Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

-

 

7000 m-dən artıq yüksəklikdə başlayır. 

20.

 

Qocalıq və qocalma. 

Bioloji qocalma: 

-

 

anadan olan gündən başlayıb bütün həyatı boyu davam 

edir. 

Cinsən qocalıq: 

-

 

qadınlarda - 50-55 yaşında 

-

 

kişilərdə - 60-65 yaşında 

Qocalıq yaşı: 

-

 

qadınlarda - 75-90-a qədər 

-

 

kişilərdə - 75-90-a qədər. 

Uzun ömürlük dövrü (ölüm dövrü): 

qadın və kişilərdə - 90 yaşından ömrün sonuna qədər. 

Orta yaş müddəti (1980-ci il üçün): 

-

 

qadınlar üçün - 76,1 il 

-

 

kişilər üçün - 69,1 il 

Daş dövründə: 

-

 

20 yaş 

Orta əsr insanları üçün: 

-

 

30 yaş 

523 

downloaded from KitabYurdu.org

1880-ci ildə orta yaş: 

-

 

36 yaş 

1900-cü ildə: 

-

 

46 yaş 

Qocalma 

sözü: 

-

 

ömrün son illərinə xasdır. 

Leykositlərin miqdarı: 

-

 

40 yaşından sonra 25% azalır. 

Qaraciyər: 

-

 

40 yaşından sonra onun kütləsi və ondan axan qanın 

həcmi azalır. 

Böyrəklər: 

-

 

70 yaşından sonra 70% qədər qalır. 

Reproduktiv orqanlar: 

-

 

yaşlı dövrdə həm qadınlarda, həm də kişilərdə cinsi 

həvəs zəifləyir. 

Prostatın adenoması (böyüməsi): 

-

 

məlum olmayan səbəbdən 50-60 yaşından sonra baş 

verir. 

Qadınların cinsi funksiyasında əsas dəyişikliklər: 

-

 

klimaks (50 yaşından başlayır) 

Axırıncı aybaşının olduğu vaxt: 

-

 

menopauza. 

21.

 

Ali sinir fəaliyyəti (ASF). 

İ.P.Pavlov ali sinir fəaliyyəti haqqında təlimin məzmu-

nuna: 

-

 

şərtsiz və şərti reflekslər 

-

 

birinci və ikinci siqnal sistemi 

-

 

analiz və sintez haqqında yeni fikirləri daxil etmişdir 

t.P.Pavlov 1901-ci ildə: 

-

 

elm  aləminə  şərti  refleks  haqqında  təlimi  daxil  etdi: 

İnstinkt: 

-

 

məlumatların gendə kodlaşdırılması və ya anadangəlmə 

şərtsiz reflekslər. 

Şərtsiz reflekslərə: 

524 

downloaded from KitabYurdu.org

-

 

qida refleksləri 

-

 

müdafiə refleksləri 

-

 

cinsi reflekslər 

-

 

xəbərdarlıq refleksləri 

-

 

statogenetik və lakomotor reflekslər 

-

 

daxili reflekslər aiddir. 

Şərti reflekslərə: 

- şərti tüpürcək refleksi 

-

 

şərti hərəki refleksi 

-

 

vaxta qarşı refleks 

-

 

ali dərəcəli refleks 

-

 

şərti interoreseptiv və s. aiddir. 

Psixika: 

-

 

yüksək inkişaf etmiş materiya beynin xassəsi, funksi-

yasıdır. 

Şüur: 

-

 

insan beyninin məhsuludur. 

Nitq: 

-

 

insan cəmiyyətində ən nadir ünsiyyət vasitəsidir. 

İnsanın nitqinin inkişafı üçün ilkin bioloji əsaslar: 

-

 

heyvanlar aləmində inkişaf etmişdir. 

İkinci siqnal sistemində siqnalların söz ifadəsi (nitq): 

-

 

eşidilən və oxünan sözlərdən ibarətdir. 

