Da xotin qizlarga munosabat

Mening ko'nglumki gulning g'unchasidek tah-batah qondur, 
 
 
 
Agar yuz ming bahor o'lsa ochilmog'i ne imkondur? (III,48,343) 
Shoir Bobur bu baytida tashbeh san'atidan mohirona foydalanadi. Ko'nglini 
adirda ochilgan qip-qizil lolalarning g'unchasiga o'xshatadi. Ammo g'azalda 
gulning rangini tilga olmaydi. Gulning qizilligini qonga o'xshatadi. 

---

O'xshatilayotgan qip-qizil qon yanglig' g'unchani ijodkor o'z ko'ngliga o'xshatadi. 
Sababi, ijodkor o'zini g'arib sezadi. Tug'ilib o'sgan ona tuprog'ini tashlab, o'zga 
ellarda firoq chekib yurishi, yaqinlarining xiyonati, musofirlik, muhojirlik shoir 
Bobur qaddini bukadi. Uni ich-ichidan g'am chekishga mahkum etadi. Butun umr 
Vatan sog'inchi bilan yashash kabi qismat uni aslo tark etmaydi. Ikkinchi misraga 
e'tibor bersak, shoh va shoir Bobur nima deyayotganini tezda anglaymiz. Agar yuz 
ming bahorlar qaytib kelsada ochilmog'i gumondir, chunki u yurtidan olisda. 
Taqdirida yana Andijonga borish nasib qiladimi, yo'qmi?, buni bilmaydi. 
Kitobxonga shu narsa ayon bo'ladiki, ko'ngil qachon xotirjam bo'ladi? Inson 
ko'ngli Vatanida tinch-xotirjamlikda, yaqinlari bag'rida, tani-joni sog'-salomatlikda 
yashasagina shunda baxtiyor bo'ladi. Ammo bu kabi tuyg'u Boburga bir umrlik 
armon bo'ldi. Chorasizlik dardiga mubtalo bo'ldi. Boburning vataniga qaytish 
orzusi ushalmadi. Davlati va saltanati uni umr bo'yi chet elga bog'lab qo'ydi. 
Binobarin u quyidagi misralarda yurt sog'inchi, Andijonga qaytib bora olmaslik 
armonini yurak qoni ila qog'ozga tushiradi. 
 
 
 
Keldim bu sori o'z ixtiyorim birla, 
 
 
 
Lekin borurimda ixtiyorim yo'qdur (III, 46, 32). 
Ushbu misrada shohning yurtida mustahkam davlati yo'qligi, katta, mustahkam 
davlatga ega bo'lganda esa yurti yo'qligini o'zining ixtiyori va ixtiyorsizligiga 
buradi, shu sababli uni qayg'u va hasrat chulg'ab oladi. O'z orzusidagi buyuk 
davlatni o'z yurtida emas, begona yurtlarda qurganining alam nadomatlari uning 
qator mungli she'rlarida, ruboiylarida o'z ifodasini topadi. Yaxshiyamki, Boburga 
taskin beradigan ijodi va doimiy suyanadigan yaqinlari uning g'arib ko'nglini biroz 
bo'lsada ko'tarishadi. 
O'zga yurtda hukmdorlik qilganida ham doimo o'z yaqinlari: volidasi Qutlug' 
Nigorxonim va sadoqatli navkari Qosimbekning foydali maslahatlariga quloq tutib 
yurtni boshqardi. Mamlakatda adolat tamal-toshini o'rnatdi. Har ishni qilishda 
bobosi Temur singari yo'l tutdi. Zero Temur o'z tuzuklarida shunday degan edi: 
"Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu-sitam yo'lini to'sdim" (III, 53, 5). 
Mirzo Bobur ham doimo bobosi pand-nasihatlariga amal qildi. Har bir ishni 

---

qilishdan oldin ishonchli navkarlari bilan mashvarat qildi. Yoshi ulug' vazir-u 
navkarlarining gaplariga quloq tutdi. O'zining "Vaqoe"sida har bir navkarining fe'l-
atvori, sadoqati, alohida xislati haqida to'xtalib o'tdi. 1507-1508-yil voqealarini 
tasvirlar ekan , tadbirli va siyosatli kishilar haqida o'z fikrlarini bayon etadi. Ya'ni 
Samarqanddan Boburning iziga tushib, Hirotdan uni ta'qib etib, Qandahorda fath 
etmoqchi bo'lgan Shayboniyxon istagini, uzoqni ko'ra biladigan, ko'p yillik 
tajribaga ega Qosimbek tezda fahmlaydi. Natijada hukmdori Boburni zudlik bilan 
bu xavfli yerdan ko'chirtiradi. Bu haqida muarrix quyidagi tarixiy faktlarni 
keltiradi: ".... Shayboqxon Hiriydin tog' yo'li bila meni Qandahorda xayol qilib, 
Qandahor ustiga ilg'ar (yuradi), ushmuni (shuni) mulohaza qilib, Qosimbek 
tajribaliq kishi muhassilliqlar (o'ljalar) bila Qandahordin bizni ko'churdi" (III, 48, 
362). Yana yaxshi tadbirli Qosimbekka Boburning quyidagicha ta'rifi keltirilgan: 
"Qosimbek chun hisob bilur (uzoqni ko'ra oladigan, ehtiyotkor) kishi erdi. 
Qandahor navohisida ko'p turarimizni saloh (ma'qul) ko'rmay, ayta-ayta 
muhassilliqlari bila ko'chturdi" (III, 48, 362). Buyuk muarrix Qosimbek haqida 
tarixiy faktlarni keltirish bilan birga ozgina badiiylikka ham urg'u berib o'tgan. 
Ehtiyotkor Qosimbek haqida bildirgan fikrlaridan tashqari xalq tomonidan 
bildirilgan quyidagi baytni ham keltiradi: