1-ci  sətirdə  -  «İmad»,  2-ci  sətirdə  -  İ.  M.  Cəfərzadənin  oxuduğu  kimi  - 
«Şaki»    (və  ya  «Şaci»),  3-cü  sətirdə  -  «dua  qoftə  rəft»  yəni  -  dua    etdi    getdi  
yazılmış  və dua etdi sözü ilə getdi sözü arasında  iri bir çevrə qazılmışdır.   İshaq  
müəllimin      bu    dairəvi  işarəni  ibadət  duvağı  hesab  etməsi  həqiqətə  uyğundur. 
Yazının dövrü orta əsrlərə - XIII-XIV    əsrlərə  aid   edilir (14-cü tablo, şəkil B). 
Qobustanda  Kiçikdaş  dağı  Daşqışlaq  sahəsindəki  15  №-li  daşın  üzərində, 
maral şəkilləri arasında ərəb əlifbası ilə iki yazı qalığı var. Onlardan biri müəyyən 
əhəmiyyət kəsb edir. 2 sözdən ibarət olan bu da, yazıda «Məlik Şaci» yazılmışdır. 
Burada  yazı  kufi  xətlədir.  Lakin  Nəsx  xəttinin  elementlərinin  olması  yazını  XIII 
əsrə aid edir. Bu yazı çox aydın yazılmış və  yaxşı saxlanmışdır. Buradakı «Şaci» 
sözü  formaca  Yazılıtəpədəki  «Şaki»  oxunmuş  sözlə  eynidir.  Orada  əlifin  yuxarı 
ucu sola əyilib simin başlanğıcı ilə birləşdiyindən «Şaki» kimi oxunmuşdur və bizə 
görə  orada  da  «Şaki»  yox,  «Şaci»  yazılmışdır,  hər  iki  oxunuşda  bu  söz  isimdən 
sonra  gəlir  və  çox  güman  ki,  Şaci  ya  məkani  ləqəb,  ya  da  orta  əsrlərdə  bu 
regiondakı  qəbilələrdən  birinin  adıdır.  Bir  sıra  daşlarda  isə  ərəb  əlifbası  ilə 
«Bəylər»  sözü  yazılmışdır.  Son  əsrlərə  aid  yazılar  əslən  Mərəzə  -  Şamaxı 
zonasından olan nəslin adıdır və burada həmin nəslin adının tez-tez yazılması son 
əsrlərdə bu yerlərdə o nəslin qışlalaması ilə əlaqədardır. 
Yazılıtəpədə  91  №-li  daşdakı  yazı  isə  Yazılıtəpənin  pir  kimi  ibadət  yeri 
olmasının məhsuludur və bu baxımdan İmad Şacinin bu yerə gəlib ibadət etməsi, 
namaz  qılması  heç  də  təəccüblü  deyil.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  Yazılıtəpədə 
apardığımız arxeoloji qazıntı nəticəsində aşkar edilmiş XII-XIII əsrlərə aid üçotaqlı 
dini  bina  qalığı  yazıya  qədər  artıq  burada  var  idi  və  yüz  illərlə  özündən  qabaq 
«müqəddəs yerdə» yaranmış pir üçün inşa edilmişdi. 
Qobustanda pirlər. Qobustanın qədim qayaüstü təsvirlərinin  sonrakı tarixi 
dövrlərdə ilahi qüvvə tərəfindən yaradıldığının güman edilməsi bu yerlərdə pirlərin  
yaranmasına,    qayalarda    mehrablar    yonulmasına,  qazılmış    ayaq    izlərinin 
müqəddəslərin  ayaq  izləri  sayılması  və  s.  kimi  inamlara  səbəb  olmuşdur. 
Ümumiyyətlə, Böyük Qobustan ərazisində pirlər çoxdur. Onlardan bütpərəstlik və 
atəşpərəstlik dövrlərinin pirləri demək olar ki, tamamilə yaddan çıxmışdır. Bununla 
belə  qayalar  üzərində  saxlanmış  göy  cisimlərinin      şəkillərinin      olması,      qədim   
şəkillərin çoxunun totemizmlə əlaqəli  olması,  Kərkəz, Şonqar, Turaqay, Kənizə, 
Cingir  baba  kimi  müəyyən  etiqadlarla  bağlı  dağ  adlarının  saxlanması  bu  ərazidə 
vaxtilə pirlər şəbəkəsinin çoxluğunu göstərir. Onlardan bir qismi  (İshaq müəllimin 

86 
 
arxiv yazılarında adı çəkilən «Cingir baba», «Sarı baba», «Huri qızlar» «Şıxı qaya» 
kimi,  görünür,  müsəlmançılıqdan  qabaqkı  dövrlərin    dini    görüşlərinə    uyğun  
pirlər)   artıq   yaddan çıxır.  Bəli, həyat zamanın  gərdişinə uyğun neçə də tez və 
amansız dəyişir. 1950-ci illərdə Qobustan qışlaqlarının sahiblərinin hamısının bilib 
tanıdığı bu pirlərin yerini göstərə biləcək adam tapmaq indi gec  də çətindir. 
