Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

510 

downloaded from KitabYurdu.org

Gözün optik sisteminin şüanı sındırma qüvvəsi: 

-

 

uzaq məsafədə 59 D 

-

 

yaxın məsafədə 70,5 D 

-

 

akkomodasiya gücü 10 D-ə qədər 

-

 

sarı ləkənin diametri 0,5-10

3

 m (0,5 mm). 

9.

 

Qan. 

Qanın ümumi həcmi - 7% (

6

-

8

%) 

Yeni doğulmuş körpələrdə (çağalarda) - 8,5 % 

70 kq çəkisi olan kişilərdə qanın həcmi - « 5600 ml-ə 

qədər (bədən çəkisinin hər kq-na 80 ml). 

Onun 1,5-2 L qan depolarında saxlanır. 

Plazmanın həcmi - 55% 

Qanın formalı elementlərinin həcmi - 45% 

Qanın özlülüyü (yapışqanlığı) (suya nisbətən) - 4-5 

Plazma - 1,7-2,2 Qanın xüsusi çəkisi - 1,050-1,060 Plazmanın 

xüsusi çəkisi - 1,025-1,034 Eritrositlərin xüsusi çəkisi - 1,090 

Qanın depressiyası (donma dərəcəsi) - 0,56-0,58° Normada 

plazmada albumin-qlobulin koefsenti (əmsalı) -A/Q= 1,5/2,3 

EÇS: sağlam adamlarda - 2-15 mm/saat 

Qanın osmotik təzyiqi - 7,5-8,1 atm. 

Plazmanın osmotik təzyiqi - 7,5 atm. 

Plazma zülallarının miqdarı - 7-8% 

Albumin - 4,5% (40 q/L, M

r

»60-65kq) 

Qlobulin - 1,7-3,5% (30q/L) 

Fibrinogen - 0,4% 

Normada onkotik təzyiq -1,5-20 mm Elg.st. 

Plazmanın onkotik təzyiqi - 25mm Hg.st. (və ya 3,3kPa) 

Azotsuz üzvi maddə: 

Qanda qlükozanm miqdarı - 85-115mq% (4,466,67 

mmol/L) 

Effektiv hidrostatik təzyiq: 

511 

downloaded from KitabYurdu.org

Kapillyarların arterial hissəsində - 36-38 mm Hg.st. 

Kapillyarlarm venoz hissəsində - 14-16 mm Hg.st. Qanın 

PH-ı - 7,34-7,4 Qanın mineral maddələri - 0,9-0,95% 

Qanın hüceyrələri: 

Qanda eritrositlər: 

Kişilərdə- 5,7- 10

12

/L Qadınlarda -3,9-5- 10>

2

/L 

Leykositlər - 3,8-3,9-10

9

/L Trombositlər - 190-405-10

9

/L 

Leykositar formula: 

Dənəli leykositlər: 

Eozinofıllər - 2-4% 

Bazofillər - 0,5-1% 

Neyrofıllər - 50-70% 

Gənc nüvələr - 0-1% 

Çubuq nüvəli - 3-5% 

Seqment nüvəli - 54-67% 

Dənəsiz leykositlər: 

Limfositlər - 25-40% 

Monositlər - 4-8% 

Hemoqlobin: 

Kişilərdə-14,5q%(145q/L) 

və ya 13,0-16q%( 130- 

160q/L) 

Qadınlarda - 13 q% (130q/L) və ya 12,0-14,0 q% (120-

140q/L) 

100 ml qanda hemoqlobinin mütləq miqdarı 16,67q% 

(160,7 q/L) 

Rəng göstəricisi - 0,8-1 

Normada hemoqlobinin oksigen tutumu - 19 ml 1 q 

hemoqlobin 1,34 ml oksigeni özünə birləşdirir. Qanın 

axma müddəti - 2-4 dəq. 

Qanın laxtalanma müddəti - 5-10 dəq. 

Protrombinaz kompleksinin əmələ gəlməsi - 5-8 dəq. 

Protrombinin fəallaşması - 2-5 dəq. 

Fibrinogenin fıbrinə çevrilməsi - 2-5 dəq. çəkir. 

512 

downloaded from KitabYurdu.org

10.

 

Qan dövranı. 

11.

 

Ürək damar sistemi. 

