Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSMAYIL ŞIXLININ ROMANLARINDA TƏBİƏT TƏSVİRLƏRİNİN VƏ İCTİMAİ HADİSƏLƏRİN VƏHDƏTİ
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- SOVET DÖVRÜ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI TÜRK VƏ AZBAYCAN TƏNQİDÇİLƏRİNİN TƏDQİQATINDA Pərvanə KƏRİMOVA
- "ŞEYX SƏNAN" ƏSƏRİ: HÜSEYN CAVİDİN TƏSƏVVÜFİ DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN BƏDİİ İNKASI KİMİ Nərmin HACIYEVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1188 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan necə olursan? Vəzifə boyunduruq kimi bir şeydir. Elə ki boynuna qoydular, belinə minib istədikləri səmtə sürəcəklər. Ya gərək dözəsən, ya da gərək onları da (hökumət-divan adamlarını nəzərdə tuturdu- D.Cümənov) özünlə bərabər sürüyüb boyunduruqlu-moyunduruqlu tökəsən Kürə!”. Göründüyü kimi, Niftalı koxa da el-oba ilə üz-göz olmaq istəmirdi, çünki o da daxilən bu torpağa, onun insanlarına canı-qanı ilə bağlı adamdır. “Onları da özünlə bərabər sürüyüb boyunduruqlu- moyunduruqlu tökəsən Kürə!” ifadəsində biz şüuraltı olsa da, müqavimət, özünümüdafiə (geniş mənada el-oba müdafiəsi) görürük.
VƏ İCTİMAİ HADİSƏLƏRİN VƏHDƏTİ
BakıSlavyanUniversiteti
AZƏRBAYCAN
İsmayıl Şıxlının zəngin və əhatəli yaradıcılığında roman başlıcayertutur. Uzun vəmürəkkəb yaradıcılıqyolukeçmişyazıçınəsrinənmüxtəlifjanrlarındaqələminisınasa da, ədəbiyyattarixindədahaçox roman ustasıkimitanınmışdır.Yazıçınınmüraciətetdiyijanrəhatəlilik, tamlıq, dəqiqlik, düzgünlük vəböyükbədiiustalıqtələbedirdiki, bu da İsmayılŞıxlıkimibirnasirüçünyaddeyildi. İsmayıl Şıxlının yaradıcılığında aparıcımövzunuAzərbaycankəndi, xalqhəyatıolduğunudesəkyanılmarıq. Ədəbiyyatımız daxarakteryaratmaqustasıkimitanınanyazıçınınhərbirsurətibitkin, mükəmməlobrazlarolmaqlabərabər, həyatı, məişəti, dövrüolduğukimiyaşatmaqdaböyükroloynayırlar.İsmayılŞıxlı romanlarıbütövdür. Xarakterlər, dialoqlar, geyimlər - ənxırdadetallarıiləbirgəböyük birmənanımükəmməlləşdirməyə xidmətedir.Bütünsüjetxəttiboyudavamedənharmoniyatəbiəttəsvirləriiləhadisələrarasında da özünü göstərir.TəbiətaşiqiolanİsmayılŞıxlıinsanvətəbiətarasındaolanuyğunluğu, tamlığı real boyalarla əks etdirmişdir.