Pir  dedikdə  əslində  inam,  ibarət  yeri  düşünülür.  Bəli,  pirə  inama,  etiqada 
görə gəlir, ibadət edirlər. Biz azərbaycanlılarda belə bir inam yerinə ocaq da deyilir 
(Bittili ocağı, Hacı Əfəndinin ocağı və s). Bizə elə gəlir ki, ocaq inamı, ocağa səcdə 
də  pirə  səcdənin  anonimidir  və  bu  adla  inam  daha  güclüdür.  «Ocaq  haqqı»  ən 
inandırıcı  andı,  «ocağı  söndü»  ən  dəhşətli  faciəni,  ən  qəddar  qarğışı  ifadə  edir. 
Əlbəttə, inamla əlaqədar, ümumən pirlər, ocaq, od, günəş, ay, su, çörək və s. inam 
obyektləri  haqda  çox  danışmaq  odardı!  Lakin  bu  bizim  məqsədimizdən  genişdir. 
Biz Qobustan ərazisində qayaüstü təsvirlərdən əlavə başqa abidələr haqda, eləcə də 
bir qədər də pirlər haqda məlumat da kifayətlənməliyik. 
Qobustanda formasını və funksiyasını saxlamış pirlər əslində müsəlmançılıq 
dövründə yaranmış pirlərdir («Qara atlı», «Sofu Həmid», «Sofu Novruz» və s.).  
Qara  atlı  piri.  Kiçikdaş  dağ  massivinin  cənub  qurtaracağında,  kiçik  təpə 
üstündəki iri qaya parçalarından birinin altında düzəldilmiş pir belə adlanır. Burada 
nəhəng  qaya  parçasının  altında  qayadan  yonularaq  sənduqə  formalı  qəbir  daşı 
düzəldilmiş,  qaya  örtüyü  sahəsi  açıq  tərəflərdə  hörülərək  qapı  asılmaqla  pir  üçün 
yarımağara  tipli  otağa  çevrilmişdir.  Sənduqənin  üstündə  və  ətrafında  zəvvarlar 
tərəfindən  gətirilmiş  qab-qacaq  qoyulmuş,  ip-sap,  cır-cındır  (parça  qırıqları) 
asılmış, bütün başqa pirlərdəki kimi adi pir səhnəsi yaradılmışdır. Rəvayətə  görə, 
bu sənduqə qeybə çəkilmiş mömin bir ərəb sərkərdəsinin qəbrinin simvoludur. 
Bu  pirin  yaranması  buradan  bir  qədər  cənub-şərqdəki  «Qara  atlı» 
qəbristanlığındakı at fiquru formalı qəbir daşı (10-cu tablo, şəkil D) ilə əlaqədardır. 
Bəli, bu qəbristanlıqdakı bir qəbir daşı başsız və ayaqsız olsa da üstündə yəhər və 
silah növləri olmaqla atın bədəni formasındadır. Yanında isə formaca keçədən qış 
üçün boğazlı çəkməni andıran yonulmuş bir daş parçası - atın kəsilmiş başı (?) var. 
Qara atlı qəbristanlığındakı at fiquru və Qara atlı piri ilə əlaqədar əfsanədə 
deyilir  ki,  bu  diyarda  islam  dini  yayılan  vaxtlarda  ərəb  missionerləri  və  qoşun 
dəstələri  ilə  «dinsizlər»  (atəşpərəst  və  bütpərəstlər)  arasında  tez-tez  baş  verən 
toqquşmaların birində çox böyük nüfuza malik mömin hərbi rəis dəstəsindən aralı 
düşüb  dinsizlər  tərəfindən  təqib  olunaraq  bu  yerə  -  Kiçikdaş  dağının  cənubuna, 
indiki  Qara  atlı  qəbristanı  olan  yerə  çatır.  Burada  görür  ki,  artıq  düşmənlər  onu 
haqlayıb.  Odur  ki,  atından  düşüb  gizlənmək  üçün  qayaların  arasına  qaçır. 