Qan dövranları: 

-

 

xaricə  yumurtlayan  heyvanlarda  yumurta  sarısınm  qan 

dövranı 

-

 

məməli  heyvanlarda,  o  cümlədən  insanda  embrionun  2 

həftəlyindən allantois və xovlu qişa qan dövranı 

-

 

hamiləliyin  ikinci  ayından  cift-plasenta  fetal  və  ya  döl 

qan dövranı fəaliyyətə başlayır. 

-

 

döl  anadan  olandan  sonra  böyük  və  kiçik  qan  dövranı 

fəaliyyətə başlayır. 

-

 

ürəyin fəaliyyətinə xidmət edən tac (koranar) qan dövranı 

-

 

balıqlarda ikikameralı ürək, bir qan dövranı 

-

 

amfıblərdə üçkameralı ürək, iki qan dövranı 

-

 

sürünənlərdə üçkameralı ürək, iki qan dövranı 

-

 

quşlarda və məməlilərdə, insanda dördkameralı ürək, iki 

qan dövranı 

Ürək tsikli - 0,8 san. 

I

 

faza qulaqcıqların sistolası - 0,1 san. 

II

 

faza qulaqcıqların sistolası - 0,33 san. 

III

 

faza qulaqcıq və mədəciklərin bir yerdə ümumi pauzası 

- 0,4 san. 

Ürək döyüntülərinin sayı (nəbz) bir dəqiqədə: 

Sakit halda 60-80 və ya 70-75 bərabər olur. 

Sistolik həcm (sakit halda (70-80 ml). 

Dəqiqəlik tutum (sakit halda (5-6L). 

İş zamanı 30 L qədər. 

İnsan  ürəyi  həyatı  böyu  4  milyard  dəfə  yığılaraq,  aorta 

vasitəsilə orqan və toxumalara 200 mln. L qan daxil olmasına səbəb 

olur. 

1 yaşma qədər uşaqlarda ürək vurğularının sayı dəqiqədə - 

100-200 

10 yaşında-90-120 

513 

downloaded from KitabYurdu.org

orta yaşlarda - 60-80 qocalarda isə - 90-95 

idmançılarda yarış zamanı 250 dəfə vurur. 

Ürək tonlarının davametmə müddəti I və ya sistolik ton -

0,14 san (sürəkli, uzun və alçaq olur) 

II və ya diastolik ton -0,11 san (qısa, yüksək və zildən 

eşidilir) 

Elektrokardioqramma: 

İntervalm davametmə müddəti: 

RQ = 0,12-0,18 san. 

QRS = 0,06-0,09 san. 

ST = 0,1-0,16 san. 

R-R = 0,72-0,8 san. 

Dişciklərin amplitudası: 

P  -  0,05-0,3  mv 

R - 0,6-1,6 mv T 

-  0,25-0,5  mv 

Arterial 

qan 

təzyiqi: 

10-14 yaşında maksimal - 100-110 mm.Hg.st. 

Orta yaşlarda: 

Maksimal - 110-120 mm.Hg.st. 

Minimal - 60-80 mm.Hg.st. 

Yaşlılarda: 

Maksimal - 135-140 mm.Hg.st. 

Minimal - 70-90 mm.Hg.st. 

Kapillyarlarda təzyiq - 30-10 mm.Hg.st. 

Qanın dövretmə müddəti - 20-23 san. 

Böyük qan dövranında - 19-20 san. 

Kiçik qan dövranında - 4-5 san. 

Qanın hərəkət sürəti: 

İri arteriyalarda - 0,5 m.san. 

Boş venalarda -0,2 m/san. 

Kapillyarlarda - 0,5 mm/san. 

Arteriyalarda nəbz dalğalarının yayılma sürəti-6- 9,5m/san 

İstiqanlı heyvanlarda və insanda qulaqcıq əzələsi ilə 

514 

downloaded from KitabYurdu.org

oyanmanın yayılma sürəti saniyədə - 0,1-0,8 m-ə, Mədəciklərdə: 

-

 

purkine liflərində - 2-4,2 m-ə 

-

 

mədəcik əzələsində - 0,8-0,9 m-ə 

-

 

His dəstəsində isə -1,5-4 m-ə qədər olur. 

