Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə


Mümarisələrin nəticələri ilə tanışlığın əhəmiyyətini



Yüklə 2,65 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/49
tarix22.06.2020
ölçüsü2,65 Mb.
#32059
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49

Mümarisələrin nəticələri ilə tanışlığın əhəmiyyətini

göstərən diaqram

         1  2  3  4  5   6  7   8 9 10 111213 14151617 1819

                         Mümarisələrin sayı

           A qrupu

           B qrupu

Şəkil 3.


25

20

15

10

5

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Mümarisələr

Şəkil 4.    Vərdişlərin yaranmasının mümarisə əyrisi: 

səhvlərin miqdarının azalması  (M.Ə.Həmzəyevə görə)

                         

Vərdişlərin yaranmasının digər qanunauyğunluğu onun



tərəqqisi və tənəzzülündə özünü göstərə bilir.

Hər hansı bir vərdiş hər hansı bir fəaliyyətə nə qədər çox, 

tez-tez tətbiq olunarsa və həyatda təkrar edilərsə o bir o qədər

С

ящ



ф

ля

ри



н 

м

иг



да

ры

84



80

76

72



68

64

60



56

52     


М

üв

яф



ф

яг

ий



йя

т 

эю



ст

яр

иъ



ис

и 

(%



-

77

avtomatlaşmış və möhkəm olur. Əksinə əldə edilmiş vərdişdən

uzun məddət fəaliyyətdə istifadə olunmadıqda, bu cür vərdişlər

get-gedə sönür, tənəzzülə uğrayır.

Nəhayət, vərdişlərin yaranmasının bir qanunauyğunlugu

da onların qarşılıqlı təsirində özünü göstərir. 



Vərdişlərin

qarşılıqlı

təsiri: 

keçirilmə



interferensiya. Hər bir fəaliyyət prosesində insan müxtəlif

vərdişlərə yiyələnir və həmin vərdişlər onun fəaliyyətinin

səmərəliliyini təmin edir.  İnsanların yiyələndikləri bu

vərdişlərin hamısı birdən-birə, eyni vaxtda yaranıb, eyni vaxtda

da başa çatmır. İnsan ardıcıl olaraq bütün həyatı boyu müxtəlif

vərdişlərə yiyələnməli olur.  Hər bir vərdiş isə insanın artıq

malik oldugu vərdişlər sistemində fəaliyyət göstərir və təşəkkül

tapır. Təcrübə göstərir ki, bu vərdişlərdən bəziləri yeni vərdişin

yaranmasına və fəaliyyət göstərməsinə kömək edir.  Həmin

vərdişin təsiri altında fəaliyyətin digər cəhətlərinin icrası

asanlaşır.  Bu prosesdə yeni vərdişlərin yaranmasına keçmiş

vərdişin mexanizmi bir növ köməkçi rol oynayır. Bu hal eyni

tipli və müxtəlif vərdişlərin yaranması zamanı özünü göstərə

bilir.


Lakin əvvəl yaranmış vərdişlər heç də həmişə yeni

vərdişin yaranmasını asanlaşdırmır. Əvvəl yaranmış vərdişlər

bəzən

yeni


vərdişin

yaranmasıını

çətinləşdirir,  onun

formalaşmasını ləngidir.  Əvvəl yaranmış vərdişlərin yeni

vərdişlərin yaranmasına bu gür müsbət və mənfi təsiri

psixologiyada vərdişlərin qarşılıqlı təsiri adlanır.

Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi,  vərdişlərin qarşılıqlı

təsirində iki hal özünü göstərir. Əvvəl yaranmış vərdişlər yeni

vərdişlərin

yaranmasına

müsbət

təsir


göstərir,  onu

asanlaşdırırsa bu hal müasir psixologiyada vərdişlərin



keçirilməsi adlanır.  Əksinə,  əvvəl yaranmış vərdişlərin yeni

vərdişlərin yaranmasına mənfi təsir göstərməsi, onu ləngitməsi

isə interferensiya adlanır.


78

Psixoloji ədəbiyyatda keçirilməyə aşağıdakı kimi tərif

vermişlər. Bir işin yerinə yetirilməsi və ya öyrənilməsi zamanı

onun ardınca gələn işlərdə müvəffəq nəticələr əldə olunursa, 

buna məsbət keçirilmə və ya proaktiv yüngülləşmə deyilir. Bu

yüngülləşmə anlayışı hər hansı bir konkret prosesi deyil, ancaq

fəaliyyətin effektivliyinin yüksəldilməsini nəzərdə tutur. 