Düşmənlər ata çatıb, görəndə ki, sahibi yoxdu, atın başını kəsirlər. Sonra yenidən 
müqəddəs  şəxsin  dalınca  qayalığa  cumurlar  və  indiki  pirə  çevrilmiş  yerdə  ona 
çatdıqda, düşmən əlinə keçməmək üçün o qeybə çəkilir, görünməz olur. Elə həmin 
anda da atının başı kəsilmiş   cəsədi  daşa   dönür. 

87 
 
Qara atlı qəbiristanındakı at fiquru Azərbaycanın bir sıra cənub rayonlarında 
orta əsrlər dövrü üçün məlum qoç, qoyun, at fiqurlarından biridir. 
Qara atlı xalq arasında uzun sürən pis xəstəliklərdən azad olma piri sayılırdı. 
İndi  də  işlərinin  düzəlməsi,  xəstəlikdən  azad  olması  üçün  bu  pirə  nəzir  deyən  və 
ibadətə  gələnlər  çoxdur.  Pirin  içərisində  uşağı  olmayan  qadınlar  tərəfindən  nənni 
(yüyürük) asılmasına da təsadüf olunur. 
Sofi  Həmid  piri.  Səngəçal  karvansarasından  Qaraçı  karvansarasına, 
Şıxqayaya,  oradan  da  qərbə  -  Şamaxıya  gedən  qədim  karvan  yolunun  üstündə, 
Miyəcik  deyilən  yerə  çatmamış,  yolun  solunda,  hündür  təpənin  dibində,  düzdəki 
qəbristanlıqda Sofu Həmid adlı müqəddəs bir qocanın qəbridir. Qəbrin üstündə ağ 
daşdan,  çöldən  kub  şəkilli,  üstündə  8  tərəfli  gümbəzə  malik  məqbərə  tikilib. 
Məqbərənin  ətrafı  dördbucaqlı  olaraq  hasara  alınmışdır.  Məqbərənin  içində, 
girişdən sağ tərəfdə Sofu Həmidin qəbirüstü tikilisidir. İshaq müəllim 1940-cı ildə 
bu  qəbir  qutusunu  necə  gördüyünü  belə  təsvir  edirdi:  üstü  2  kv  metrə  qədər, 
hündürlüyü  80  sm  olan  dördbucaqlıdır.  Üstündə,  görünür  ziyarətçilərin  uzun 
müddət əl vurub toxunmasından tam şumallaşmış 2-3 ədəd tünd rəngli çay daşı var 
idi. Bu daşların yanında isə köhnə bir saxsı cam vardı. Onun içinə yarıya qədər su 
tökülmüşdü.  Bu  su  pirin  həyətindən  götürülmüş  torpağın  onda  əridildiyindən 
bulanıq  olurdu.  Torpaq  suya  qabın  yanına  qoyulmuş  ağac  qaşıqla  qatılardı. 
Sənduqənin üstündəki dəmir çubuğa isə pirə gələnlərin paltarlarından əsgilər, qadın 
saçı  və  s.  bağlanmışdı.  Bir  yanda  ağac  çərçivədə      köhnə,      parıltısını      itirmiş   
güzgü      qoyulmuş,  bir    küncdə  isə  uşaq  üçün  simvolik  nənni  asılmışdı.  Qapının 
girəcəyində isə yerə çoxlu dəmir mıx çalınmışdı. İshaq müəllimin dediyinə görə elə 
o vaxt Şamaxı rayonundan Şıxlar qəbiləsindən olan iki nəfər oradaca ona danışıb 
ki,  Sofu  Həmid  piri  əsasən  ilan  vuran  adamlara  onun  zəhərindən  qurtarmaq  üçün 
kömək edir və odur ki, ona «İlan piri» də deyilir. 
Sofu  Həmid  piri  haqda  rəvayətə  görə  Sofu  Həmid  450  il  bundan  qabaq 
Abşeronda,  Pirşağı  kəndində  yaşayırmış  və  oranın  şeyxlərinin  qohumu  imiş. 