Romanlarınhərbiranındatəbiətvəhadisələrləbiruyğunluqduyulur, sankihərşey, o cümlədən, təbiətdə o anınhökmünətabeolur.Sevinc, kədər, ölüm – yaşamınhərbiranıtəbiətfəsilləri, torpaq, hava, suiləəlaqələndirilir.“Ölən dünyam”romanındaƏləddininHəsənağanı ova dəvətetməsi, ovsırasında gülləyətuşgələrəkvəfatıpayızfəslinətəsadüfedir.Ömrününbaharındahələyeninişanlanmış, toy tədarük ügörərkənölənƏləddinömrününvaxtsızpayızınıyaşayır.Xəzəlindizəçıxdığıbirzamanda, qovaqlar, palıdlar, cırmeyvəağaclarıyarpaqlarınıtöksələrdə, bir-birlərinəsöykənibsıxılmış, eləbilsoyuqdan qorunmaqüçünqısılmışdılar.Təkcəqızılcıqkollarıyarpağınıtökməmiş, yaz-yay aylarındaolduğukimi qalınlaşıbfızıllığadönmüşdülər.Eləhəminbubirüzündənbaxanda o üzügörünməyənkollardanbiri Həsənağanıyanıldırvə o tüfəngikolluğatuşlayıbƏləddinivurur.Zəmanənindəyişməsi, keçmişləbu gün arasındagetdikcəböyüyənuçurum, mərdliyinyeriniacizliyin, qorxaqlığınalması da təbiətdə əksini tapmışdır.ÖmərKoxanındüşüncələrifonundaəvvəllərkəndinətrafında “ağzıqanlı canavarlar”ın, indiisə “çaqqal-maqqal”ındolaşdığıgöstərilir: “Beləgetsə, camaatözüdəçaqqaladönəcək”. El-obaya bağlıbirömürsürənÖmərKoxaölümündənəvvəlböyüyübboya-başaçatdığı, uşaqlığını, gəncliyini keçirdiyibuyerlərləvidalaşarkənonuKürünsahilində-meşəninkənarındagörürük.İri,qollu-budaqlı bir
qovaqağacınıayaqtərəfdənsularınyuması, köküişləmiştorpağıyumasıvəbuhəmlələrdəntitrəyən, dağ kiminəriltiiləsuyasərilənağacıntaleyiiləqəhrəmanınölümüeyniləşdirilir. NəvəsininvəfatıiləhəyatşövqüsönənÖmərKoxaKürüncoşduğu, meşəniağzınaaldığıbirvaxtbudünyailəəbədiayrılır.Obrazlarınölümanındasankitəbiətdəbunu hiss edir. Beləsəhnələrdəxalqıninanclarıvəsınamalarını da İsmayılŞıxlıustalıqlasüjetədaxiledir.Məsələn, Qara telinözünüyarğandanatıböldürdüyüzamanətrafdanbayquşsəslərieşidilirki, bu da bayquşun oturduğu yerəölümgətirməsiinancınınəksidir. İsmayılŞıxlıhadisələrinaxarınaparalelolaraqqəhrəmanlarınəhvali- ruhiyyəsinəuyğuntəbiəttəsvirləriyaratmışdır.Oxucuhəminanhavanıntutqunvəyaaçıqolmasındantutmuş, ağacdahansıquşunoxumasınadəkənkiçikdetallarıbeləgörəbilir. “DəliKür” romanınıngiriş hissəsində də kəndinhavası, suyu, Kürəenənotbasmışcığırlarıbizəçoxdoğmaolanbirdilləromantikşəkildəəksolunur.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1189 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Çoxvaxtbutəsvirlərgələcəyinxəbərçisinəçevrilir, hadisələrləeyniləşir. Hələoxucunun Zərnigar xanımın nə səbəbə için-içinağladığınıbilmədiyizamandahavadairibir çalağankölgəsigörünür.Kölgəçəpəriaşıb tövləyə
doğrusürünür.Çalağanınhəyət-bacadancücələriaparmaqməqsədiləgəldiyininəzərəalsaq, hadisələringedişindəZərnigarınhəyatınaMələyinbirdən- birəgiribbalalarınıevdəndidərginsalmasıylaeyniliyinşahidioluruq. Ümumiyyətlə, “DəliKür” romanındahadisələrinbaşverdiyiilKürçayınındahaçoşqunolduğu, nəhəng paıldağaclarınıkökündənqopardığıqeydedilir. Bu isəŞamxalıngözündənverilir.Hansıki, atasınınümidi, dayağısaydığıoğlupalıdkimiailədənqopmuş, özünəayrıcahəyatqurmağaqərarvermişdi. Şamxalhərnə olursa olsun, geriyədönməməyəözünəsözverir.Bu qərarınverilməanında “boğuq bir uğultu qopdu. Hündurlüyü 10 sajenəyaxınolanyarğanuçubsuyatöküldü. Yarğanuçandaqabağıkəsilib göllənənsu özünəyolaçıb... qıjıltıiləaxıbgetdi”. CahandarağanınbacısıŞahnigarıöldürdüyüanbelədeməkmümkünsə, həyathadisələriylətəbiəttəsvirləriarasındakıeyniliklərinzirvənöqtəsidir. Bacısınınarxasında tüfəngini onatuşlayıbdayananCahandarağavəbuan lap yaxındanuçanbirquşun Şahnigarındiqqətiniçəkməsitəsvir olunur. Həmin o quşki, maviəngəlliklərədoğrubaşalıbuçarkənpeydaolan ley onunüstünəcumur: “Yazıqquştərpənəbilmədi. Havadalələkləroynadı”.Yazıçıəsərinəndiqqətçəkicisəhnələrindənbirində- CahandarağanınatıQəmərivurduğusəhnədədəyenəkiçikbirdetallaböyükmənaifadəetməyə nail olmuşdur: “Günəşinişığıaşağılaraendi.Dərələrəçökənqatıkölgədağlarındöşüiləyuxarıqalxdı. Cahandar ağanın dayandığıyerbirdən-birəgünəşinnurunaqərqoldu”. Günəşbatmasınadəqiqələrqalmış özünün ən parlaq işıqlarınısaçır. Bu səhnədəCahandarağanövbəti,ən son, ənağıritkilərdənbiriniyaşayır.