Fəaliyyətin effektivliyi ya düzgün cavabların çoxalmasında, ya

səhvlərin azalmasında,  ya da cavabların sürətlə artmasında və

ya fəaliyyətin təkmilləşməsinin digər göstəricilərində ifadə

olunur.

1

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeninin keçmiş təcrübəyə



uyğun şəkildə qavranılması « vərdişlərin keçirilməsi» hadisəsi

adı altında qəbul edilmişdir. Psixoloji ədəbiyyatda göstərildiyi

kimi işin formalaşdığı şəraitdən ayrılması və onun yeni şəraitə, 

yeni obyektlərin üzərinə keçirilməsi uzaq nəticələr verən

mühüm hadisə kimi özünü göstərir.

Bir çox hallarda işin  bu cür keçirilməsi yeni tip məsələni

səhvsiz və sınaqsız,  müvəffəqiyyətlə həll etməyə imkan

yaradır. Cisim və hadisələrin mühüm əlamətlərə görə oxşarlıgı

burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Pedaqoji psixologiyada keçioilmə problemi mərkəzi

problemlərdən birini təşkil edir.  Mənimsənilmiş işlərin yeni

məsələlərin üzərinə düzgün və məvəffəqiyyətlə keçirilməsinə

nail olmaq yeni fəaliyyət növünü sürətlə və minimum səhvlərlə

mənimsəmək deməkdir.  İnsanda

mənimsənilmiş

işlərin


keçirilməsi halları nə qədər geniş olarsa o,  bir o qədər çox

öyrənir,  onun öyrənilməsinin nəticəsi bir o qədər məhsuldar

olur; insan fəaliyyəti üçün onlar bir o qədər səmərəli olur.

Məsələn,  bir musiqi alətində çalmaq vərdişlərinə

yiyələnən adam digər musiqi alətində çalmağı asanlıqla

öyrənir.  Eyni fikri dillərin mənimsənilməsinə də aid etmək

                                                

1

Фресс П., Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 4, -  М. 

1973, с.140


79

olar.


Bu nöqteyi nəzərdən    dillərin qarşılıqlı təsirində

keçirilmə hadisəsinin yerini və xüsusiyyətlərini aşkara

çıxarmaq mühüm praktik əhəmiyyət daşıyır.

Psixoloji tədqiqatlardan məlum olduğu kimi,  ana dili

həmişə ikinci dil faktlarını mənimsəmək üçün əsas, ikinci dildə

hadisələrin mahiyyətini anlamaq üçün özünəməxsus açar

rolunu olnayır. Üçüncü və sonrakı dillərin mənimsənilməsində  

də eyni qanunauygunluq özünü göstərir.  Bu zaman əvvəl

mənimsənilmiş dillər sırasının mənimsənilməsində də müsbət

təsirini göstərir.

Məhz

buna


görə

də,  həmin

sahədə

aparılmış



tədqiqatlardan göründüyü kimi ikinci və sonrakı dillər əvvəl

mənimsənilmiş dillərin sistemi bazasında,  başqa sözlə həmin

dillər üzrə bilik,  bacarıq və vərdişlərin aydın və ya gizli

fonunda mənimsənilir.  Öyrənilən dillə əvvəl mənimsənilmiş

dillər bir-biri ilə sıx kontaktda olur və bu zaman müsbət

keçirilmə hadisəsi,  yaxud dilçilərin qeyd etdiyi kimi,  əvvəl

mənimsənilmiş dillər (o cümlədən ana dili)  üzrə bacarıq və

vərdişlərin öyrənilən sonrakı dildə oxşar hallarda transpozisiya

hadisəsi baş verir.

Bacarıq və vərdişlərin keçirilməsi hadisəsi « bacarıqların

keçirilməsinin, daha doğrusu,  koordinasiyanın keçirilməsinin

ümumi


qanunauygunluqlarına

əsaslanır. 

Bu

zaman


korreksiyanın dərk olunması və avtomatlaşması bacarıqda

düzəlişlər aparılması,  bacarıgı yenidən yaratmaga nisbətən

sərfəlidir.

Məhz buna görə də ikinci dilin öyrənilməsi zamanı

keçirilmənin bu xüsusiyyəti nəzərə alınır. Əks halda keçirilmə

yanlış xarakter daşıyır,  dilin mənimsənilməsi qüsurlu olur. 