Rəvayətlərin  hamısının  əsasını  belə  bir  süjet  təşkil  edir  ki,  mömin  allah  bəndəsi 
Sofu  Həmid  qoca  vaxtı  oğlanlarına  vəsiyyət  edir  ki,  öləndə  onu  dəvəsinin  üstünə 
sarıyıb buraxsınlar, dəvə harda  yatsa orada da dəfn etsinlər (onun varı-dövləti bir 
ağ  dəvəsi  varmış).  Odur  ki,  Sofu  Həmid  öləndə  oğlanları  onun  vəsiyyətinə  əməl 
edirlər, ölüsünü dəvənin üstünə sarıyıb buraxırlar. Ağ dəvə baş alıb gedir və gəlib 
Qobustana  çıxır,  indi  pirdəki  qəbir  daşının  yerində  yatır.  Sofu  Həmidi  düşürüb 
oradaca dəfn edirlər, dəvə isə daşa dönür. 
Sofu  Həmid  pirinin  əslində  ilan  piri  olması  haqda  Vladimir  Bezmenovun 
Qafqazın  tarixi  və  arxeologiyası  cəmiyyətinin  xəbərlərinin  I  cildindəki  Şirvan 
haqdakı məqaləsindən: Sofu Həmidin qəbri və onun ətrafındakı torpaq zəhərli ilan 
və  həşəratların  sancmalarının  öldürücü  nəticələrini  yox  etmək  kimi  qəribə 
xüsusiyyətə  malikdir.  Misal  üçün  -  bu  torpaqla  zəhərli  ilanın  dişi  dəyişmiş  yeri 
sürtmək,  bədənə  iynə  ilə  olduğu  kimi  yeridilmiş  zəhərin  təsirini  azaldır.  Bu  yerə 

88 
 
sürünüb  gəlmiş  ilan  zəhər  vermək  iqtidarını  itirir.  Qobustanda  eləcə  də  Şirvanda 
hər  ehtimala  qarşı  şəfaverici  vasitə  kimi  bu  torpaqdan  bir  çimdik  dəsmalın  ucuna 
bağlayıb özləri ilə gəzdirirlər. 
Məqalədə  belə  bir  məlumat  da  verilir  ki,  Mərhum  Mir-Mühəmməd  Şirazı 
tərəfindən  tərtib  edilmiş  Karabazinin  (padzəhr  çarə)  və  ya  ―Mahzen-ül-ədviyyat‖ 
(Dərmanlar  mağazası,  yəni  aptek)  kitabının  torpağın  xassəsi  fəslində  belə 
yazılmışdı:  «Sofu  Həmid  Kabıstanskinin  torpağı  güclü  tirilkiyat  (zəhərkəsici) 
cümləsindəndir  və  vaxtında  həm  sürtmək,  həm  də  su  ilə  udmaqla  işlədilərsə  ən 
qorxulu ilan növünün zəhərini təsirsizləşdirir və ona görə də onların sancmasından 
xilasedici vasitə kimi məsləhət bilinir. 
Əlbəttə,  vaxtilə  xalq  arasında  yayılmış  və  hətta  V.  Bezmenov  tərəfindən 
qələmə  alınmış,  torpağın  sürtülüb  və  ya  əridilib  içilməsinin  ilan  zəhəri  üçün  şəfa 
verəcəyinin  heç  bir  elmi-tibbi  əsası  yoxdur,  bu,  ümumi  dini  etiqad  inamına 
əsaslanır. Söz yox, Sofu Həmid piri torpağının neçə ilan vuranı xilas etməsi haqda 
məlumat  yoxdur. Lakin belə bir şərti  məlumat da var  ki, bu üsullarla ilan  vurmuş 
(sancmış)  adam  bu  yerə  çox  tez  çatdırılmalıdır  (görünür,  nə  vaxtsa  ilan  vurmuş 
adamın  aqibəti  pis  qurtarmış  və  səbəbi  onun  pirə  gec  çatdırılması  ilə  izah 
olunmuşdur). 
Sofu Həmid babanın ağ dəvəsinə  gəldikdə deməliyəm  ki, indi doğrudan da 
pirin  həyətində,  Sofu  Həmidin  sərdabəsinin  qabağında  bir  neçə  metrlikdə,  ağ 
daşdan, təbii böyüklükdə, dizlərini qatlayıb yatmış dəvə heykəli var. İshaq müəllim 
bu dəvə  heykəlinin faşizmə qarşı 1941-1945-ci illər  müharibəsi vaxtı Mədəniyyət 
Nazirliyi tərəfindən Sofu Həmid piri yanındakı  «Ovdana» gözətçi qoyulmuş, eyni 
zamanda pirə qulluq edən Baba Gözəl adlı bir nəfərin sifarişilə Şamaxı rayonunun 
Sündi kəndi sakinləri tərəfindən düzəldildiyini söyləmişdi. 1966-cı ildə mən özüm, 
t.e.n.  F.  M.  Muradova  ilə  Şamaxı  zonasına  daşlar  üzərində  işarə  və  damğaları 
toplamaq  üçün  arxeoloji  səfərdə  olarkən  Sündi  kəndində  olduq  və  bu  məsələ  ilə 
maraqlandıq.  Orada  Bizə  Sofu  Həmid  pirindəki  ağ  dəvə  heykəlini  doğrudan  da 
Sündi kəndinin sakini Nemətov Balanemətin düzəltdiyini söylədilər. 