Qan cərəyanının fizioloji parametrləri: 

Aortada sistolik təzyiq (ST) - 120 mm.Hg.st. 

Aortada diastolik təzyiq (DT) - 80 mm.Hg.st. 

Nəbz təzyiqi - 30-35 mm.Hg.st. 

Ürəyin mədəciklərindən uzaqlaşdıqca qan təzyiqi da-

marlarda azalır və venalarda mənfi olur: 

-

 

aortada - 130-140 mm.Hg.st. 

-

 

arteriyalarda - 120-130 mm.Hg.st. 

-

 

kiçik venalarda-8-12 mm.Hg.st. 

-

 

böyük venalarda hətta mənfi, yəni atmosfer təzyiqindən 

2-5 mm.Hg.st. aşağı olur. 

Kapillyarlarda qanın: 

-

 

hərəkət sürəti - 0,3-0,5 mm/san. 

-

 

qanın təzyiqi - 25-30 mm.Hg.st. 

-

 

uzunluğu - 0,3-0,7 mm 

-

 

diametri orta hesabla - 8 mikron 

-

 

bədən səthindən - bir neçə milyard, 1500 dəfə çox, 

3000 m-dir. 

Limfanın hərəkət sürəti dəqiqədə - 200-300 mm-dir. 

Hər gün qan cərəyanına 2-3L limfa daxil olur. 

12.

 

Tənəffüs. 

Nəfəsalma: 

Sakit vəziyyətdə - 2 san. 

Nəfəsvermə: 

Sakit vəziyyətdə - 3 san. 

Alviolun diametri - 70-300 mkm Alviolların 

sayı - 300 mln Bütün alviolların tənəffüs 

səthi - 50-100 m

2 

Yer kürəsinin ümumi hava 

örtüyünün: 

515 

downloaded from KitabYurdu.org

-

 

azot - 79,03% 

-

 

oksigen - 20,93% 

-

 

karbon dioksid - 0,03-0,04%-ni nəfəsalma havası təşkil 

edir. 

Nəfəsvermə havasında: 

-

 

azot - 79,7% 

-

 

oksigen-16,3% 

-

 

karbon dioksid - 3-4% 

Alveol havasının: 

-

 

azot - 80% 

-

 

oksigen-14,2-14,6% 

-

 

karbon dioksid - 5,5-5,7% təşkil edir. 

Havanın bir litrinin tərkibində: 

-

 

quruda - 210 ml oksigen olur 

-

 

dəniz suyunun bir litrində - 5 ml 

-

 

göl suyunun bir litrində - 7ml oksigen həll olur. 

Oksigenin parsial təzyiqi: 

-

 

Nəfəsalma havasında (quru) - 159 mm.Hg.st. 

-

 

Bronx havasında (nəm) - 150 mm.Hg.st. 

-

 

Alveol havasında - 102 mm.Hg.st. 

-

 

Arterial qanda gərginliyi - 90 mm.Hg.st. 

-

 

Venoz qanda gərginliyi - 40 mm.Hg.st. 

Karbon 2 oksidin parsial təzyiqi: 

-

 

Nəfəsalma havasında (quru) - 0-0,228 mm.Hg.st. 

-

 

Bronx havasında (nəm) - 0-0 mm.Hg.st. 

-

 

Alveol havasında - 40 mm.Hg.st. 

-

 

Arterial qanda gərginliyi - 40 mm.Hg.st. 

-

 

Venoz qanda gərginliyi - 46 mm.Hg.st. 

Tənəffüsün sayı: 

-

 

Orta yaşlarda bir dəqiqədə - 16-20 

-

 

Yeni doğulmuşlarda bir dəqiqədə - 40-60 

-

 

5 yaşında bir dəqiqədə - 20-25 

-

 

15-16 yaşlarında bir dəqiqədə -12-16-18 Ağciyərlərin 

orta həyat tutumu: 

Kişilərdə - 3500-4500 ml 

516 

downloaded from KitabYurdu.org

Qadınlarda - 3000-3500 ml Bura tənəffüs havası - 500 sm

3 

Əlavə hava - 1500 sm

3 

Ehtiyat hava - 1500 sm

3

 daxildir. 

Ağciyərlərin ümumi həyat tutumu - 5000-6000 sm

3

-dir. 

Bura qalıq hava - 1000-1500 sm

3 

İnsan sakit halda dəqiqədə - 250 

ml Fiziki iş zamanı - 5000-4000 ml oksigen mənimsəyir. İnsanda 

arterial qanın hər 100 ml-də 19-20 ml hemoq- lobinlə birləşmiş 

oksigen olur. 

Dəniz səviyyəsindən 1520 m hündürlükdə parsial təzyiqi 

630 mm.Hg.st. 

5500 m hündürlükdə - 380 mm.Hg.st. 

8848 m hündürlükdə - 43 mm.Hg.st. 

19200 m hündürlükdə nəfəs aldığımız havada (P

02

) sıfıra 

qədər enir. 

13.

 

Həzm. 

Həzm borusunun divarı aşağıdakı qişalardan təşkil olunub: 

-

 

selikli 

-

 

selikaltı 

-

 

əzələ 

-

 

seroz 

Həzm borusu dörd bağırsaq şöbəsindən ibarətdir: 

1.

 

Baş bağırsaq şöbəsi - ağız, udlaq 

2.

 

Ön bağırsaq şöbəsi - qida borusu, mədə 

3.

 

Orta bağırsaq şöbəsi - nazik bağırsaqlar (onikibar- maq 

bağırsaq, acı, qalça) 

4.

 

Arxa bağırsaq şöbəsi - yoğun bağırsaq (kor, çənbər, 

düz) 

Birinci və ya sensor toxluq - həzm olunmuş qida maddələri 

bağırsaqlardan qana daxil olana qədər yaranır. 

İkincili və təbii toxluq - həzm olunmuş qida məhsulları 

bağırsaqdan qana daxil olduqdan sonra başlayır. 

517 

downloaded from KitabYurdu.org

Hipotalamusun  laterial  nüvəsində  aclıq  mərkəzi,  ven- 

tomedal nüvəsində toxluq mərkəzi yerləşir. 

Susuzluğun  tənzimində  hipotalamusun  nüvəsində  olan 

osmoreseptorlar (su mərkəzi) iştirak edir. 

Ağız boşluğunda həzm: 

Qida ağızda 15-18 san. qalır. 

Ağız boşluğunda olan tüpürcək vəziləri: 

Kiçik  tüpürcək  vəziləri  -  dodaqlarda,  yanaqlarda,  da- 

maqda, dilin selikli qişasında 

Böyük tüpürcək vəziləri - qulaqdibi, çənəaltı, dilaltı vəzilər 

aiddir. 

Tüpürcəyin miqdarı və tərkibi: 

İnsanda miqdarı - 1-1,5-2 L qədər 

Gövşəyən heyvanlarda - 30-40 L qədər 

Tərkibi: 

98,5-99,7%-ni su, 

0,5-1,5%-ni bərk maddələr. 

PH  -  itdə  7,5,  donuzda  7,2,  gövşəyən  heyvanlarda  8,2, 

insanda 5,25-7,54 arasında olur. 

Udma zamanı qida borusu ilə su 1 san, selik kütləsi 5 san, 

bərk hissəciklər isə 9-10 san, duru qidalar 1-2 san mədəyə çatır. 

Mədədə həzm: 

Mədə  qidaların  toplanması  üçün  bir  anbar  vəzifəsi  görür: 

Məsələn,  insanın  mədəsi  3  litrə,  atın mədəsi  6-15  litrə,  gövşəyən 

heyvanlarınkı 50-100 litrə qədər qida tutur. 

İnsanın  mədə  şirəsinin  tərkibinin  99,2-99,6%-ni  su,  0,4- 

0,8%-ni bərk maddə, xüsusi çəkisi 1,0083-1,0086 arasında dəyişir. 

Mədə vəziləri sutkada 2-3L mədə şirəsi ifraz edir. 

Nazik bağırsaqlarda həzm: 

Onikibarmaq  bağırsağın  selikli  qişada  külli  miqdarda  şirə 

ifraz edən Brünner və Liberkün vəziləri yerləşir. PH-ı ac qarma 7,2-

8,0. 

Mədəaltı vəzinin şirəsi: 

İnsanda sutkalıq miqdarı - 600-800 ml, 

518 

downloaded from KitabYurdu.org

Gövşəyən heyvanlarda - 6-7 litr, 

Donuzlarda - 8 litr, 

İtlərdə 200-300 milli litrə qədər olur. 