Psixoloqların apardıqları müşahidələr göstərmişdir ki,  dili

öyrənənlər keçirilməni düzgün prinsiplər üzrə aparmadıqda ya

səhv ümumiləşdirməyə,  ya da interferensiya hadisəsinə rast

gəlirlər. Bu isə mənimsəmənin səmərəliliyini aşağı salır. 



80

Psixoloqların apardıqları    müşahidələr göstərmişdir ki, 

kontaktda olan dillərdə qrammatik,  struktur və dil faktları nə

qədər çox oxşar olarsa,  keçirilmə hadisəsi də bir o qədər çox

özünü göstərmə imkanına malik olur.

Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki,  keçirilmənin

səmərəliliyi

statistik

deyil,  dinamik

xarakter


daşıyır. 

Keçirilmənin səmərəliliyi bir-birinə təsir edən hadisələrin

zaman intervalından asılıdır.  Məhz buna görə də sonrakı dilə

təsir edən əvvəlki dil üzrə bilik,  bacarıq və vərdişlərin əldə

edildiyi vaxt,  onların mənimsəmə səviyyəsi həlledici rol

oynayır.  Təcrübə göstərir ki,  əvvəl mənimsənilmiş dil üzrə, 

onun əlamət və prinsipləri üzrə bilik,  bacarıq və vərdişlər nə

qədər çox möhkəmlənərsə, onların yenicə öyrənilən dilə təsiri

bir o qədər çox olur.  Nəticədə bu və ya digər oxşar hallara

müvafiq olaraq əvvəl mənimsənilmiş dilin həm əlamətləri, həm

də prinsipləri öyrənilən dilə də şamil edilməyə başlayır.

Psixoloqlar sübut edirlər ki,  dil keçirmələri ən çox



sonradan yaranan və reseptiv ikidillilik və ya çoxdillilik

şəraitində özünü göstərir.  Burada daha çox əvvəlki dilin, 

xüsusilə ana dilinin sonrakı dilin mənimsənilməsinə müsbət

təsiri, keçirilməsi halları baş verir. 

Psixoloji tədqiqatlar (M.Həmzəyev)  göstərmişdir ki, 

dillərarası keçirilmə hadisəsi    iki səviyyədə baş verə bilir:  a



generalizasiya səviyyəsində keçirilmə; b)  fərqləndirmə

səviyyəsində keçirilmə. 

1

Bu

səviyyələrin



ümumi

mahiyyəti

aşagıdakından

ibarətdir.  Adətən,  keçirilmə oxşarlıq əlamətlərinə görə, 

aparıldıgına görə buradakı ümumiləşdirmənin rolu şübhəsizdir. 

Lakin ümumiləşdirmə həmişə tələb olunan səviyyədə vaş

vermir.

Psixoloji tədqiqatlar artıq sübut etmişdir ki,  bəzən



                                                

1

Щямзяйев М.Я. Шаэирдлярин дüзэüн йазы вярдишляриня 

йийялянмя хüсусиййятляри. – Бакы, 1984.



81

aparılan ümumiləşdirmələr oxşar mühüm əlamətlərinə görə

deyil,  ikinci dərəcəli,  formal əlamətlərə görə aparılır.  Bu cür

ümumiləşdirmələr çox vaxt yanlış xarakter daşıyır.  Bu cür

ümumiləşdirmələr

psixoloji

ədəbiyyatda

generalizasiya

hadisəsi adlandırılmışdır.

Təcrübə göstərir ki,  generalizasiya hadisəsi çox vaxt

müşahidə etdiyimiz cisim və hadisələrin,  mənimsədiyimiz

faktların, məfhum və qaydaların xüsusiyyətlərilə bağlı olur. Bu

xüsusiyyətlər isə həmişə səmərəli mənimsəmə imkanı yaratmır, 

bəzən səhv ümumiləşdirmələrin meydana gəlməsinə şərait

yaradır.  Professor P.A.Şevaryov bu şəraiti belə xarakterizə

edir: adətən, müəyyən hadisənin daimi xüsusiyyətləri iki qrupa

(A və  B qruplarına) ayrılır. Lakin bəzən elə hadisələrə də rast

gəlirik ki,  onlarda daimi A xüsusiyyəti oldugu halda,  B

xüsusiyyəti mövcud deyildir.  Həmin hadisə yalnız müəyyən

mərhələdə həm A, həm də B xüsusiyyətlərinə malik olur. Ona

görə də şagirddə bu cür hadisələr üzrə yalnız A

xüsusiyyətlərini dərk etməyə aid assosiasiya yaranır. 

Hadisədə həm A həm də B xüsusiyyətləri olduqda şagird

yalnız birinci xüsusiyyətə əsaslansa da bu cür assossasiyanın

səhv olduğu meydana çıxmır. Lakin şagirdin yalnız A

xüsusiyyətinə malik olan,  ancaq B xüsusiyyəti olmayan  

hadisələr rast gəldikdə də eyni yolla hərəkət etməsi,  yalnız A

xüsusiyytinə əsaslanması səhvə gətirib çıxarır.  Deməli burada

A xüsusiyyətinə əsaslanılır,  B    xüsusiyyətinin mövcud

olunmasına fikir verilmir. Nəticədə səhvə yol verilmiş olur.

Eyni hadisə ikinci və üçüncü dilin mənimsənilməsi

prosesində də özünü göstərir.  İkinci və üçüncü dili öyrənən

adam həmin dil faktlarının əvvəlki dilə oxşar bir əlamətinə

istinad etdiyi    (A əlamətinə)  və burada ikinci əlamətin olub

olmadığına

(B

əlaməti)  fikir



vermədiyi

üçün


səhv

ümumiləşdirmə aparılır ki, bu da çox vaxt səhvlərlə nəticələnir.

Eyni hal təkcə iki dilin əlamətlərinin deyil prinsiplərinin

keçirilməsi səviyyəsində də özünü göstərir.  Bəzən öyrənən



82

adamlar ana dilində prinsipin yalnız bir cəhətini ,  həm də

formal cəhətini fərqinə varmadan öyrəndiyi dilin faktlarına da

şamil edir ki, bu da bəzən istənilən nəticəni vermir.

Ona görə də keçirilmənin həmin səviyyəsi hələ əsl

müsbət keçirilmə hesab oluna bilməz.  Bəs ikinci və sonrakı

dilin öyrənilməsi zamanı keçirilmə hadisəsinin generalizasiya

səviyyəsi nə vaxt özünü göstərir,  onun özünəməxsus başqa

hansı xüsusiyyətləri vardır?

Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki.  İkinci dilin

mənimsənilməsi zamanı baş verən keçirilmə hadisəsinin

generalizasiya səviyyəsi ən çox həmin dilin öyrənilməsinin ilk

mərhələlərində təzahür edir.  Əvvəl qeyd etdiyimiz kimi çox

vaxt ikinci dili mükəmməl şəkildə ali məktəbdə mənimsəməyə

başlayan tələbə bu halla qarşılaşır.  Bu zaman ana dilinin həm

formaca həm məzmunca,  denotatlar səviyyəsində oxşar

cəhətləri ikinci    dilə keçirilir.  Nəticədə həm forma, həm də

məzmun generalizasiyası baş verir.

Forma oxşarlığının keçirilməsi birinci növbədə oxşar

qrammatik quruluşu, dil faktlarının bu və ya digər anlayışa aid

edilməsinin müəyyənləşdirilməsi şəklində özünü göstərir. Həm

də bəzən ana dilində də o qədər səmərə verməyən,  lakin

möhkəmlənmiş priyomların ikinci dilin öyrənilməsində də

tətbiqi müşahidə olunur.  Məsələn,  üzərində tədqiqat aparılan

tələbə ana dilindi hər hansı bir sözü müəyyən qrammatik

kateqoriyaya aid etmək üçün qrammatik sualdan (formal

qrammatik) istifadə etdiyi kimi, ikinci dildə də həmin əlamətə

istinad edir.  Yaxud ana dilinin tələffüz xüsusiyyətlərini,  onun

intonasiya və vurgusunu olduğu kimi öyrəndiyi dildə tətbiq

edir. 

Müşahidələr göstərir ki,  generalizasiya səviyyəsində



keçirilmə təkcə formaca oxşarlığa görə baş vermir.  Bəzən

leksik,  qrammatik materialların məzmun və mənaca oxşarlığı

da səhv ümumiləşdirməyə səbəb olur.  Ona görə də öyrənilən

dildə məzmun və mənaca ana dilinə oxşar olan cəhətlər özünə



83

yer etməyə,  başqa sözlə öyrənilən dilə keçirilməyə başlayır. 

Nəticədə bu cür oxşarlıq ikinci dərəcəli əlamətlər üzrə olduqda

çox vaxt ikinci dilə yiyələnmədə səhvlər özünü göstərməyə

başlayır.

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki,  generalizasiya

səviyyəsində

keçirilmə

ikinci



sonrakı



dilin

mənimsənilməsinə həm müsbət,  həm də mənfi təsir göstərə

bilir. Bu zaman keçirilmənin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, 

ikinci dili öyrənən adam artıq onda mövcud olan bilik və

bacarıqlar sisteminə istinad edir,  ona görə də həmin dili

mənimsəmə imkanları xeyli artmış olur.  Bununla yanaşı, 

doğrudan da oxşar,  lakin qanunauyğunluğu dərk edilməyən

hallar sonrakı dilin mənimsənilməsini asanlaşdırır.

Generalizasiya səviyyəsində keçirilmənin mənfi cəhətinə

gəldikdə,  bu əvvəlki dildən zahirən oxşar halları kor-koranə

öyrənilən sonrakı dilə aid etməklə nəticələnir. Nəticədə sonrakı

dildə aradan qaldırılması zəruri olan qüsurlar özünü

göstərməyə başlayır. 

Diqqəti cəlb edən faktlardan biri də ondan ibarətdir ki, iki

dillilik şəraitində dil faktları arasındakı fərq nə qədər az olarsa, 

onlar bir o qədər çox qarışdırılır və generalizasiya hadisəsinin

təzahürünə səbəb olur. Nəticədə keçirilmə də həmin səviyyədə

baş verir. Məhz buna görə də keçirilmənin həmin səviyyəsində

ikinci dili öyrənən adam keçilən dil faktlarının mühüm oxşar

əlamətləri üzrə deyil,  ikinci dərəcəli,  formal əlamətləri üzrə

hərəkət edir. Bu zaman forma və ya məzmunca oxşarlıq onun

əsas kriteriyası olur. Başqa sözlə demiş olsaq, bu cür oxşarlıq

onun ana dili faktlarını öyrəndiyi dilin üzərinə keçirilməsi üçün

«istinad faktına» çevrilir. Keçirilmənin həmin səviyyəsində çox

vaxt

yeni


dili

öyrənən


adam

bu

cür



keçirilmənin

qanunauyğunluğunu dərk edə bilmir. Ona görə də əvvəlki dildə

və ikinci dildə oxşar hesab etdiyi faktları fərqləndirməkdə

çətinlik


çəkir.  Keçirilmə

bir


növ

dərkedilməmiş

fərqləndirilməmiş xarakter daşıyır. 



84

Psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki,  fərqləndirmə



səviyyəsində keçirilməyə gəldikdə,  bu əvvəlki səviyyədən bir

çox cəhətlərinə görə fərqlənir. Əvvəla,  bu cür keçirilmə dili

nisbətən sonra,  öyrənən adamın faktları mühüm əlamətlərinə

görə fərqləndirməyə başladığı dövrdə özünü göstərir.  Məhz

buna görə də həmin səviyyədə keçirilmə hadisəsi daha məntiqi

və dərk edilmiş olur.  Bu zaman istər əlamətlərin,  istərsə də

prinsiplərin keçirilməsi məntiqi xarakter daşıyır.  Keçirilmədə

onlar faktların mühüm əlamətlərinə istinad etdiklərinə görə bu

cür keçirilmə həmişə müsbət xarakter daşıyır,  insanın yeni

fəaliyyət sahəsində düzgün bilik,  bacarıq və vərdişlərə

yiyələnməsini asanlaşdırır.

Vərdişlərin qarşılıqlı təsirində interferensiya hadisəsi

Psixoloji tədqiqatlar artıq çoxdan sübut etmişdir ki,  insan hər

hansı bir yeni vərdişə yiyələnərkən istər-istəməz belə bir

qanunauygunluqla qarşılaşır:  yeni məsələ ilə rastlaşan insan

fəaliyyət zamanı artıq onda yaranmış,  formalaşmış olan

priyomlardan istifadə etməyə çalışır.  Bu zaman insan artıq

əvvəllər oxşar məsələlərin həllində tətbiq etdiyi priyomları yeni

məsələnin

həlli

prosesinə



keçirir.  Burada

fəaliyyət

priyomlarının keçirilməsinin məvəffəqiyyəti öz həlli üsulları

nöqteyi-nəzərindən həmin məsələlərin oxşarlığının nə qədər

düzgün qiymətləndirilməsindən asılıdır.  Məhz buna görə də

həmin işlərin məqsədləri və obyektləri insan tərəfindən oxşar

kimi qavranıldıqda, lakin həmin işlərin icra, nəzarət və mərkəzi

tənzimolunma

üsulları

fərqləndikdə

vərdişlərin

mənfi

keçirilməsi və ya interferensiya hadisəsi baş verir. 

Burada vərdişlərin mənfi qarşılıqlı təsiri onda ifadə

olunur ki,  əvvəl yaranmış vərdişlər yeni vərdişin yaranmasını

çətinləşdirir və ya onun səmərəliliyini aşağı salır. Məsələn, kiril

əlifbası ilə yazı vərdişlərinə yiyələnmiş adam birdən birə latın

əlifbası ilə (latın qrafiki)  yazmağa başladıqda ciddi çətinliklə

qarşılaşır.

Bu cür ləngimənin və ya interferensiyanın baş verməsinin



85

əsas səbəbi əvvəl yaranmış vərdişin fəaliyyətə başlamasını

təhrik edən assosiasiyadan irəli gəlir. Bu o deməkdir ki, əgər A

qıcıqlandırıcı və B reaksiyası arasında möhkəm şərti refleks-

assosiasiya yaranmış olarsa,  onda həmin A qıcıqlandırıcı ilə

yeni    B hərəki reaksiyası arasında assosiasiyanın yaranması

çətinləşəcəkdir. Bu zaman assosiativ ləngimə və ya

interferensiya özünü göstərəcəkdir. 

Psixoloji ədəbiyyatlarda interferensiyanın başqa növünün

də mövcud olduğu göstərilir. Psixoloqlar belə hesab edirlər ki, 

yeni vərdiş bu və ya digər şəkildə yarana və möhkəmlənə bilər. 

Lakin,  hər halda,  həmin yeni vərdişin tətbiqi lazım gəldikdə

onun tətbiqinin ya ləngiməsi baş  verə bilər, ya da yeni vərdişin

əvəzinə əvvəl yaranmış,  indiki halda lazım olmayan vərdiş

özünü göstərə bilər.  Bu zaman bir növ interferensiya

reproduktiv ləngimə şəklində özünü göstərir. 

İnterferensiya hadisəsinə pedaqoji təcrübədə,  şagird və

tələbələrin fəaliyyətində tez-tez rast gəlmək olur. Bu baxımdan

dillərin mənimsənilməsində,  yazı

və oxu

vərdişlərinə



yiyələnmə prosesində interferensiya hadisəsinə tez-tez özünü

göstərir.

Aparılmış tədqiqatlar şagirdlərin düzgün yazı vərdişlərinə

yiyələnməsi zamanı reproduktiv ləngimənin təsirinə məruz

qaldıqlarını göstərmişdir.  Belə ki,  hər hansı bir orfoqrafik

qaydaya aid şagirdlərdə yaranmış vərdiş digərinə mənfi təsir

göstərir.  Şagird əvvəlki vərdişin təsiri altında səhvə yol verir. 

Məsələn,  o,  sözləri ayrılıqda yazmaq vərdişinə yiyələnir. 

Həmin söz başqa bir sözlə birləşərək mürəkkəb söz əmələ

gətirdikdə və bitişik yazılmalı olduqda çox vaxt şagird əvvəlki

vərdişin təsiri altında hərəkət edir.  Deməli,  bu zaman əvvəl

öyrəndiyimiz biliklər yada salınır,  reproduksiya olunur. 

Adətən, reproduktiv ləngimə aşağıdakı iki halda baş verir:

a) A-ya aid təsəvvür (və ya iş) həm B-yə aid təsəvvürlə

(işlə),  həm də V-yə aid təsəvvürlə (işlə)  əlaqədar olduqda;  b) 

A-nı yerinə yetirərkən şagirddə onlarla baglı olan təsəvvürləri



86

(iş)  reproduksiya etməyə ustanovka mövcud olduqda.  Hər iki

hal ayrı-ayrı orfoqrafik qaydaların mənimsənilməsi zamanı bu

və ya digər şəkildə özünü göstərir.  Məhz buna görə şagirdlər

yazıda səhvə yol verirlər. Lakin bu hal təkcə vərdişin qarşılıqlı

təsiri kimi deyil,  hafizənin qanunauyğunluğu kimi də özünü

göstərir.  Çox vaxt şagirdlərin indi keçdikləri qayda əvvəl

keçdiklərinə və əksinə,  əvvəl keçdikləri qayda hal-hazırda

keçdiklərinə ləngidici təsir göstərir.  Adətən,  bu hal ən çox

mənimsəmənin ilk mərhələsində özünü göstərir.  Bu cür hal

psixologiyada      retroaktiv və proaktiv ləngimə kimi qeyd

olunur.  Bəzən belə hal müəllimləri təəccübləndirir.  Şagird

öyrəndiyi qaydanı çox gözəl izah edir,  qaydanı yazıya tətbiq

etməyi də bacarır. Lakin bundan sonra yeni bir qayda keçərkən

buna aid yenicə yaranan müvəqqəti əlaqələrin təsiri altında

əvvəlkinə aid səhvlərə yol verməyə başlayır.  Bu cür halda

retroaktiv ləngimə özünü göstərir.

Aparılmış psixoloji tədqiqatlar göstərmişdir ki,  dillərin

mənimsənilməsi zamanı təkcə bir dilin daxilində deyil

(dildaxili interferensiya) dillərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində

onların arasında da interferensiya hadisəsi baş verə bilir ki, 

buna dillərarası interferensiya adlandırırlar.

Dillərarası interferensiya hadisəsi bütün dil aspektlərində

özünü göstərməklə fonetik,  leksik və qrammatik xarakter

daşıyır.  Dillərarası interferensiyanın nəzəri

cəlb


edən

formalarından

biri

fonetik


interferensiyadır.  Bu

cür


interferensiya baş verdikdə sonrakı dilin tələffüzündə əvvəl

mənimsənilmiş dilin təsirindən irəli gələn uyğunsuzluqlar, qü-

surlar özünü göstərir. 

Məlum olduğu kimi,  dillərarası fonetik interferensiya

kontaktda

olan


dillərin

səs


intonasiya

fərqinin

gözlənilməməsi nəticəsində baş verir.  Belə ki,  çoxdillilik

ünsiyyət şəraitində interferensiyaya ən çox nitq səsləri məruz

qalır. Lakin ana dili ilə öyrənilən ikinci dilin prosedik sistemini

tutuşdurduqda

məlum


olur

ki,  ana


dilinin

prosedik


87

xüsusiyyətləri xarici dillərin tələffüz normalarına ciddi təsir

göstərir və nəticədə bir sıra interferensiya tipli səhvlər ortaya

çıxır.  Azərbaycan dilinin prosedik xüsusiyyətlərindən irəli

gələn interferensiya tipli səhvləri əsasən aşağıdakı şəkildə

qruplaşdırmaq olar:

1. söz

vurğusunun



təbiətindən,  lokallığından

dərəcəsindən irəli gələn səhvlər: 



a) söz daxilində vurğusuz mövqedə saitlərin kompressiya

dərəcəsinin azalması;

b)  barabərsəviyyəli və ikinci dərəcəli vurğunun

zəifləməsi, yaxud tamamilə düşməsi;

v)  sözlərin sonunun nisbətən qüvvətli tələffüz edilməsi

meyli.


2. Cümlə vurğusunun  təbiətindən və distribusiyasından

irəli gələn səhvlər:

a)  köməkçi nitq hissələrində saitlərin kompressiya

dərəcəsinin azalması qüvvətli tələffüz edilməsı; 

b) ritmik qrupların sonunda əvvəlkinə nisbətən tələffüzün

dəyişməsi;

v)  Azərbaycan dilinə məxsus zəif aksentuasiyaya uygun

nitqin ucalığının azalması;

q)  xarici nitqə məxsus aydın,  dəqiq,  vurğulu-vurğusuz

ritm tipi, ahəstə uzadılmış heca ritm tipi ilə əvəz edilməsi.

3. Azərbaycan dilinin zəif aksentuasiyası nitqin tipinə, 

nüvə tonları, şkalaların tonal səviyyəsinə və istiqamətinə ciddi

təsir edir və s.

Çoxdillilik

şəraitində

təmasda


olan

dillərin


mənimsənilməsində

fonetik


interferensiya

ilə


yanaşı

qrammatik

interferensiya da özünü

göstərir.  Fonetik

interferensiyada olduğu kimi,  burada da əvvəl mənimsənilmiş

dil,  onun qrammatik quruluşu barədə yaranmış vərdişlər

sonrakı dilin qrammatikasını mənimsəməyə mənfi təsir

göstərir.  Belə ki,  əvvəlki dilin sonrakı dilə xas olmayan

cəhətlərinin burada əks olunması baş verir. 


88

Qrammatik interferensiya özünü o zaman daha qabarıq

şəkildə göstərir ki,  öyrənilən dildə ifadə edilməli olan

qrammatik məna ana dilində olmasın və yaxud başqa şəkildə

ifadə edilmiş olsun. 

Qrammatik interferensiya ən çox ikinci və sonrakı dilləri

öyrənənlərin cümlələri ana dili normalarına uyğun qurmağa

cəhd göstərdikləri zaman təzahür edir. Bu zaman iki dil

sisteminin qarşılıqlı təsiri ilə bağlı tipik səhvlər meydana gəlir

(köməkçi fellərin buraxılması, ön şəkilçilərin buraxılması və ya

əvəz olunması, cümlədə sözlərin sırasını pozmaq və s.)

Dillərin qarşılıqlı təsirində daha qabarıq şəkildə leksik



interferensiya özünü göstərir.

Faktlardan aydın olur ki, dilin leksik səviyyəsində özünü

göstərən dillərarası interferensiya ikinci dili öyrənən adamın

şüurunda iki dilin uyğun gəlməyən leksik mənalarını

eyniləşdirmək nəticəsində baş verə bilir. Ona görə də artıq belə

bir fakt mübahisə doğurmur ki, ikinci dilin öyrənilməsi zamanı

ana dilinin leksik-semantik,  qrammatik sistemi ciddi şəkildə

nəzərə alınmalıdır.

Mənanın eyniləşdirilməsindən irəli gələn interferensiya

hadisəsinin

xüsusiyyətlərini

aşkara


çıxarmaq

bir


çox

tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir.  Bunlardan psixoloji

aspektdə aparılan işə N.V.İmedadzenin tədqiqatını aid etmək

olar. 


N.V.İmedadze orta məktəbin yuxarı sinif şagirdləri

üzərində apardığı tədqiqat işlərinin birində məhz «mənanı

eyniləşdirmənin»  leksik interferensiya üçün əsas olduğunu

aydınlaşdırmışdır.

N.V.İmedadze «mənanı eyniləşdirmənin»  iki formada

getdiyini aşkara çıxarmışdır.

Birinci halda ana dilindəki çoxmənalı sözlərin təsir

altında ikinci dildə səhvlər meydana gəlir. Şagirdlərə belə gəlir

ki,  əgər ana dilində eyni sözlə müxtəlif mənaları ifadə etmək

mümkündürsə , deməli öyrənilən dildə də həmin yolla getmək



89

olar.  Bununla əlaqədar baş verən səhvləri N.İmedadze nitq



səviyyəsində leksik interferensiya hadisəsinə aid etmişdir. 

Müəllifin fikrincə bu cür interferensiyanın qarşısını almaq üçün

qavrayış zamanı ana dilindəki çoxmənalı sözlərin müxtəlif

mənalarını fərqləndirməyi təmin etmək lazımdır.  Ona görə də

burada ana dili ilə ikinci dildə qarışdırılan sözlərin

müqayisəsini verməyə və ana dilinə istinad etməyi zəruri hesab

etmişdir. 

N.İmedadze

müəyyənləşdirmişdir

ki,  ikinci

dilin

semantik quruluşunun ana dili quruluşu ilə əvəz edilməsi



zamanı özünü göstərən ikinci tip çətinlik o zaman meydana

gəlir ki,  öyrənilən ikinci dildə ana dilinə nisbətən hadisələri

ifadə edən simvollar daha çox olsun.  Müəllif bu cür çətinliyi

daha mürəkkəb çətinlik hesab edir və onu dekotatlar

səviyyəsində leksik interferensiya adlandırır.  İkinci dilin

mənimsənilməsi zamanı bununla əlaqədar səhvlər daha çox

yayılmış olur. Buradakı çətinlik ikinci dildə bir neçə korrelyatı

olan ana dili sözünün dekotatları dəqiq, fərqləndirilmiş şəkildə

qavramamaqdan irəli gəlir. Bu zaman ana dilinə və onun deko-

tatlar sisteminə istinad etmək imkanı aradan çıxır. Ona görə də

müəllif belə bir fikrə gəlir ki,  dekotatlar səviyyəsində leksik

interferensiyanı aradan qaldırmaq üçün gerçəkliyi gerçək

münasibətləri yeni yolla əks etdirməyin mənimsənilməsinə

diqqət yetirmək lazımdır.



Yüklə 2,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin