Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 12

qədər olan buzlaqlar cənuba irəliləyirdi. Heyvanların bir qismi 

cənuba çəkildi, bir qismi yeni iqlimə uyğunlaşdı, bir qismi isə 

məhv oldu. İnsanlar tundranın və soyuq çöllərin iqliminə 

uyğunlaşdılar. Bu dövrün insanları pusquda duraraq vəhşi 

heyvanları üstü ağac budaqları ilə örtülmüş çuxura, ya da uçuruma 

salıb ovlayırdılar.  

İlk paltarı  dəridən olan insan təbii mağaralarda 

məskunlaşmışdı. Düzən yerlərdə mamont sümüyündən və dəridən 

yurd tikirdilər. Milyon illər ərzində insanın şüuru və nitqi inkişaf 

etdi. Paleolit dövrünün sonunda təqribən 40 min il bundan əvvəl 

neandertal tipli insanlar müasir tipli insana çevrilməyə başladılar. 

Alimlər bu insan tipini “ağıllı insan” (homo sapiyens) 

adlandırdılar. “Ağıllı insanın” beyni “bacarıqlı insanın” beynindən 

iki dəfə böyük idi, aydın nitqə malik idi, məntiqi düşünməyi 

bacarırdı, düz qamətli, hündürboylu idi. Təbii  şəraitdən asılı 

olaraq, yəni isti, sərt küləklər, şaxtaların təsiri ilə “ağıllı insanın” 

zahiri görünüşündə  fərqlər yarandı, ağ irq (avropoid), qara irq 

(neqroid), sarı irq (monqoloid) meydana gəldi.  İbtidai insan 

sürüləri tədricən qəbilə (nəsil) icmasına çevrildi. Təqribən 30 min 

il bundan əvvəl nəsli icma və ya qəbilə meydana gəldi. Qan 

qohumluğu ilə bir-birinə bağlı olan, əmlakı ümumi olan, birgə 

yaşayan və birgə  fəaliyyət göstərən insan kollektivinə  qəbilə 

deyilir. Qəbilə ibtidai insan sürüsünə nisbətən sabit idi. Qəbilədə 

kişilər ov edir, balıq tutur, əmək aləti düzəldirdilər. Qadınlar uşaq 

saxlayır, yeməli bitki yığır, dəridən paltar tikir, yemək hazırlayır 

və s. işlər görürdülər. Qəbilədə əsas işləri qadınlar yerinə yetirirdi. 

Ona görə  də qohumluq ana xətti ilə müəyyən edilirdi. Qəbilənin 

ilk dövründə ana nəsli (matriarxat) hökmran idi. Qəbiləni 

ağsaqqallar idarə edirdi. Onlar əmək alətlərinin hazırlanması, 

qidanın toplanması  və bölüşdürülməsinə, gənclərə ovçuluğun 

öyrədilməsinə rəhbərlik edirdilər.  

Qədim insanların birlikdə çalışdıqları  nə ümumi əmlaka 

birlikdə sahib olduqları bu cür yaşayış qaydası ibtidai icma 

quruluşu adlanırdı. İbtidai icma quruluşunda qədim insanlar kiçik 

kollektivlərdə yaşayırdılar, birgə  işləyir, ümumi əmlaka malik 

idilər, istismar yox idi, əmək məhsulu bərabər bölüşdürülürdü. Bu 

---