Birinci və ikinci siqnallar sisteminin üstünlüyündən asılı 

olaraq: 

Ali sinir fəaliyyətində iki tip: 

-

 

bədii (birinci siqnal sistemi üstünlük təşkil edir) 

-

 

mütəfəkkir (ikinci siqnal sistemi üçtünlük təşkil edir) 

-

 

qarışıq və ya aralıq tip (siqnallar bərabər olur). Bədii 

tipə: 

-

 

yazıçılar, musiqiçilər, rəssamlar və s. 

Mütəfəkkir tipə: 

-

 

alimlər - filosoflar, riyaziyyatçılar, filoloqlar və s. 

Qısamüddətli yaddaş: 

-

 

hipokamp ilə əlaqədar olub, onun tərəfindən kodlaş- 

dırılır. 

525 

downloaded from KitabYurdu.org

Uzunmüddətli yaddaş: 

-

 

neokortexsin müxtəlif nahiyələrində hipokamp ento- 

rinal qabıq vasitəsilə birləşmiş halda uzunmüddətli yaddaşı əmələ 

gətirir. 

DNT növə məxsus, RNT fərdə məxsus yaddaşa xidmət 

edir. 

Yuxu: 

-

 

yuxuya gedən kimi ləng yuxu fazası başlayır və 1,5 saat 

davam edir. 

-

 

ləng yuxu müddətində tez yuxu epizodik olaraq 

müşahidə edilir və cavan adamlarda ümumi yuxunun 25% təşkil 

edir. Paradoksal (tez) yuxu hər 90 dəqiqədən bir 5-dən 30 

dəqiqəyə qədər davam edir. Paradoksal və ya tez yuxu fazasında 

yuxugörmə yadda qalır. 

Motivasiya (motive - oyatmaq, həvəs): 

-

 

bioloji (aclıq, susuzluq, cinsi və s.) 

-

 

sosial və ictimai (fərdin yaşayış şəraiti, valideyn və 

digər canlı aləmlə əlaqədən yaranır). 

-

 

təlim və yaddaş mexanizmləri əsas rol oynayır. 

Emosiya (emavere-sarsılıram, həyəcanlanıram): 

-

 

mənfi emosiya (qorxu, qəzəb, kədər, nifrət) 

-

 

müsbət emosiya (sevinc, həzz, sevgi və s.) 

Emosional reaksiyalar doğuran mərkəzlər: 

-

 

bədəndə, xüsusi ilə hipotalamusda «cənnət» və «cə- 

hənnəm» mərkəzləri aşkar edilmişdir. 

«Cənnət» mərkəzi qıcıqlandırdıqda müsbət, cəhənnəm 

mərkəzi qıcıqlandırdıqda mənfi emosiyaya səbəb olur. 

526 

downloaded from KitabYurdu.org

KİTABIN İÇİNDƏKİ TERMİN GÖSTƏRİCİLƏRİ 

A 

Analitik (I) 

Autotransplantasiya (I) 

Allotransplantasiya (I) 

Antenatal (I) 

Adaptasiya (I) 

oksigenin azlığına (I) tənəffüs (I) 

hamiləliyə (I) 

dadlı maddələrə (I) 

qoxu siqnalına (I) 

işıq siqnalına (I) 

qaranlıq (I) 

sensor reseptorlara (I) Avtonom 

vegetativ (I) 

Adrenalin (1) 

Adernokortikotrop hormon (JİKTH) (1) 

ÄTF-adenozintrifosfat (I) ADF-

adenozindiofostat (I) Adekvat(I) 

Aktin(l) 

Adsorbsiya (I) 

Antipot (I) 

Akson(I) 

Antigen (I) 

Akkomodasiya (I) 

Anelektroton (I) 

Aerob(I) 

Anaerob (I) 

Aqnosit (I) 

Adenilatsiklaza (1) 

Auksotonik təqəllüsü(I) 

Ara beyin (I) 

Afferent (1) 

Antaqonist (I) 

Ammon buynuzu (I) 

Atoniya (I) 

Astaziya (I) 

Akson reflekslər (I) 

Aldostoron (1) 

Adreno reseptorlar (1) APUD-sistem (1) 

Androgen (I) 

Anqiotenzin (I) 

Antihipertenzin (I) 

Addison (bürünc) xəstəliyi (I) 

Antiduritik hormon (ADH)- vazopresin 

(I) 

Asidofil hüceyrələr (I) Akromeqaliya (I) 

Androgen (I) 

Amenoreya (I) 

AT-arterial təzyiq (II) A/Q-albumin-

qlobulin əmsal (II) ABO-sistemi (II) 

Anoksiya (II) 

Aqlütinlər (II) 

Anoksemiya (II) 

Amin turşuları (II) 

Aktin (II) 

Anokrotik (II) 

Aktinomiozin (II) 

Anemik hipoksiya (II) Akklimatizasiya 

(II) 

Aorta aypara qapağı (II) Atiro-

ventikulyar (II) 

Alimentar hiperqlikemiya (II) 

Avtomatizm (II) 

Antiduritik hormon(ADH) (II) Ateriya 

ventikulyar (II) 

Azot tarazlığı (II) 

Aşov-tovar (II) 

Anabolizm (II) 

Azan sinir (II) 

Ataksiya (I) 

Asteniya (I) 

Ağciyər-ürək va Parin refleksi (II) 

Adrenalin (II) 

Angiotenzinlər (II) 

Apokrin (II) 

Aminostatik nəzəriyyə (11) 

Açıq sistem (II) 

Alveol(II) 

Averbax toru (II) 

527 

downloaded from KitabYurdu.org

Asetilkoenzim (II) 

Ali sinir fəaliyyəti (II) 

Aqnoziya (görmə, toxunma) - 

qabiliyyətin pozulması (II) Apraksiya 

(məqsədə doğru fəaliyyətin pozulması) 

(II) 

Afaziya (danışığın pozulması) (II) 

Amneziya (gözlər cisimləri yaddan 

çıxarır) (II) 

Akalkiliya (hesab qabilliyyətinin 

pozulması) (II) 

Adaptiv yaddaş (II) 

Ali məntiqi yaddaş (II) 

Aclıq motivasiyası (II) 

Asetilxolin (II) 

Avitaminoz (II) 

Aminooksidaza (II) 

B 

Baroreseptorlar (I) 

Bioenergetika (I) 

Biomexanika (I) 

Bioelekirik (I) 

Borulu sinir sisicmi (I) 

Blastula(I) 

Biopolyar (I) 

Beyincik (I) 

Bazedov xəstəliyi (I) 

Bazofil hüceyrelər (I) 

Bilirubin (II) 

Bilverdin(II) 

Bor effekti (II) 

BazofiI(II) 

Botal axacaq (II) 

Bioloji motivasiya (II) 

Bidder (II) 

Bradikardiya (II) 

Batmotrop effekt(II) 

Baroreseptor (II) 

Brünner vəziləri (II) 

Borucuq sekresiya (II) 

Birinci kapillyar toru (II) Bauman-

Şemlyanski (II) 

Böyük yüksəkliyə iqlimləşmə (II) 

Birinci və ikinci siqnal sistemi (II) 

Badamcıq (11) 

Bioloji qocalma (II) 

Broka nahiyəsi (II) 

C 

«Circulus vitiosus» 

Cift 

Cinsən qocalma Cinsi motivasiya 

«Cəzalandırma» və ya «cəhənnəm» 

mərkəzi Col (enerjinin əsas vahidi) 

ç 

Çöpcük(I) 

Çənbər bağırsaq 

-

 

qalxan 

-

 

köndələn 

-

 

enən 

-

 

S-ə bənzər 

D 

Didaktika (təlim prosesi) (I) 

Deinnervasiya (I) 

Diffuziya(l) 

DNF-dinitrofenol (I) Dissosiasiya (I) 

Depolyarizasiya (I) 

Düyünlü sinir sistemi (I) Dendirit(I) 

Divergensiya (I) 

Dominantlıq (I) 

Defekasiya (I) 

Distant reseptorlar (1) 

Diskret(fasiləli)(I) 

Döl qan dövranı (II) Diastola(II) 

Dromotrop effekti (II) Danil-Aşner 

refleksi (II) Diastolik təzyiq (II) 

Dikrotik(II) 

Diffuziya (II) 

528 

downloaded from KitabYurdu.org

Depressor (II) 

Diafraqma (II) 

“Dəmir ağciyər” (II) 

Defakasiya (II) 

Dializ (II) 

Dekompressiya (II) 

Dreyer formulası (II) 

Dəmir mübadiləsi (II) Dərinliknarkozu 

(II) 

E 

Ekstripasiya (I) 

Endokrin (I) 

Endogen (I) 

Ekspressiya (I) 

Elektroensefoloqraf (I) Endoplazmatik 

retikulum (I) Endositoz (I) 

Ekzositoz (I) 

Endosom (I) 

Elektroensofoloqramma (I) 

Ekstrafuzal (I) 

Erqoqramma (I) 

Epifız (I) 

Elektrik sinapsı (I) Ekstrereseptorlar 

(I) 

Efferent (I) 

Endokrinologiya (I) 

Ekzokrin (I) 

Enkefalinlər (I) 

Endrofıllər (I) 

Estrogen (I) 

Endemik ur və ya zob (I) 

Effektor hormonlar (I) 

-

 

prolaktin (PL) (I) 

-

 

boy hormonu (BH) (I) 

Estrogen (I) 

Ekstroreseptorlar (I) ERQ-

Elektroretinoqramma (I) 

Elektrokardioqramma (I) Eynthoven 

üçbucağı (1) 

Ekskresiya (II) 

EÇS-eritrositlərin çökmə sürəti (II) 

Erestiropoez (II) 

Eritrositlər (II) 

Eozinofıl (II) 

Erotrisitar antigenlər (II) Endokard 

(II) 

Epikard (II) 

Ekstrasistola (II) 

Ekspirasiya (II) 

Ekstramural vəzilər (II) 

Ekzokrin (II) 

Evakuasiya (II) 

Entroginaza-entropeptidaza (II) 

Eritropoetin (II) 

Endotermik reaksiya (II) 

Ekzotermik (II) 

Eqrometriya (II) 

Ekoloji fiziologiya (II) 

Emosiya (emovere-sarsılıram, 

həyəcanlanıram) (II) 

Ə 

Əzələ (I) 

-

 

saya (I) 

-

 

eninəzolaqlı (I) 

Əks əlaqə sistemləri (I) 

Əsas mübadilə (I) 

Əvəz  olunan  və  olunmayan  amin 

turşuları (I) 

F 

Fistula (I) 

Filament (I) 

Filopodi (I) 

Fosfolipid (I) 

Fəaliyyət potensialı (I) 

Fizioloji elektroton (I) Fotoresepsiya 

(I) 

Fonoresepsiya (I) 

Feromonlar (I) 

Fater-Pacini cisimciyi (I) Fibrinogen 

(II) 

Frrak-starlinq qanunu (II) Filtrasiya 

(II) 

Frontal (II) 

Faqositoz (II) 

Faydalı iş əmsalı (II) Fosfolipidlər 

(II) 

529 

downloaded from KitabYurdu.org

Feromen (II) 

Fiziki iş (II)

 

G

 

Gözün əzələləri:

 

(I)

 

- yuxarı çəp

 

0

)

 

- qaşı qaldıran

 

(I)

 

- yuxarı düz

 

(I)

 

- xarici düz

 

(I)

 

- aşağı düz

 

(I)

 

- aşağı çəp

 

(I)

 

- görmə siniri

 

(I)

 

Genetik və ya kimyəvi yaddaş (II) X

 

Xolesterol (I) 

Cl-(I) 

Xronaksiya (I) 

Xemoreseptorlar (I) 

Xolden effekti (II) 

Xronotrop effekt (II) 

Xolesistokinin (II) 

Xovlar (II) 

Xolestrin (II) 

Xemoosmatik proses (II) 

H 

Homotransplantasiya (I) 

Hetrotransplantasiya (I) 

