Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Nitqin emosionallığı qanunu 
Nitqin emosionallığının ümum- 
ritorik qanunu danışandan nitqi ifadəli, təsirli söyləməyi tələb edir. 
Lakin damşanın ifadə etdiyi emosiyaların səviyyəsi və qüvvəti ölçü
220

---

I
hissinə tabe edilməlidir, bu emosiyaların xarakteri isə dinləyicinin 
xarakterinə və nitq vəziyyətinin xüsusiyyətlərinə uyğun olmalıdır.
Nitqin emosionallığı qanunu ifadə vasitələrinin köməyi ilə 
tətbiq edilir, onların arasında əsas yeri metafora tutur. Natiq dil me­
taforalarından (ay - gözəl haqqında, kaman- kiprik haqqında) yox, 
canlı, parlaq obrazlardan, insanın mənəvi, emosional həyatındakı 
təsvirlərdən istifadə etməlidir. Metafora təzə, yaradıcı olmalıdır.
Dinləyiciyə hörmət, ünsiyyətdən ləzzət almaq qanunu 
Nati­
qin camaat qarşısında istənilən çıxışı dinləyiciyə sevinc gətirməli, 
ləzzət verməlidir. Bəs ritor nitq ünsiyyətini xoşagələn etməkdən 
ötrü hansı vasitələrdən istifadə edir?
Bu, nitqin «oyun» ifadələri, yumor, poetik sitatlar, aforizmlər, 
zarafatlar və sairdir. Ritorik vasitənin seçimi aşağıdakı məsələlərdən 
asılıdır:
1) nitq vəziyyətinin xüsusiyyətlərindən (iştirakçılar kimlərdir, 
onların arasında hansı münasibətlər mövcuddur, söhbət hansı 
məsələyə həsr olunmuşdur);
2) danışanın şəxsi və fərdi xüsusiyyətlərindən (temperament, 
xarakter);
3) milli nitq və ünsiyyət ənənələrindən (italiyalının nitq dav­
ranışı üçün qabarıq ifadə olunan yaxınlıq strategiyası, ingilis üçün 
isə kənarlaşma səciyyəvidir).
Nəticədə bir daha qeyd edək ki, ümumi ritorikanın dörd qanu­
nu bir-biri ilə vahid məqsəddə - «dinləyici amili»nin nəzərə alın­
masında birləşir.
6.2. K ütlə qarşısında çıxışın üm um i qay d aları
Nitqlərdə hər şey mühümdür: məzmun, intonasiya, şərhin tərzi, 
jestlər, mimika. Yadda saxlamaq lazımdır ki, informasiyanın, təq­
ribən, yarısı intonasiya vasitəsilə ötürülür. M üxtəlif şəkildə söylənən 
eyni söz və ifadələr tamamilə əks nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Kifayət qədər ucadan, aydın, ifadəli və anlaşıqlığı təmin etmək 
üçün sadə danışmaq lazımdır. Nitq monoton olmamalıdır, amma
221

---

yuxugətirici «dalğalı» (yəni gah yüksək, gah yavaş səslə) da olma­
malıdır. Çıxışın emosionallığı məzmuna uyğun olmalı və vəziyyəti 
nəzərə almalıdır. Nitqin ucadan səslənməsinə çalışaraq səs tellərini 
gərginləşdirmək lazım deyil, rezonatorlardan - səsi qüvvətləndirən 
orqanlardan - ağız boşluğu, burun boşluğu, alın pərləri, döş qəfə­
sindən istifadəni öyrənmək lazımdır.
Çıxış prosesində nəfəsi tənzimləmək üçün düzgün nəfəsalmanı 
öyrənmək lazımdır. Hazırlıqsız adam nitq prosesində kəskin oksi­
gen çatışmazlığından əzab çəkir; onun damarları şişir, üzü qızarır, 
tərləyir, nəfəsi və nəbzi sürətlənir. Bu hallardan qaçmaq üçün səsin 
və nəfəsin düzgün istifadəsi üzərində işləmək, lazımsız fasilələrə 
yol vermədən, hiss edilmədən səslər arasında nəfəs almağı öyrən­
mək lazımdır.
Ən yüksək səmərəlilik şərhin sadəliyi ilə uzlaşdırılmış nit­
qin məntiqi perspektivini və aydınlığını təmin edən fikir və sözün 
ahəngdarlığı ilə əldə olunur. Şərh nə qədər quru və mücərrəd olur­
sa, onun emosionallığı o qədər az və qavranılması o qədər zəif olur.
Lakin emosionallıq yalnız xarici təzahürlərlə məhdudlaşmır, 
daxili güc və inam da mühüm məsələdir, onlar isə yalnız işgüzar 
zərurətdən doğan söz demək tələbatı ilə möhkəmləndirilə bilər. Nə­
sihət və öyüdlər yolverilməzdir, auditoriyaya yaltaqlanmaq da olmaz.
Nitq hazırlığının əsas mərhələləri:
1) nitqin məqsədlərinin müəyyən edilməsi;
2) auditoriya və vəziyyətin təhlili;
3) nitqin predmetinin seçilib məhdudlaşdırılması;
4) material toplanması;
5) nitqin planının tərtib edilməsi;
6) nitq üçün sözlərin seçilməsi;
7) ucadan söyləmənin təcrübə edilməsi.
Danışan onun auditoriyasım təşkil edəcək adamları nəzərə al­
malıdır. Auditoriyadakılann təhsili, peşəsi, yaşı haqqında anlayış­
lar yalnız ilkin məlumatlardır. Onlar dinləyicini danışılanla maraq­
lanan həmsöhbətə çevirməyə kömək edər.
İnsanlar danışıq zamanı onlara tərəfdaş kimi şəxsən müraciət 
edilməsini xoşlayırlar. Natiqin rahat duruşu, auditoriadakılann
222

---

gözlərinə baxmaq bacanğı, intonasiyanın çevildiyi və səmimiliyi, 
zarafatlar və bir çox başqa məsələlər rahatlıq və ahəngdarlıq duy­
ğusu, dinləyicilərdə inam yarada bilər.
Şübhəsiz, dinləyicilərin diqqəti bütün nitq boyu bizdə olmalı­
dır, lakin onu lap nitqin başlanğıcından qazanmalıyıq.
Natiqlərin