Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

s.), 
bütövlükdə xalqın bütün təbəqələrinə qarşı 
amansızlıqla həyata keçirdiyi repressiyalarda 
əsas məqsəd əhali içərisində 
qorxu yaradaraq onu itaətkar kütləyə çevirməkdən 
və bir qrup bolşevik 
elitasının əlində olan 
Kommunist Partiyasının təkbaşına hakimiyyətini 
bərqərar etməkdən 
ibarət idi. Görkəmli alimimiz 
Ziya Bünyadov 
1920 - 
1940-cı illərdə Azərbaycan xalqının əksəriyyəti tərəfindən sovet hakimiyyətinin 
qəbul edilməməsinin əsas səbəbini belə izah edir: "Bolşeviklər nəinki siyasi 
rəqiblərinə, hətta adi azərbaycanlı fəhlə və kəndliyə də insancasına münasibət 
bəsləmirdilər. Bolşeviklər Azərbaycanda hakimiyyətə gələn kimi, quldur 
Dzerjinskinin "qırmızı terror" dəstələri soyğunçuluqla, qarətlə və xalqı qəsdən 
məhv etməklə məşğul olurdular. Neft mədənlərində işləyən minlərlə 
azərbaycanlı fəhlə cəsus adı ilə sürgün edilir, Arazdan cənuba qovulur, əvəzində 
Serebrovski kimilər, Krımdan qovulmuş ağqvardiyaçı Vrangel ordusunun zabit 
və əsgərləri Bakıya gətirilirdi. Yazıq kəndlilərimiz isə pasportsuz, sübhdən 
gecənin zülmətinə qədər qan - tər tökür, əvəzində demək olar, heç bir şey 
qazanmırdılar. Sovet rejiminə qarşı hər hansı bir etiraz əlüstü damğalanır, 
"əksinqilabçı", "antisovet", "antipar- tiya" və min cür başqa "antilər" adı altında 
minlərlə kəndli, zəhmətkeş güllələnir və ya sürgün edilirdi". 
Tarixi mənbələrə görə, 1934-cü ildən 1939-cu ilədək Azərbaycanda 
Y.Sumbatovun başçılıq etdiyi 
Xalq Daxili İşlər Komissarlığı tərəfindən 
27.458 nəfər repressiyaya 
məruz 
qalmışdı. 
Repressiya olunanlar içərisində adi 
fəhlə və kəndlidən tutmuş, ziyalılara qədər bütün zümrələr, hətta partiya 
307 

---

və sovet orqanlannda çalışan şəxslər də var idi. Bolşevik sovet rejiminə 
sədaqətlə xidmət edərək Moskvanın xalqımıza qarşı yeritdiyi müstəmləkəçilik 
siyasətinin həyata keçirilməsində misilsiz rol oynayan və M.C.Bağırovla 
hakimiyyət uğrunda mübarizədə məğlub olmuş Əliheydər Qarayev, Ruhulla 
Axundov, Qəzənfər Musabəyov, Həmid Sultanov, Dadaş Bünyadzadə, Sultan 
Məcid Əfəndiyev, Ayna Sultanova kimi partiya və dövlət xadimlərinə də divan 
tutulmuş və onlar da repressiyanın zirvəsi sayılan 1937-ci ildə güllələnmişdilər. 
1937 - 1938-ci illərdə qondarma ittihamlarla "xalq düşməni" kimi xəyanətdə, 
əksinqilabi fəaliyyət göstərməkdə, müsavatçı, pantürkizm və xarici dövlətlərə 
casusluq etməkdə “günahkar” bilinən minlərlə Azərbaycan ziyalısı, o cümlədən 
Əhməd Cavad, Tağı Şahbazi, Əli Nəzmi, Salman Müm- taz. Bəkir Çobanzadə, 
Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid və başqaları repressiyaya məruz qalmış, onların 
böyük hissəsi güllələnmiş, bir hissəsi isə sürgünə göndərilmişdi. Repressiya 
illərində Sovet Azərbaycanında 29 min günahsız adam "xalq düşməni” kimi 
güllələnmişdi. Bu dəhşətli illərdə on minlərlə Azərbaycan ziyalısının məhv 
edilməsi bütövlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına ağır zərbə vuraraq 
onun inkişafını ləngitmişdi. 
1920 - 1930-cu illərdə Kommunist Partiyası Rusiyada olduğu kimi, 
bütün müttəfiq respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda terror və kütləvi 
divan tutma tədbirləri nəticəsində avtoritar - totalitar diktatura idarə üsulunu 
bərqərar etdi. Bolşeviklər Sovet rejiminə qarşı çıxan bütün milli qüvvələri “xalq 
düşməni” adı ilə sıradan çıxardaraq, xalqın bütün mülkiyyət hüquqlarını əlindən 
alıb, iqtisadiyyatı inzibati - amirlik üsulları ilə idarə etməyə başladılar. Müttəfiq 
respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda bərqərar edilən antidemokratik idarə 
üsulu cəmiyyətin həyatının bütün sahələri üzərində ciddi nəzarət sistemi yarada 
bildi. Bütün elm, təhsil və mədəniyyəti ehkamçı marksist - leninçi ideologiyanın 
inhisarı altına alınmış və sovet cəmiyyəti "istismarçı siniflərdən" təmizlənərək 
fəhlə, kolxozçu - kəndli və ziyalıdan ibarət olmuşdu. Bütün bu dəyişikliklər 
sosializm quruculuğunun qələbəsi kimi qələmə verilmiş və 1936-cı il dekabrın 
5-də qəbul edilmiş SSRİ Konstitusiyasında qanuniləşdirilmişdi. Yeni 
Konstitusiyada zəhmətkeşlərin əmək, istirahət, təhsil, sosial təminat hüquqları 
və heç bir real təminatı olmayan siyasi hüquq və azadlıqları elan edilmişdi. 
Çoxpilləli seçki sistemi ümumi və birbaşa seçki ilə əvəz olunmuşdu. ZSFSR 
ləğv edilmiş və Azərbaycan SSR SSRİ-nin tərkibində müttəfiq respublika elan 
edilmişdi. 1937-ci il martın 14-də Azərbaycan SSR-nin ikinci Konstitusiyası 
qəbul olunmuşdu. Təkpartiyalı sovet siyasi sisteminin bərqərar olunduğu 1920 - 
1930-cu illərdə Azərbaycan SSR-də yerli və Ali Sovet orqanlarına seçkilər 
Kommunist Partiyasının və dövlət orqanlarının sərt nəzarəti altında keçirilirdi. 
Sovet hökuməti müxtəlif üsullarla bütün siyasi və digər potensial rəqiblərini səs 
hüququndan məhrum etmişdi. Seçkilərdə bir qayda olaraq. Kommunist