Da xotin qizlarga munosabat

 
 

---

1.2 ASARDA ILMIY VA BADIIY TALQIN UYG'UNLIGI
Boburning avlodlarga qoldirgan boy va bebaho ilmiy-adabiy merosida 
buyuk ajdodimizga jahoniy shuhrat keltirgan asari, shubhasiz, "Boburnoma"dir. 
Bunday asar, odatda, muallifning davr-zamonga, o‘tmishga oid xotiralarini, 
ko‘rgan va eshitganlarini ma’lum tartibga solib ifoda etishi natijasida vujudga 
keladi. Bu janrga xos asarlarda, ayniqsa, bo‘lib o‘tgan voqealarni birmuncha keyin 
tasvirlovchi memuarlarda muayyan darajadagi badiiy chizgilarni, tarixiy 
voqealarni bevosita aks ettirish bilan birga, umumlashtirib tasvirlash xususiyatini 
ham ko‘rish mumkin. “Boburnoma” ana shunday murakkab tarkibli memuar 
asarlar qatoriga kiradi. Muallif uzoq muddat orasida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy 
va tarixiy voqealarga ma’lum bir nuqtayi nazardan qaraydi va baho beradi. U 
tasodifiy hodisalar, ikir-chikirlarni mumkin qadar qalamga olmaslikka, asosiy 
voqealarni tanlash, saralashga katta ahamiyat beradi, asarning badiiy ifoda 
kuchini oshirishga harakat qiladi. Lekin asarda voqealar xronologik tartibda 
bayon qilingani va unda XV asr oxiri –XVI asr boshlaridagi O‘rta Osiyo, Xuroson, 
Afg‘oniston va Hindistonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy hodisalar tasvirlangani 
uchun u boshdan-oyoq tarixiy xususiyat kasb etadi. Shu bilan birga, Bobur o'ziga 
xos yo'nalishdan boradi. Bu boburona yo'nalishdir. Asarda tarixiylik, ilmiylik bir 
xil chizgilarda borsa, badiiylik ham ulardan chetda qolmagan holatda hamohang 
yuradi. Biror-bir tarixiy voqeani asoslashda ,asosan, ilmiylikka murojaat etsa, shu 
keltirgan tarixiy haqiqatning yanada ishonchli chiqishida badiiy unsurlardan 
mohirona foydalanadi. Asarning boshlanishida sof tarixiy voqealarni yodga oladi. 
O'sha davr ijtimoiy muhiti, toj-u taxt uchun kurashlar birma-bir bayon qilinadi. 
Jumladan, asarda temuriy hukmdorlarning o‘zaro urush-talashlar oqibatida birin-
ketin mag‘lubiyatga uchrashi, shuningdek, Abusaid mirzo vafotidan keyin uning 
o‘g‘illari (Umarshayx, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud va boshqalar) o‘rtasida 
chiqqan janjallar, Bobur va uning amakivachchalari, beklarning o‘g‘illari 
orasidagi nizolar, temuriylar bilan Shayboniyxon o‘rtasida Movarounnahr uchun 
olib borilgan qonli kurashlar, ayrim noqobil hukmdorlar saroyidagi aysh-ishrat, 
fitnalar, shuningdek, buyuk sarkardaning o'zi tomonidan Afg‘oniston va 

---

Hindistonning egallanishi, hind, afg‘on qabilalarining qarshiligi va ularning 
bostirilishi-barchasi haqqoniy tarzda, o‘sha zamonga xos jimjimador va 
balandparvoz tasvir uslubidan farqli o‘laroq, g‘oyat go‘zal, jonli yo‘sinda hikoya 
qilinadi. Muallifning o‘zi bu haqda shunday deydi: “Chun bu tarixda andoq 
iltizom qilibturkim, har so‘zning rostini bitilgay va har ishning bayoni voqeini 
tahrir etilgay” (III, 48, 331). 
Ma’lumotlarning ko‘pligi, aniq va to‘laligi, tarixiy voqealarning rostgo‘ylik 
bilan bayon etilishi, xronologik izchillik, ifodaning soddaligi va ravonligi 
”Boburnoma”ning tarixiy va adabiy manba sifatidagi afzalliklari va jozibasini 
yanada oshiradi. Bu jihatdan u ko‘pgina Sharq tarixchilarining kitoblaridan ustun 
turadi.
Ma’lumki, Sharq muarrixlarining aksariyat kitoblarida tarixiy dalillar afsona 
va rivoyatlar bilan bog‘lanib ketadi, qalamga olinayotgan voqealar muallifning 
podsho va hukmdorlarga bo‘lgan munosabatidan kelib chiqib tasvirlanadi, 
birovlarni ataylab maqtab ko‘kka ko‘tarish, boshqa birovlarni esa kamsitib yerga 
urish tamoyili ham ustunlik qiladi. ”Boburnoma”da esa bunday biryoqlama 
qarashlarni ko‘rmaymiz, aksincha, unda ijtimoiy-siyosiy voqealar holis va izchil 
tasvirlangani tufayli o‘sha davrdagi hukmron tabaqalarning fazilat va 
kamchiliklari ham aniq-ravshan aks etadi va o'rta asrlarning o‘ziga xos ayrim 
xususiyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Bularning barchasi ”Boburnoma”ni aniq
tarixiy dalillarga boy bo‘lgan beqiyos bir tarixiy asar deb aytishga asos beradi, 
uning muallifi esa, avvalo, bilim va tafakkur doirasi juda keng bo‘lgan alloma 
shaxs sifatida gavdalanadi.
Bobur "Boburnoma"dagi ba'zi voqealarni tasvirlar ekan, albatta, biror misra 
g'azal yoki o'sha ta'riflanayotgan kishining ijodidan bir misra, yoki biror xalq 
og'zaki ijodining nodir namunalarini, yoinki o'sha muhitda yashayotgan xalqning 
biror udumlarini misol keltiradi. Bu bilan yozilajak asarning badiiy qimmatini 
oshirishga urinadi. Vatandan ayrilgandan so'ng chekkan iztiroblari, yor-u do'stlar 
xiyonatlari aks etgan sahnalarda o'z ijodidan namunalar keltiradi. Jumladan, 
"Boburnoma"da keltirilgan 1500-1501-yil voqealarida Samarqandning qo'ldan 

---

ketishi bilan bog'liq voqealar , beklarning xiyonati quyidagi misrada o’z ifodasini 
topadi: 
"Kim ko'rubtur, ey ko'ngul, ahli jahondin yaxshiliq,