Homeostaz (I) 

Hormon (I) 

Holçi kompleksi (I) 

Hidrofob (I) 

Hidrofıl (I) 

Hemoyoterm (I) 

Histamin (I) 

Hipotalamus (I) 

Hipokamp (I) 

HİOMT-hidrooksindolmetiltraseraza  (I) 

Hipofız (I) 

-

 

ön pay - adenohipofiz (I) 

-

 

orta pay - intermedial (I) 

-

 

arxa pay-neyrohipofız (I) 

Neyrofil hüceyrələr (I) 

Hipofızar karlık (I) 

Hipofizar giqantizmi (I) Hipofızar 

kaxeksiya (I) Hemokoaqulyasiya (II) 

Homestatik (II) 

Hemoqlobin (II) 

Hemopoez (II) 

Hemoliz (II) 

-mexaniki -texniki -kimyəvi -bioloji 

Hemostaz (II) 

Hipokalemiya (II) Hiperkalemiya 

(II) 

Hipertrofiya (II) 

Hols refleksi (II) 

Hipertenziya (II) 

Hipooksiya (II) 

Hipooksemiya (II) 

Hipokapniya (II) 

Holokrin (II) 

Hidrostatik nəzəriyyə (II) 

Hidrostatik təzyiq (II) 

Henli ilgəyi (II) 

Hipovitaminoz (II) Homoyotermik 

(II) 

Hipofız (II) 

Hipotalamik termostat (II) 

Herantologiya (II) 

Hipotalamus (II) Hipermetropiya 

(uzaq görmə) (I) - miopiya (yaxın 

görmə) (I) 

İ 

İmitasiya (I) 

İnsulin (I) 

İnside-daxili (I) 

İn vivo (I) 

İnosito fosfat (I) 

İş potensialı (I) 

İndeferent (I) 

İzotonik (I) 

İzometrik (I) 

İyəbənzər əzələ (I) İnterreseptorlar 

(İ) 

530 

downloaded from KitabYurdu.org

İrradiasiya (I) 

İntoksikasiya (II) 

İzovolemik (II) 

İnispirasiya (II) 

İnspirator mərkəz (II) 

İrritant reseptorlar (II) 

İntramural (II) 

İleotsekal (Bauqinva) sfınkter, insulyar 

hüceyrələr və ya Langerhans adacıqlar 

(II) İzoosmiya (II) 

İzoioniya (II) 

İkinci kapillyar toru (II) 

İzotermiya (II) 

İnsulin-qlükaqon turşusu (II) 

İbtidai sinir fəaliyyəti (II) 

İndeferent (II) 

İnstrumental şərti refleks (II) İmpritinq 

(erkən iş qalma yaddaşı) (II) 

K 

Kineztezik (Dyunay) (I) 

Kimyəvi sinaps (I) 

Kortizon (I) 

Kateterizasiya (I) 

Kondensasiya (I) 

K

+

 (I) 

Ca^+ (I) 

Kalsium nasosu (I) 

Katodik depresiya (I) 

Katelektroton (I) 

Kontraktura (I) 

Konvergensiya (I) 

Kretinizm (I) 

Kalsitonin (I) 

Kaltexolaminlər: (I) 

-

 

adrenalin (I) 

-

 

noradrenal (I) 

Kortiorqanı (I) 

Koxelyar nüvə (I) 

Kontakt (təmas) (I) 

Krauze kolbacığı (I) 

Kolbacıqlar (I) 

Kortikosteron (II) 

Karbooksihemoqlobin (II) 

Karbohemoqlobin (II) 

Rezus faktor (II) 

Karotid sinusu (II) 

Kardiomiositlər (II) 

Karanar (II) 

Katokrotik (II) 

Karboanhidraza (II) 

Kompensator pauza (II) 

Keyt-Flek düyün (II) 

Kardio-Kardial refleks (II) 

Karbohidraza (II) 

Katabolizm (II) 

Kalori (kiçik və böyük) (II) 

Kreatinofosfat (II) 

Kalorimetriya (II)