Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

anlayışların dialektikası özündə təbiət və 
cəmiyyət proseslərinin dialektikasını ifadə edir. 
Hegelə görə anlayışın çıxış nöqtədə malik olduğu ziddiyyətin 
inkişafı da zərurətə tabedir. Lakin o bunu real təbiətdə mövcud olan səbəb- 
nəticə əlaqələrinin zərurəti deyil, daha çox teleoloji xassələrin zərurəti he-
sab edir. Çünki bütün kainatda gedən dialektik proses nəticə e‟tibarilə 
müəyyən məqsədə- mütləq ruhun əldə edilməsinə tabe edilirdi. Bu 
səviyyədə bütün ziddiyyətlər aradan qaldırılır. 
Hegelin «Ruhun fenomenologiyası» (1806- cı il), onun 
ən 
mürəkkəb və dərin məzmunlu əsərlərindən biridir. Həmin əsər Hegel 
sisteminə özünəməxsus girişi təşkil edir. O fərdi şüuru təhlil edirdi. Hegel 
belə bir əqidədə idi ki, fərdi şüur üçün subyekt ilə obyektin əksliyi 
mövcuddur. Bu əksliyi yalnız şüurun mütərəqqi inkişafı yolu ilə aradan 
1
Гегель Г. Сочинения. Т.4. М.,1970, с.2,3. 

---

102 
götürmək olar. Belə ki, inkişaf prosesində fərdi şüur bəşəriyyətin öz 
tarixində keçdiyi bütün yolu, bütün mərhələləri keçir. 
«Məntiq elmi» əsərində isə Hegel anlayışın öz hərəkətini 
göstərmək vəzifəsini irəli sürmüşdür. 
O deyirdi ki, subyekt anlayışdan 
tam kənar edilməli, onun hərəkətinə qarışmamalıdır. Subyektin vəzifəsi 
yalnız anlayış üzərində müşahidə aparmaqdan ibarətdir. Bu zaman 
müşahidəçi- filosof görür ki, hər bir anlayış məhduddur, yə‟ni onun sonu 
vardır. Bu keyfiyyəti üzündən anlayış öz əksinə çevrilməklə labüddən özü- 
özünü məhv edir. Bu halda belə bir cəhət nəzərdə tutulmalıdır ki, 
anlayışlardan birtərəfli xarakter daşıyır. Daha dəqiq deyilsə, anlayışın 
mahiyyəti elə onun birtərəfliliyi deməkdir. Buradan aydın olur ki, hər bir 
anlayışın birtərəfliliyi tamamilə konkretdir. Məhz buna görə o başqa 
anlayışlara deyil, yalnız özünün əksi olan anlayışa keçir. Bu sonuncu isə 
yenə də öz məhdudluğunu, sonluluğunu büruzə verir və buna görə də 
yenidən öz əksi olan anlayışa keçir. Bu hal ali səviyyəli sintez nail olunana 
qədər davam edir. Yə‟ni o vaxta qədər baş verir ki, «mütləq və tam 
həqiqət, öz- özünü fikirləşməyə qadir olan ideya» əldə edilmiş olsun.
1
He-
gel Aristotelin ardınca gedərək bu ideyanı «təfəkkürün təfəkkürü» hesab 
edir və göstərirdi ki, onun əldə edilməsi ilə «məntiq» başa çatır.
Anlayışın özhərəkətini ifadə edən bütün bu proses dialektik yol ilə 
gedir. Hər bir anlayışda mövcud olan məhdudluq və birtərəflilik onun 
inkişafının hərəkətverici yayı rolunu oynayır. Anlayış öz inkişafında ali 
nöqtəyə- mütləq səviyyəyə çatmayana qədər onun inkişafının hər bir 
pilləsi, yalnız nisbi həqiqəti verə bilər. Qəti və tam həqiqət isə ancaq 
mütləq səviyyədə əldə edilir. 
Beləliklə Hegelin sistemi mütləq həqiqətin əldə edilməsini nəzərdə 
tutur. Bu onun mühafizəkar xarakter daşıdığını göstərir.