AZBAYCAN TƏNQİDÇİLƏRİNİN TƏDQİQATINDA Pərvanə KƏRİMOVA ince_kapli@hotmail.com AZƏRBAYCAN Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı zaman baxımından uzun, ziddiyyətli və mürəkkəb bir dövürdür. Bu dövr ədəbiyyatına müxtəlif zamanlarda, fərqli aspektlərdən yanaşılmış, təqdiqatçılar tərəfindən yazıçılara və onların ədəbi irslərinə doğru qiymət verilməmişdir. Bunun səbəbi kimi isə rejimə qarşı olan qəzəb hissi əsas götürülmüşdür. Yavuz Akpınar " Sovet dövrü Azerbaycan ədəbiyyatı" başlıqlı yazıda dövrə ümumi aspektdən baxmış, sovet edəbiyyatını şərti olaraq dövrlərə bölüb yazıçılar və onların əsərlərinin adını çəkməklə kifayətlənmiş, bu istiqamətdə tədqiqat işlərini daha çox ümumi səviyyədə ortak türk ədəbiyyatları konteksində dəyərləndirmişdir. Birinci dövrü 1920-ci ildən II Dünya müharibəsinə qədərki dövr olaraq qeyd edib, bu mövzuda yazdığı yarımbaşlıqda " kaba ve suni sekilde yaratılan bu edebi eserlerin bir-birine benzemesi" ndən şikayət edir, milli ədəbiyyat və dilin inkar edilməsini, sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının qüsurları kimi təqdim edirdi. Bir çox tədqiqatçı bu dövrə qiymət vərərkən əsərlərin quru ve sxematik olmağından, qəlibləşmiş şəkildə eyni tərzdə yazılmasından şikayətlənmişlər. İlk öncə onu qeyd etmək istəyirəm ki, əsərlərin quru və sxematik olması əsərin keyfiyyətinin bədii cəhətdən asağı olmasına gətirib çıxarsa da bu yazıçıların yox sovet ədəbiyyatı metodunun nəticəsi idi. Sosrealizm metodundan başqa heç bir metod ve cərəyanda əsərlərin yaradılmasına icazə verilməməsi ədəbiyyatda cılızlaşma və "boz ədəbiyyat" anlayışlarının yaranmasına səbəb oldu. Ədəbiyyatda nə qədər quru və sxemastiklik olsa da istedad hər zaman öz sözünü deyir. İstər Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid kimi sonu ölümə məhkum olsun istərsə də Mehdi Hüseyn kimi fanatik sovet ədəbiyyatı təmsilçisi olsun. Sovet dövrü ədəbiyyatının müxtəlif zamanlarında bir-birinə zidd mövqedə əsərlər yazıb yaratmış bu yazıçıları şəxsiyyətə və zamana ayırmadan irslərini tədqiq etmək və dəyərləndirmək lazımdır. Elçin Əfəndiyevin də qeyd etdiyi kimi "Sosrealizm dövrü əsərləri qiymətləndirərkən bu sistemə qarşı olan kin-küdurəti bir kənara qoyub ədəbi irsə obyektiv yanaşmaq lazimdir. Əsərlərə bədii estetik gücünə və ədəbi əsərlərin cəmiyyətdəki roluna görə qiymətləndirmək lazımdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1190 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Sovet dövrü əsərləri yox saymaqla ədəbiyyatımız və ədəbiyyatşünaslığımız tarxilik baxımından itgiyə məruz qalır. Misal üçün: İlyas Əfəndiyevin "Bahar suları" əsərində kolxoz quruluşu, onun yaranmasından söhbət gedir. Əsər ilk başda hər kəsə məlum olan bir mövzudur, lakin bədiilik baxımından nəzər yetirdikdə əsərdə Alxan kişi, Uğur, Şəfəq kimi obrazlar, onların daxil dünyası əlvan boyalarla təsvir olunmuşdur. Və bu bədii təsvir əsərə ölməzlik qazandırır, eyni zamanda onu da göstərir ki, nə qədər eyni metodda sxematik şəkildə yazılar yazılmağa məcbur edilsə də qiymətli əsərlər öz dəyərini gec tez tapır. 