PH-ı - 7,8-8,4 arasında dəyişir. 

Su - 98,7%. 

İnsanda sutkalıq 500-1200 ml öd hazırlanır. Ödün PH 7,3-

8,0. 

Xüsusi çəkisi - 1,008-1,015 Su - 97,5% 

Öd piqmentləri - bilverdin, bilirubin Öd turşuları - 

qlukoxol, tauraxol. 

Bağırsaq şirəsi (nazik bağırsaq): 

Sutkalıq miqdarı - 1 litrə qədər Xüsusi çəkisi - 5,05-7,07 

PH - 7,2-8,6 Su - 9,6%. 

Yoğun bağırsaqlarda həzm: 

PH-ı - 8,5-9,0 

Duru hissənin su- 98,6% 

Üzvi maddələr - 0,63% 

Qeyri-üzvi maddələr - 0,68%-ni təşkil edir. 

Gün ərzində nazik bağırsaqdan yoğun bağırsağa keçən 

qida kütləsinin miqdarı 150-200 ml. 

Gün ərzində düz bağırsaqdan xaric olan nəcisin miqdarı 

150-200 q. 

Yoğun bağırsaqların intramural sinir tənzimi: 

Averbax - yoğun bağırsağın divarında yerləşən Aver- bax 

və Meysner sinir kələfi vasitəsilə təmin edilir. 

Membran həzm - hüceryədaxili və hüceyrəxarici mühit 

sərhədindəki hüceyrə membranı üzərində yerləşən fermentlərlə 

həyata keçirilir. 

14.

 

Sidik-ifrazat sistemi. 

Hər gün böyrəklərdən ifraz olunan: 

519 

downloaded from KitabYurdu.org

İlk sidik - 150-180 litr Son sidik - 1,0-1,5 litr Xüsusi çəkisi - 

1012-1020 Depressiya (donma dərəcəsi) - 1,3-2,2° 

PH - 14,7-6,5 Su-96% 

Bərk maddələr - 4% 

Hər 5-10 dəqiqədən bir bədənin bütün qanı böyrəkdən keçir. 

Hər dəqiqə böyrəkdən 750 ml qan axır. 

Hər böyrəkdə 1-1,5 mln. nefron olur. 

Gündəlik sidiyin tərkibində olan maddələrin miqdarı: 

Sidik cövhəri - 25-35q 

Sidik turşusu - 0,7q 

Kreatin - l,5q 

Xörək duzu — 10-15q 

Ammonyak - 0,7q 

15.

 

Maddələr və enerji mübadiləsi. 

tzolə edilmiş əzələnin faydalı iş əmsalı: 

-

 

ən yaxşı halda 35%-ə çatır 

-

 

tam  orqanizmin  əzələ  işi  zamanı  25%-dən  çox  olur. 

Yaşlı adamda əsas mübadilənin intensivliyi - 42KC 

kq'S

1

 (1,2 vt) 

Əsas mübadilənin intensivliyi - 7100 KC/gün (84 vt) 

«Nisbi sakit vəziyyətdə»: 

-

 

qadınlar üçün - 8400 KC/gün (97 vt) 

-

 

kişilər üçün - 9600 KC (110 vt) 

Uzunmüddətli fiziki iş üçün: 

-

 

qadınlar üçün - 15500 KC/gün (176 vt) 

-

 

kişilər üçün - 20100 KC/gün (240 vt) 

Orta yaşlı (35 yaşlı), orta boylu (165 sm), orta çəkili (70 

kq) sağlam adamın əsas mübadiləsi 1 saat müddətində 1 kq çəkiyə 

1 kkal təşkil edir. 

Tənəffüs əmsalı: 

-

 

karbohidratlar üçün - 1,00 

-

 

yağlar üçün - 0,70 

-

 

zülallar üçün - 0,81 

520 

downloaded from KitabYurdu.org

Oksigenin udulması: 

Sakit halda: 

-

 

qadın -275 ml/dəq 

-

 

kişi - 330 ml/dəq 

Ağır iş zamanı: 

-

 

qadın - 635 ml/dəq 

-

 

kişi - 690 ml/dəq 

Karbon 2 oksidin xaric olması: 

Sakit halda - 200-300 ml/dəq. 