Sofu  Novruz  piri.  Bu  pir  adi  qəbiristanlıqla  kiçik,  dördbucaqlı  məqbərə 
içində,  deyilənə  görə,  Sofu  Novruz  adlı  mömin  və  müqəddəs  bir  şəxsin  qəbridir. 
Sofu  Novruz  piri  (və  Sofu  Novruz  qəbiristanlığı  Qobustan  qəsəbəsindən  Umbakı 
yolu  ilə,  sonra  köhnə  torpaq  yolla  qərbə,  Qaynarça  deyilən  (25  km  məsafədə) 
yerdən keçərək Ərəbqədim və Mərəzəyə gedən yolla 50 km məsafədə, kiçik dağın 
cənub  ətəyindədir.  Burada  yol  çox  böyük  bir  qəbiristanlığı  iki  hissəyə  ayırır. 
Sağda, dağa  tərəf şimal  hissədə  qəbirlər təzədir, hətta indi də  Mərəzə  (Qobustan) 
rayonu  kəndlərindən,  bəzən  elə  Qaradağ-Ələt  zonasından  da  vəsiyyətə  əsasən 
ölüləri  burada  dəfn  edirlər.  Qəbiristanlığın  çox  geniş  sahəsində,  yolun  sol 
hissəsində  qəbirlərin  hamısı  qədimdir.  Bu  hissədə  zəmanəmizdə  gözümüz 
öyrəndiyi  formada  və  yazısı  olan  bir  dənə  də  qəbir  yoxdu.  Qəbirlərin  hamısında 
başdaşıları  adi,  qəbirətrafı  daşlardan  az  seçilən,  çox  iri  olmayan  yonulmamış 

89 
 
daşlardandır. Lakin onların çoxunun üzərində müxtəlif) formalı işarə və damğalar 
qazılmışdır.  Onların  çoxu  Qobustan  qoruğu  ərazisindəki  Böyükdaş,  Kiçikdaş  və 
Cingirdağ  sahəsinin  qayaları  və  yaxın  ərazilərdəki  son  əsrlərin  qəbir  daşları 
üzərində  qeydə  alınmış  işarə  və  damğalardan  fərqlidir.  Bizə  görə,  Sofu  Novruz 
qəbiristanlığındakı  işarə  və  damğalar  Qobustan  zonasında  yazı  mədəniyyətindən 
qabaqkı dövrlərin  məhsuludur və  orta  əsrlərin ilk çağlarına, bəlkə  də  daha  qədim 
tarixi  zamanlara  aiddir.  Qəbiristanlığın  bu  hissəsində,  eləcə  də  pir  ətrafındakı 
hissədən  dağın  zirvəsinə  tərəf  döşündə  bir  neçə  çox  böyük,  10  metrlərlə  diametrə 
malik və nisbətən kiçik diametrli, əsasən dairəvi planda, yonulmamış iri daşlardan, 
qədim   kromlexlər  tipli  hörgü  qalıqları  var. 
Bu  sahənin  Qobustan  qoruğu  və  Qobustan  qəsəbəsindən  uzaqlığı,  lazımi 
nəqliyyat  vasitəsinin  və  fəhlə  qüvvəsinnn  olmaması  üzündən  bu  abidələrdə 
yoxlama qazıntısı belə apara bilməmişik. Lakin müşahidələrə əsasən deyə bilərəm 
ki,  bu  divar  qalıqları  Böyükdaşda  eramızdan  əvvəlki  III  minilliyin  sonuna  aid 
«Dairə»  yaşayış  yeri  və  Qaynarça  kromlexləri  tipindədir.  Bu  tip  abidələr  Böyük 
Qobustanın qərb sərhədləri daxilində «Qoçbulaq» deyilən Qoşabulağın ətrafında da 
çoxdur. Güman edirik ki, onların arxeoloji qazıntılarla tədqiqi Qobustanın ilk Tunc 
dövründən sonrakı az məlum olan tarixi-mədəni irsi haqda material verəcəkdir.