1920-ci ildən əvvəl yaradıcılığa başlamış, qələmi ilə kifayət qədər silinməz iz qoymuş yazıçılarımız da bu dövrün məngənəsindən qurtarmaq üçün çıxış yolu axtarırdılar. Akpınarlı bu dövür ədəbiyyatını şərh edərkən yazıçıların bir qisminin tarixi mövzulu əsərlərə, uzaq ölkələrdə baş verən hadisələrə yönəldiyini bildirir və bunu da çıxış yolu olaraq göstərir. Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1920- ci ildən sonra Türkiyədə, Fransada bir müddət yaşamış, dövrü ədəbiyyatı əks etdirməmək üçün tarixi mövzulu əsərlər, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə aid araşdırmalar etmişdir, lakin bu onu rejimin əlindən qurtara bilmədi. Tarixi mövzuya müraciət edən Cabbarlı, Cavid, Səməd Vurğunu misal göstərmək olar. Bir qisim yazıçılar isə susub kənara çəkildi və ya vəzifə ilə susduruldu, bir qisminin isə həm yeni dövrə həm də öz zövqlərinə uyğun əsər yazıb yaratdılar. Sosialist realizmin banisi, otuzuncu illərdə kamillik zirvəsinə ucalan Cəfər Cabbarlı sovet dövrünü əks etdirən, zamanın tələblərinə cavab verən "Sevil", "Almaz", "Yaşar", "Dönüş" kimi pyesləri qələmə aldı. Bu əsərlər artıq bədii ənənənin radikal şəkildə dəyişdiyi və qəti şəkildə sabitləşdiyini göstərən sovet edəbiyyatının ilk nümunələri idi(Yaşar Qarayev). Sosrealizmə xidmət etməyənləri isə 37-ci ilin məşhur "ifşa" plenumu gözləyirdi. Nəticədə, Əli Nazim, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli Sibirə göndərildi. Əgər repressiyadan əvvəl öz əcəli ilə ölməsə idi yəqin ki, Cəlil Məmmədquluzadə də bu siyahıda olardı. Molla Nəsrəddin də yayımlatdığı hekayələrdə sovet cəmiyyətinin eyibləri, öz əksini tapırdı. Azərbaycan ədəbiyyatında sükut. II Dünya müharibəsindən sonra ədəbiyyatda yenidən canlanma yarandı. Şərti də olsa ikinci dövür olaraq 50-60 -cı illər müharibədən sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatı, canlı boyalarla müharibə səhnələrinin, uzaq şərq ölkələrinin təsviri əsas göstəricisi idi. 60-cılar nəsrini Yavuz Akpınar yeni bir devrin başlanğıcı olaraq görmüş, yeni realist əsərlər, ideologiyadan uzaq, realist nəsr örnəkləri ilə zəngin bir ədəbiyyat dövrü olaraq səciyyələndirmişdir. Bu nəsrin Azərbaycan ədəbiyyatına yeni bir nəfəs, abu-hava getirdiyini qeyd etmişdir. Bu əsərlər dövrün xarakterini, sovet dövrü ədəbiyyatını əks etdirmək baxımından əyani vasitədir. Bizim üzərimizə düşən vəzifə niyə sovet dövrünü onun eybəcərliklərini əks etdirmədilər demək yox, yazılmış əsərləri olduğu kimi mənimsəmək və onların bədii cəhətdən dəyərini verərək qoruyub saxlamaqdır. 70illik bir dövrü əhatə edən sosrealizm dövrü Azərbaycan ədəbiyyatına itirdikləri ilə yanaşı qazandırdıqları da oldu. Yavuz Akpınar qeyd edir ki, zamanla xalq hərəkatları, humanizm ədəbiyyatda o səviyəyə çatdı ki, zaman zaman milli ədəbiyyat və dil inkar edildi. Azərbaycan ədəbiyyatının vəzifəsi: "böyük qardaş Rusların" ədəbiyyatını örnək almaq idi. Elçin Əfəndiyev isə: Sosrealizmin müasir Azərbaycan ədəbi və bədii dilinin formalaşmasında fövqəladə rol oynadığını qeyd edir. Yavuz Akpınarın irəli sürdüyü bu fikir sosrealizmin 1 mərhələsinə aid etsək daha doğru olar. Çox guman ki, bu fikri düşüncə baxımından nəzərdə tutub qeyd etmişdir. Müəllif fikirlərini ümumi şəkildə yazmış, repressiya dövründən sonra, 1940 cı- ildə Azərbaycan ədəbi-bədii dili ən yüksək zirvəsinə çatdığını qeyd etməmişdir. Sosrealizmin yaratdığı şərait nəticəsində Azərbaycan dili hər tərəfli tədqiq olundu, lüğət və ensiklopedyalar işıq üzü gördü. Sosrealizmin Azərbaycan ədəbiyyatına ən böyük töhvəsi hesab etmək olar.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1191 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan "ŞEYX SƏNAN" ƏSƏRİ: HÜSEYN CAVİDİN TƏSƏVVÜFİ DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN BƏDİİ İNKASI KİMİ Nərmin HACIYEVA Qafqaz Universiteti nermin.Qafqaz@box.az AZƏRBAYCAN
Ədəbiyyаtın özündə dаşıdığı ən böyük mаrаq və ölməzlik, dаim еhtiyаc duyulаn bir sаhə оlmаsı, оnun bir mövzuyа müхtəlif bахışlаrın аyrı-аyrı dünyа görüşlərin əksini еhtivа еtməsidir. Kоnkrеt bir mövzu hər bir yаzıçının, həttа bахış pəncərəsindən işləndiyində müхtəliflik, rəngаrənglik və еlmi ədəbiyyаtın özündə də bахış müхtəlifliyi yаrаdır. Həyаtа, gerçəkliyə H.Cаvid yаrаdıcılığındа bu rоmаntik аləmin özündə оlаn və еyni zаmаndа rеаl аləmdə əks оlunаn təsəvvüfi dünyа görüşlərə ilk bахışdа diqqəti cəlb еdəcək dərəcədə оlmаsа dа gеniş şəkildə əks оlunmuşdur. Аpаrdığımız tədqiqаt işi göstərdi ki, hаnsı yаzıçının yаrаdıcılığı tədqiq оlunursа, ilk оlаrаq оnun yаşаdığı zаmаnа və mühitə və ən əsаsı yаzıçıyа təsir еdən, yəni dünyаgörüşünün fоrmаlаşmаsınа təsir göstərən, şəхsiyyətin həyаtа bахış kоnsеpsiyаsınа diqqət yеtirmək lаzımdır. H.Cаvid ХХ əsrin əvvəllərində Türkiyə mühitində yаzıb-yаrаtmış yаzıçıdır və оnun təsəvvüfi dünyа görüşünün fоmrаlаşmаsındа böyük təsəvvüf şаiri M.C.Ruminin təsiri çох güclü оlmuşdur. XX əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış yazıçı dramturq Hüseyn Cavid yaradıcıığında təsəvvüfü dünya görüşü olduğunu zənn etdiyimizdən bu aspektdə araşdırmalar aparmağı qərara aldım. Bu mövzuya müraciət etməyimizin bir sıra səbəbləri var. İlk olaraq qeyd edək ki, Hüseyn Cavid yaradıcılığının əsas tədqiqat dönəmi Sovet dövrünə təsadüf etdiyindən Sovet idealogiyasının təsiri nəticəsində demək olar ki, bütün tədqiqatçılar onun yaradıcılığında təsəvvüfün olmadığını və ya ponteizm olduğunu bildirmişlər. Məqalədə panteizmlə təsəvvüfü dünya görüşünün əsas konsepsiyalarından olan vəhədti vücud arasındakı fərqi izah etməyə çalışmışıq və ponteizmin nə olduğunu araşdırdıqdan sonra yazıçının təsəvvüfi dünya görüşünü eks etdirən əsərlərlərinə nəzər saldıqda görürük ki, burada ponteizm deyil təsəvvüfü dünya görüşü öz əksini tapıb. Lakin burada təsəvvüf klassiklərin yaradıcılığında gördümüz şəkildə deyil arxatip səviyyəsindədir. Bu da zənnimizcə təəcüblü deyil. Belə ki, artıq ədəbiyyat ilhahi eşq konsepsiyasından dörd əsr idi ki, uzaqlaşmışdı və ədəbiyyatın mövzusu ilahi eşq deyil, real məhəbbətin tərənnümü idi. Burаdа jаnr məsələsini də qеyd еtmək lаzımdır. Klаssik dövrdə məsnəvi jаnrındа lirik “növdə” təsəvvüfi əsərlər yаrаnırdı. Bu dа zаmаnın tələbi idi. Lаkin ХХ əsrin əvvələrində аrtıq ədəbiyyаt məsnəvi jаnrdаn хеyli uzаqlаşmışdı və bu dövrdə drаmаturgiyа ön plаnа kеçmişdir və drаm jаnrı qərb mоdеli оlduğundаn şərt təfəkkür tərzini və dünyа görüşünü bir o qədər də qüvvəli ifаdə еdə bilmir. Drаm jаnrındа hərəkət, dinаmikа güclü оlduğundаn dini-fəlsəfi fikirləri ifаdə еtmək çətin оlur. Hüseyn Cavidin "Şeyx Sənan" əsərində dramaturqun eşq idealı təsəvvüfü mənəvi kamilləşmə ideyası kontekstində verilmişdir. Hüseyn Cavidin təvvüfü görüşlərində mənəvi kamilləşmənin mərhələləri öz əksini tapmışdır. Şeyx Sənanın real məhəbbətdən mənəvi təkamül yolu ilə ilahi eşqə keçidinin və əsl aşiq məqamına yüksəldiyini görürük. Bu obrazın timsalında Cavid təsəvvüfün müxtəlik konsepsiyalarını təsəvvüfü sinvolları, poetik fiqurları əsaərdə geniş şəkildə əks etdirmişdir. “Şeyx Sənan” əsərində təsəvvüfdə olan dörd qapı – şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələsindən, qəlbin təmizliyi, bəsirət gözünün açıq olması, mürid və mürşid, dörd ünsür və s təsəvvüfü fikirləri izah etməyə çalışmışıq. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, dramaturq təsəvvüf əhlinin daxili dünya görüşü ilə bərabər, zahiri portretini də yaratmağı bacarmışdır: Yeməz – içməz zavallı pək düzgün Ağlamaz ağlatır cihanı bütün Həm seçilməz o bir müqəvvadan Adı köçəməmiş bu dünyadan Aşağıda göstərəcəyimiz şeir nümunəsində isə təsəvvüf əhlinin daxili aləmini, onlara məxsus daxili təlatümü göstərmişdi.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1192 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Əhli-hal eşq için evet bayılır, Haydı Zəhrayı get çağır ayılır. Olsa merac olur da ruhani, Hep yalandır üruci-cismani. Yuxarıda qeyd olunan misralar açıq-aydın şəkildə təsəvvüf əhlinin halından xəbər verir.Bildirilir ki,aşiqlik məqamına çatmış insanlar hal-əhli olanlardır. Təsəvvüf əhli müxtəlif hallar yaşayır, bir sıra mərhələlərdən keçir və ən sonda həqiqət mərhələsinə çatır. Həqiqət mərhələsində aşiq əksər hallarda ekstaz vəziyyətdə olur. Yəni o bayılır, huşunu itirir və bu zaman o öz yarını - Haqqı görür. Bu əsərdə də görürük ki,H.Cavidin yaratdığı Şeyx Sənan obrazı əsl aşiqdir.O da bu cür ruhi hallar yaşayır,huşunu itirir və bu məqamda ruhun meracı baş verir.Aşiq məşuqla yəni mütləq varlığla görüşür.H.Cavid yazır ki, bu halın yəni ekstaz halının Peyğəmbər (s.a.v) özündə də baş vermişdir.O deyir ki,insan heç vaxt cisim kimi ərşə yüksələ bilməz.Yəni ərşə yüksəlmək, haqqı görmək yalnız ruhla bağlıdır. Məhz Peyğəmbərin (s.a.v) Allahla meracı ruhu ilə olmuşdur. Şeyx Sənanın bu halının da merac olduğunu görürük. Bu fikir “Qurani Kərim”də də öz əksini tapmışdır. Müqəddəs kitabda qeyd olunur ki,insan qiyamət günü Allahı cismani gözləri ilə deyil, bəsirət gözləri ilə görürlər və eşq əhlinin bəsirət gözü bu dünyada açığ olduğundan onlar artıq haqqı görürlər və ona doğru can atırlar. Yenə də Quranın İsra surəsinin 72-ci ayəsində bu dünyada (Allahın dəlillərini ,möcüzələrini görməyib gözü, qəlbi) kor olan axirətdə də kor olar və haqq yolundan daha çox azar. Bu fikrin M.C.Rumi yaradıcılığına böyük təsiri olmuşdur.Bu surədən təsirlənən Mövlana yazır ki, Haqqın camal sifətlərini bəsirət gözü ilə görməyən adam kordur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki,Ruminin bu fikirinin H.Cavidə olan böyük təsiri “Şeyx Sənan“da aydın şəkildə öz əksini tapıb. Belə ki, H.Cavid Şeyx Sənanı kor dərvişlərlə qarşılaşdırır və şeyxlə dərvişin dialoqunda bu özünü açıq şəkildə ifadə edir.Əsərdən məlumdur ki,Şeyx Sənanın qarşılaşdığı dərvişlər kordur.Və bu dərvişlər eşq əhlidir.Bu dərvişlər gözlərində zülmət pərdəsi olan lakin bəsirət gözləri açıq,qəlblərində məhəbbət nuru olan şəxslərdir.Onlar Sənana kor olduqlarını dedikdə Sənan razılaşmır. Deyir ki,cismani gözlə görməyin böyük bir əhəmiyyət iyoxdur. Məqalədə əsərin geniş təhlilini vermək imkanımız olmadığı üçün bir neçə məqama toxuunmaqla kifayətləndik. Yekun olaraq qeyd edək ki, əsərin təhlili zamanı görürük ki, əsər təsəvvüfi-fəlsəfi dünya görüşü əks etdirmə baxımdan qüvvəli əsərdir. Bu əsər təsəvvüfi dünya görüşünün elmi deyil, bədii inkasıdır.
Бакинский Славянский Университет qjulnara-qasanova@rambler.ru АЗЕРБАЙДЖАН
С ним связаны годы военной службы и первые литературные опыты, окончательно утвердившие в нем призвание писателя. Поистине Толстой как писатель был «рожден» на Кавказе . Могучий и прекрасный Кавказ с его щедрой природой и смелыми гордыми обитателями стал приютом желанной свободы. Здесь он осознал себя художником слова. Кавказ был настоящей школой жизни и художественного мастерства для писателя. Здесь рождались творческие замыслы и вдохновение. Он усиленно сочинял, появлялись новые темы, определялись яркие образы, складывались мысли. В стремлении к художественному совершенству оттачивал мастерство, учился «управлять своим пером и мыслями». На Кавказе им были написаны «Детство» (1852), «Записки маркера»(1853). Под впечатлением кавказской войны созданы рассказы и повести и задумано многое , что воплотилось позднее: «Набег» (1852), «Рубка леса»(1855), «Из кавказских воспоминаний. Разжалованный»(1856). «Казаки»(1863), «Кавказский пленник» (1872). «Хаджи-Мурат»(1896- 1904).
|