16.

 

Qidalanma. 

Orta fiziki hazırlıq zamanı: 

Yüngül iş zamanı qidalarda: 

-

 

zülalların miqdarı - 80-100 q 

-

 

yağların miqdarı - 50-60 q 

-

 

karbohidratlarm miqdarı - 500 q 

1 q zülal, yağ və karbohidratın yanması zamanı ayrılan 

istilik əmsalı: 

-

 

1 q zülal-17,15 KC (4,1 k kal) 

-

 

1 q yağ-38,9 KC (9,3 k kal) 

-

 

1 q karbohidrat -17,17 KC (4,1 k kal) 

Orta ağırlıqlı iş görəndə - 110 q zülal, 

Ağır fiziki iş zamanı -130 q zülal. 

İnsanın vitaminlərə olan tələbatı: 

Vitamin C - 70 q PP- 12-

18 mq Bı - 2-3 mq 

Vitamin B

12

 - 2,5 mq 

Karotin -1 mq Biotin (H) 

- 10-120 mkq Vitamin A 

- 1,5 mq 

İnsanın qida rasionu tərtib olunan zaman gündəlik tələbat: 

-

 

səhər yeməyi üçün - 25% 

-

 

nahar - 50% 

-

 

günorta-15% 

521 

downloaded from KitabYurdu.org

-

 

axşam - 10% nəzərdə tutulmalıdır. 

17.

 

Sağlam insanda bədən temperaturu. 

-

 

qoltuq altında - 36,5-36,9° C-ə 

-

 

düz bağırsaqda - 37,2-37,5° C 

-

 

Ən çox daxildə: qaraciyərdə - 37,8-38,3° C 

-

 

Ən az bədənin səthində: dəridə - 29,5-35,9° C. 

Ən yüksək gündüz saat 16-18-də 

Ən aşağı gecə saat 3-4-də. 

18.

 

Əməyin fiziologiyası. 

Əzələlərin qan axını: 

-

 

sakit halda - 20-40 ml/kq, dəq 

-

 

ekstremal fiziki yükün təsiri altında: 

-

 

dözümlülüyə öyrəşmiş insanda - 1,81-4 kq, dəq 

-

 

dözümlülüyə öyrəşməmiş insanda - l,3L/kq, dəq. Qan 

təzyiqi: 

-

 

dinamik iş zamanı sistolik təzyiq - 220 mm.Hg.st. (29 

kPa) 

-

 

dinamik iş zamanı diastolik təzyiq cüzi azalır. 

Tükənmə vəziyyəti kəskin metabolitik asidozla müşayiət olunur: 

-

 

qanda PH - 6,8 

-

 

əzələdə PH - 6,4-ə qədər azalır. 

Ağır fiziki iş zamanı miokarddan daha tez, skelet əzələləri 

yorulur. 

«İdmançı ürəyində» patoloji deyil, adaptiv dəyişikliklər 

mövcüd olur. 

Stresə səbəb olan amillər (fiziki və sinir-psixi yüklər) - 

«Vegetativ distoniya» - funksional pozğunluğa səbəb olur. 

İşgörmə qabiliyyəti asılıdır: 

-

 

təlimdən 

-

 

həm də istedaddan. 

19.

 

Ekoloji fiziologiya. 

Ekoloji yükün müxtəlifliyinə uyğun olaraq verilən re- 

522 

downloaded from KitabYurdu.org

aksiyalarla məşğul olan elm sahəsinə aiddir: 

1.

 

Toksikologiya 

2.

 

Travmatologiya 

3.

 

Allerqologiya 

4.

 

Fiziologiya. 

Böyük yüksəklikdə üç əsas amil insan üçün çətinlik ya-

radır. 

1.

 

Po

2

 

2.

 

Yüksək günəş radiasiyası 

3.

 

Soyuq. 

Oksigenlə təmin olunma reaksiyasının aşağı düşməsi: 

-

 

2000-4000 m yüksəklikdə nəzərə çarpır. 

Nəbzin sayı: 

-

 

6000 m yüksəklikdə 120 çatır. 

Ani olaraq oksigen çatışmazlığı şüurun pozğunluğu və 

ölüm təhlükəsi: