Dünya: iradə və təsəvvür kimi


Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"



Yüklə 6,14 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə56/57
tarix01.01.2017
ölçüsü6,14 Mb.
#4243
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   57

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

621 


 

                                                                                                                                                                                           

özümüzçün  mümkün  olan  bütün  təcrübəyə  tətbiq  oluna  bilən  müəyyən  bir  şərtsiz  olmalılığı 

(Muss) söyləyə, bildirə bilərik. Hər cür obyektin artıq subyektdə müəyyən edilmiş zəruri forması 

kimi bu olmalılıq (Muss) və əxlaqilik olmalılığı (Soll) arasındakı fərq o qədər böyük və aşkardır ki, 

onların  qeyri-empirik  əlamətdə  üst-üstə  düşməsindən  onların  mənbələrinin  eyniliyini  fəlsəfi 

cəhətdən  doğrultmaq  üçün  yox,  olsa-olsa,  zarafatyana  müqayisə  üçün  istifadə  etmək  olar. 

Hərçənd  ki,  praktiki  zəkanın  bu  övladının,  mütləq  olmalılığın  və  ya  kateqorik  impetaritivin 

doğum  yeri  praktiki  deyil,  hələ  xalis  zəkanın  tənqidindədir,  səh.  802;  V,  830).  Amma  doğuş 

sünidir  və  o,  yalnız  onları  əsas  və  ardım,  nəticə  olaraq  bir-birinə  bağlamaq  üçün  kobudluq  və 

cəsarətlə,  demək  olar  ki,  həyasızcasına  iki  bir-birinə  tam  yad  olan  və  ən  azacıq  əlaqəyə  belə 

malik  olmayan  cümlənin  arasına  zorla  girən  hansısa  “ona  görə”nin  doğuş  tutqacının  köməyilə 

baş tutur. Yəni məhz: Kant o müddəadan çıxış edir ki, onu aşağıdakı surətdə formulə edərək, biz 

təkcə  gözönü  deyil,  həm  də  yayınmış  motivlərlə  təyin  olunuruq:  “Təkcə  cəzb  edən, 

tamahsılandıran,  yəni  bilavasitə  hissləri  affektləndirən  şey  insan  iradəsini  təyin  etmir,  –biz 

arzulama  hissi  qabiliyyətimizə  təsir  edən  izbasmalara,  təəssüratlara  daha  uzaqlaşdırılmış  bir 

şəkildə  nəyin  faydalı  və  ya  zərərli  olması  barədə  təsəvvürlərlə  qalib  gəlmək  qabiliyyətinə  də 

malikik.  Bütün  rifahımıza  münasibətdə  nəyin  arzuya  layiq,  yəni  nəyin  yaxşı  və  faydalı  olması 

barədə bu mülahizələr zəkaya əsaslanmır”. (Tamamilə düzdür: kaş ki, o həmişə ağıl barədə belə 

ağıllı danışaydı). “Ona görə (!) zəka, bu həqiqətdə olmasa belə, imperativlər, yəni nəyin olmalı 

olduğunu  deyən  obyektiv  azadlıq  qanunları  olan  qanunlar  verir”  (!).  Bax  belə,  heç  bir  sonrakı 

səlahiyyəti  olmadan,  özünün    şərtsiz  olmalılığının,  dəmir  taxtadan  olan  bu  hökmdar  əsasının 

köməyilə onda hökmranlıq etmək üçün qəflətən kateqorik imperativ peyda olur. Zira olmalılıq 

anlayışında  zəruri  olaraq,  onsuz  hər  cür  mənasını  və  önəmini  itirdiyi  bir  şərt  kimi,  məlum  bir 

mükafat və ya cəzaya münasibət var: ona görə “şərtsiz olmalılıq” – contradictio in adjecto-dur 

(təyin  edilən  sözlə,  onun  tərifi  arasındakı  ziddiyyət,  məsələn,  quru  yaş,  lat.,  tərc.).  O,    Kantın 

etika qarşısındakı onu hər cür birbaşa və dolayı evdemonizmdən, başqa sözlə, empirik dünyanın 

bütün  prinsiplərindən  azad  etməsindən  və  fəzilət  səltənətinin  bu  dünyaya  aid  olmamasını 

göstərməsindən  ibarət  olan  böyük  xidmətilə  nə  qədər  sıx  əlaqədə  olmuş  olsa  da,  bu  səhv 

pislənməlidir.  Bu  xidmət  ona  görə  daha  önəmlidir  ki,  təkcə  Platonu  çıxmaqla,  bütün  qədim 

filosoflar,  –peripatetiklər,  stoiklər,  epikürçülər  –  müxtəlif  biliklərin  köməyilə  fəziləti  və  səadəti 

ya əsas qanunu üzrə bir-birindən asılı edir, ya da ziddiyyət qanunu üzrə onları eyniləşdirirdilər. 

Bu irad ta Kantadək bütün yeni dövr filosoflarına heç də az aid deyil. Ona görə onun buradakı 

xidməti  olduqca böyükdür;  bununla  belə ədalət onu  yada  salmağı  tələb edir  ki,  birincisi,  onun 

şərhi və sübutları çox vaxt onun etikasının ruhuna və tendensiyasına ziddir, ikincisisə. o, fəzilət 

barədə təlimi hər cür evdemonist  başlanğıclardan təmizləyən heç də ilk şəxs deyildi. Zira artıq 

Platon (xüsusən əsas tendensiyası məhz elə bundan ibarət olan Respublikada) öyrədir ki, onunla 

bağlı  bədbəxtlik  və  ya  təhqirlər  olsa  belə,  fəzilət  elə  məhz  onun  özü  xatirinə  seçilməlidir. 

Xristianlıq  daha  güclü  surətdə hər  cür  məncillikdən azad,  axirət  dünyasındakı  mükafat  xatirinə 

deyil, tam təmənnasız, Allah eşqinə həyata keçirilən fəziləti təbliğ edir, çünki əməllər yox, yalnız 

iman  bəraət  verir:  təmənnasız  və  özü-özü  üçün  olan  fəzilət  inamı  onun  bir  əlaməti  kimi 

müşayiət  edir.  Bax,  Lüter  –“De  libertate  Christiana”.  Müqəddəs  kitablarında  əməllərinə  görə 

mükafat  diləmənin  heç  vaxt  bəxtiyarlığa  aparmayan  bir  zülmət  yolu  kimi  təsvir  edilən 

hinduslardan heç danışmıram. Kantın fəzilət barədə təlimini bu qədər saf görmürük, daha yaxşı 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

622 


 

                                                                                                                                                                                           

desək,  onun  şərhi  onun  ruhundan  çox-çox  geri  qalmış  və  hətta  ziddiyyətlərə  düçar  olmuşdur. 

Daha  sonra  təfsir  olunan  “ali  nemət”də  fəzilət  səadətlə  birləşmiş  olur.  İlkin  olaraq  bu  qədər 

şərtsiz olmalılıq hər halda sonra əslində onunçün özünə müəyyən bir şərt postulat (təyin) edir ki, 

o olduqda özü mövcud ola bilməyəcəyi daxili ziddiyyətdən can qurtarsın. Düzdür, ali nemətdə 

olan  səadət,  əslində,  fəzilətin  motivi  olmamalıdır;  amma  o,  müqavilənin  qalan  şərtlərini 

fiksiyaya çevirən gizli bir maddəsi kimi burada yer alır: o, əslində, fəzilətin könüllü mükafatı yox, 

işini gördükdən sonra fəzilətin gizlincə əl açaraq aldığı könüllü bəxşişdir. Buna “Praktiki zəkanın 

tənqidi”ndən əmin olmaq olar (dördüncü nəşrin 223 –266-cı və Rozenkrans nəşrinin 264–295-ci 

səh.). Eyni tendensiya onun bütün əxlaqi teologiyasında da özünü göstərir; onunla əxlaq, əslində, 

özü-özünü məhv edir. Zira təkrar edirəm, hansısa mükafat xatirinə edilən hər cür yaxşılıq, fəzilət 

ağıllı, metodiki və uzaqgörən eqoizmə, məncilliyə əsaslanır. 

Mütləq olmalılığın, etməliliyin, praktiki zəkanın əsas qanununun içəriliyini aşağıdakı ünlü 

formul,  ifadə  təşkil  edir:  “Elə  hərəkət  et  ki,  sənin  iradənin  maksiması  həmişə  eyni  zamanda 

tamümumi  bir  qanunvericiliyin  prinsipi  önəminə  malik  ola  bilsin”.  Bu  prinsip  öz  iradəsi  üçün 

tənzimləyici  tələb  edənin  qarşısında  hamının  iradəsi  üçün  belə  bir  tənzimləyici  tapmaq 

məsələsini qoyur. Soruşulur ki, onu necə tapmalı? Aşkardır ki, öz davranışımın qaydasını tapmaq 

üçün  mən  təkcə  özümü  deyil,  fərdlərin  bütün  toplusunu  hesaba  almalıyam.  Onda  mənim 

məqsədim,  öz  şəxsi  rifahımın  əvəzinə,  fərq  qoymadan  hamının  rifahı  olur.  Amma  hər  halda 

məqsəd yenə də rifah olaraq qalır. Bundan sonra mən o qənaətə gəlirəm ki, hamı yalnız o halda 

firavan ola bilər ki, hər bir kəs özgəsinin eqoizmini öz eqoizminə sərhəd qoyur. Buradan, əlbəttə, 

o  çıxır  ki,  mən heç  kəsə ziyan  vurmamalıyam,  ona  görə  ki,  gərçi prinsip  tamümumi  bir prinsip 

kimi  qəbul  edilirsə,  –  mənə  də  zərər  vurulmayacaqdır;  amma  bu,  elə  mənim  hələ  əxlaq 

prinsipinə  malik  olmadan,  amma  onu  arayaraq,  nəyə  görə  onu  tamümumi  bir  qanun  olaraq 

arzulaya  bilməyimin  yeganə  əsasıdır.  Buradan  aydındır  ki,  bu  əxlaqi  prinsipin  mənbəyi  olaraq 

firavanlıq istəyi, yəni eqoizm qalır. Dövlət barədə təlimin bazisi kimi bu prinsip əladır, etikanın 

özülü  olaraqsa  yaramır.  Zira  bu  idarə  etmə  prinsipində  hamının  iradəsinin  öncədən  verilmiş 

tənzimləyicisi üçün onu axtaran yenidən hansısa bir tənzimləyiciyə ehtiyac duyur: əks təqdirdə 

onunçün  hər  şey  fərqsiz  olardı.  Amma  bu  tənzimləyici  yalnız  şəxsi  eqoizm  ola  bilər.  Ola  bilər, 

çünki  yalnız  ona  başqalarının  davranışı  təsir  edir  və  buna  görə  yalnız  onun  vasitəsilə  və  yalnız 

ona  münasibətdə  insan  başqalarının  bu  və  ya  digər  davranışını  arzulaya  bilər  və  o  onunçün 

fərqsiz  deyil.  Bu  mənada  Kantın  özü  iradə  maksimasının  axtarışını  şərh etdiyi  “Xal. zək.  tənq.” 

123-cü  səh.  (Rozenkrans  nəşri,  səh.  192)  xeyli  sadədilliklə  ağzından  qaçırır  ki,  “Əgər  hər  kəs 

başqalarının ehtiyacına tam bir laqeydliklə baxarsa və sən də şeylərin bu cür qaydasına mənsub 

olsan,  sən  buna  razı  olardınmı?”.  Quam  temere  in  nosmet  legem  sancimus  iniquam–axtarılan 

yekdilliyin  tənzimləyicisi  olardı.  Eynilə  bu  cür  “Xasiyyətlərin  metafizikası  üçün  başlanğıclar”da 

(üçüncü  nəşrin  56-cı  səh,  Rozenkrans  nəşr.  50-ci  səh.)  oxuyuruq!  “Heç  kəsə  ehtiyacı  zamanı 

kömək etməməyi qət etmiş iradə özü-özünə zidd etmiş olardı, çünki özünün başqalarının sevgi 

və şəfqətinə ehtiyac duyduğu hallarla qarşılaşa bilər” və s. Beləliklə, əslində qədim və sadə bir 

müddəanın-quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris (təxm. özünə rəva bilmədiyini başqalarına da 

rəva bilmə, lat. tərc.) müddəasının məcazi və dolayı ifadəsindən başqa bir şey olmayan bu əxlaq 

prinsipi hər şeydən öncə və bilavasitə passiv və iztirablı vəziyyətə və yalnız onun vasitəsilə aktiv 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

623 


 

                                                                                                                                                                                           

əmələ tətbiq  oluna  biləndir:  bax  buna  görə,  dediyim  kimi,  o,  rəhbər bir  prinsip olaraq  vəzifəsi 

haqsızlığa uğramaqdan müdafiə, eləcə də hamıya və hər kəsə ən böyük firavanlıq təmin etmə 

olan dövlət institutunda yararlıdır; amma predmeti əməl üçün əməl və ardım, yəni iztirab və ya 

başqalarına münasibət deyil, faili (edəni) üçün bilavasitə mənasında əməl olan etika üçün, – bu 

baxış tamamilə yolverilməzdir, çünki o, özlüyündə, yenə də evdemonist prinsipə, yəni eqoizmə 

gəlib çıxır.  

Buna görə biz həm də Kantın onun etika prinsipinin qeyri-maddi olması, yəni motiv kimi 

heç  bir  obyekti  qoymadığı,  sırf  formal  olduğu  və  beləliklə  xalis  zəkanın  bizi  tanış  etdiyi  formal 

qanunlara simmetrik cavab verdiyi ilə bağlı sevincini də bölüşə bilmərik. Bu, əlbəttə, qanun deyil, 

yalnız qanun axtarılması üçün formuldur: birincisi, biz artıq bu formula malikik, özü də daha qısa 

və  aydın  bir  şəkildə  ifadə  olunmuşuna:  quod  tibi  fieri  non  vis,  alteri  ne  feceris;  ikincisisə, 

formulun  analizi  göstərir  ki,  o  müstəsna olaraq  şəxsi  səadət  mülahizələrinə  əsaslanır  və   buna 

görə  yalnız  elə bütün  müsbət qanunvericiliyin də  mənşəyinə  görə  borclu olduğu  sağuslu,  ağıllı 

eqoizmə xidmət edə bilər. 

Kantın Şiller tərəfindən epiqramında dəfələrlə pislənmiş (çünki o hər kəsi hiddətləndirir) 

və  rişxənd  edilmiş  digər  səhvi  o  pedantik  tezisdir  ki,  ona  görə  əməl  həqiqətən  yaxşı  və  tərifə 

layiq olmaq üçün hansısa bir meyldən, xoşniyyətlilik hissindən, ürəyiyuxa şəfqətdən, mərhəmət 

və  ya  ruhi  şövqdən  deyil,  yalnızca  dərk  olunmuş  qanuna  və  borc  hissinə  hörmətdən  ağıl 

tərəfindən  mücərrəd  dərk  edilən  maksimaya  uyğun  edilməlidir:  bu  duyğu  təzahürləri  hətta 

xeyirli düşünən şəxslər üçün də əngəl olur (“Prakt. zək. tənq.”, səh. 213, Rozenkrans nəşri, səh. 

257), çünki onların düşünülmüş maksimalarını çəlpəşiyə salırlar: mənəvi əməl həvəssiz və özünü 

vadar etmənin təsirilə edilməlidir. Yada salsaq ki, bu zaman mükafat ümidi də təsir etməməlidir, 

onda  tələbin  bütün  cəfəngliyini  ölçmək  olar!  Amma  –bu  da  daha  vacibdir  –  bu  tələb  fəzilətin 

həqiqi ruhuna ziddir: zira əməlim özü deyil, onu etmək istəyi, onu doğuran və onsuz bu əməl ölü 

olan  sevgi,  –əməlin  mənəvi  dəyərini  yaradan  bax  budur.  Ona  görə  xristianlıq  da  haqlı  olaraq 

öyrədir  ki,  əgər  səmimi  xeyirxahlıqdan  və  saf  məhəbbətdən  ibarət  olan  əsl,  yapma  olmayan 

ovqatdan, ruhi durumdan irəli gəlmirlərsə, zahiri əməllərin heç bir dəyəri yoxdur və mükəmməl 

işlər  (opera  operata),  azad  və  düşünülmüş,  yalnız  qanunu  göz  önünə  alan  iradə  deyil,  inam, 

yalnız  Müqəddəs  Ruhun  göndərdiyi  həqiqi  ruhi  ovqat  yetərli  olur,  bəxtiyarlıq  və  nicat  verir. 

Kantın  hər  cür  ərdəmli,  fazil  əməlin  mənəvi  qanuna  saf,  düşünülmüş  hörmətdən  və  onun 

mücərrəd  maksimalarına  uyğun,  soyuqqanlı  və  heç  bir  meyl  olmadan  və  hətta  ona  rəğmən 

edilməsi  tələbi  ona  bənzəyir  ki,  hər  bir  həqiqi  sənət  əsəri  estetik  qaydaların  hərtərəfli 

düşünülmüş  tətbiqindən  qaynaqlansın.  Hər  ikisi  eyni  dərəcədə  yanlışdır.  Platon  və  Seneka 

tərəfindən  qoyulmuş  fəzilətli  olmağı  öyrənməyin  mümkün  olub-olmadığı  sualına  mənfi  cavab 

vermək  lazımdır.  Biz  əvvəl-axır  etiraf  etməliyik  ki  (İnayət  və  Qədər,  alın  yazısı  barədə  xristian 

təliminin də mənbəyi bu etirafdadır), öz iç özlüyündə fəzilət elə düha qədər fitridir və hamısı bir 

yerdə  bütün  estetika  professorlarının  insana  dahiyanə  yaradıcılıq,  yəni  əsl  sənət  əsərləri 

yaratmaq  qabiliyyəti  aşılaya  bilmədiyi  kimi,  eynilə  bu  cür  də  heç  bir  əxlaq  professoru  və  ya 

fəzilət  təbliğçisi  nanəcib  xarakteri  ərdəmli  və  nəcib  xarakterə  çevirə  bilməz,  –bunun 

mümkünsüzlüyü qurğuşunu qızıla çevirməyin mümkünsüzlüyündən çox-çox daha aşkardır; ona 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

624 


 

                                                                                                                                                                                           

görə  praktiki  təsirə  malik  ola  və  həqiqətən  insan  türünü  dəyişdirə  və  yaxşılaşdıra  bilən  bu  cür 

etikanın və onun bu cür ali başlanğıcının axtarışı tamamilə fəlsəfə daşının axtarışına bənzəyir. –

Bütün  bunlarla  belə,  insan  qəlbinin  mücərrəd  (etika)  deyil,  intuitiv  idrak  (inayətin  təsiri) 

vasitəsilə  kökündən  dəyişilməsinin  (yenidən  doğuluşunun)  mümkünlüyü  barədəsə  məzmunu 

məni  ümumiyyətlə  bu  məsələ  üzərində  bundan  artıq  dayanmaq  zərurətindən  azad  edən 

dördüncü kitabın sonunda artıq narınca danışmışam. 

Kantın əməllərin etik dəyərinin əsl mənasına əsla varmadığını, nəhayət, onun fəzilət və 

səadətin zəruri birləşməsi, özü də birincinin ikinciyə layiq olduğu tərzdə birləşməsi barədə təlimi 

göstərir.  O,  burada  artıq  sırf  məntiqi  cəhətdən    irad  doğurur:  axı  burada  meyar  olan  layiqlilik 

anlayışının  özü  artıq  öz  meyarı  olaraq  etikanı  nəzərdə  tutur  və  deməli,  ondan  çıxış  etmək 

olmazdı. Dördüncü kitabımda aydınlaşdırılmışdır ki, öz ali dərəcəsinə çatdığı təqdirdə hər cür əsl 

fəzilət,  nəhayət,  onda  hər  cür  istəyin  bitdiyi  tam  təslimiyyətə  gətirib  çıxarır:  əksinə,  səadət 

təmin  olunmuş  istəkdir  və  deməli,  fəzilət  və  səadət  bir  araya  sığmazdır.  Mənim  bu  problemi 

həllimlə maariflənmiş kəs üçün Kantın ali nemət konsepsiyasının tamamilə yanlış olmasına dair 

heç bir sübut tələb olunmur. Məsələnin müsbət həllindən asılı olmayaraq, həm də onun mənfi 

həllini vermək fikrində deyiləm. 

Kantın  arxitektonik  simmetriya  şakəri  “Praktiki  zəkanın  tənqidi”ndə  özünü  göstərir:  o, 

onu tamamilə “Xalis zəkanın tənqidi”nin biçiminə salmış və “azadlıq kateqoriyaları cədvəli”ndə 

xüsusilə aydın çıxış edən aşkar bir özbaşınalıqla işə elə həmin rubrika və formaları cəlb etmişdir. 

 

 



*   *   * 

Hüquq təlimi Kantın ən sonrakı əsərlərindən biridir və o qədər zəifdir ki, ona olan bütün 

mənfi  münasibətimə  baxmayaraq,  o,  bu  böyük  insanın  deyil,  hansısa  adi  bir  insan  oğlunun 

yaradığı  imiş  kimi,  onu  öz  əllərilə  ölməyə  buraxaraq,  ona  qarşı  tənqidi  artıq  sayıram.  Mən  bu 

təlimin  mənfi  xarakteristikasından  imtina  edir  və  müsbət  bir  təyinə,  yəni  onun  dördüncü 

kitabımda  verilmiş  qısa  oçerkinə  isnadla  yetinirəm  (kifayətlənirəm).  Yalnız  bir  neçə  ümumi 

qeydlər  edəcəyəm.  Xalis    zəkanın  təhlili  zamanı  Kantda  daim  rast  gəlinənlər  olaraq 

aydınlaşdırdığım  səhvlər  onun  hüquq  təlimində  elə  çox  böyüdülmüş  ölçülərdə  çıxış  edirlər  ki, 

çox vaxt elə gəlir ki, sanki Kantın şərh tərzinə satirik bir parodiyanı oxuyursan, yaxud da ən azı, 

hansısa  kantçıya  qulaq  asırsan.  İki  əsas  səhv  aşağıdakılardır.  O,  hüquq  təlimini  etikadan  ciddi 

surətdə  ayırmaq  istəyir  (onun  ardınca  bir  çoxları  kimi),  amma  bu  zaman  birincini  müsbət 

qanunvericilikdən,  yəni  ixtiyari  məcburetmədən  asılı  olan  kimi  qəbul  etmir,  hüquq  anlayışını 

nəsə  müstəqil  və  a  priori  verilmiş  bir  şey  kimi  ortaya  qoyur.  Halbuki  bu  mümkün  deyil:  zira 

əməllər,  etik  önəmləri  və  başqa  adamlara  və  bunun  vasitəsilə  zahiri  məcburiyyətə  fiziki 

münasibətlərindən  savayı  hətta  imkanda  belə  olsa,  üçüncü  nəzər  nöqtəsinə  yol  vermirlər. 

Deməli, əgər o deyirsə ki, “hüquqauyğun vəzifə – o vəzifədir ki, ona məcbur etmək olar”, onda 

bu “olar”ı ya fiziki mənada başa düşmək lazımdır, –və  belə olan halda  hər cür hüquq müsbət və 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

625 


 

                                                                                                                                                                                           

ixtiyaridir,  eynilə  bu  cür  də  hər  cür  müəyyən  edilmiş  özbaşınalıq  hüquqdur;  və  ya  onu  etik 

mənada  başa  düşmək  lazımdır,  –və  onda  biz  yenə  də  etika  sahəsində  oluruq.  Deməli,  Kantda 

hüquq  anlayışı  özünə  möhkəm  zəmin  tapmayaraq,  yerlə  göy  arasında  asılı  qalır:  məndə  o 

etikaya  aiddir.  İkincisi, hüquq  anlayışının  tərifi  onda  tam mənfidir  və buna  görə  yetərli  deyil 



“Hüquq  –  fərdlərin  tamümumi  qanuna  uyğun  olaraq  birgə  mövcudluğu  ilə  barışan  şeydir”. 



Azadlıq  (burada  iradənin  əxlaqi  deyil,  empirik,  yəni  fiziki  azadlığı)  sıxışdırmanın  yoxluğunu 

bildirir –deməli, sırf mənfi, inkari anlayışdır; birgə mövcudluq da eynilə bu cür mənaya malikdir: 

beləliklə,  biz  quru  inkarlarla  qalır  və  heç  bir  müsbət,  iqrari  anlayış  almırıq,  bunu  artıq  başqa 

yollarla bilmiriksə, əslində, doktrinanın şərhində ən yanlış fikirlər açıqlanır, məsələn, təbii halda, 

yəni  dövlətdən  kənar  heç  bir  mülkiyyət  hüququ  yoxdur,  bu  da  o  deməkdir  ki,  guya  hər  cür 

hüquq  müsbətdir  və  beləliklə  nüsbət  hüququn  təbii  hüquqa  əsaslanması  əvəzinə  təbii  hüquq 

müsbət  hüquqa  əsaslanır;  daha  sonra  –  ələ  keçirmə  ilə  sahiblik  hüququnun  əsaslandırılması; 

mülki  qaydanın  müəyyən  edilməsinin  etik  məcburiliyi  və  s.;  bütün  bunları,  deyildiyi  kimi,  mən 

xüsusi təkzibə layiq saymıram. Halbuki Kantın bu səhvləri də xeyli zərərli təsir göstərmiş, çoxdan 

dərk  edilmiş  və  söylənilmiş  həqiqətləri  dolaşdırmış  və  kölgələmiş  və  qəribə  nəzəriyyələrə, 

çoxyazanlıq və çoxdeyişkənliyə səbəb vermişdir. Əlbəttə, bu çox davam edə bilməz və biz artıq 

görürük  ki,  həqiqət  və  sağus,  sağlam  dərrakə  yenidən  özlərinə  yol  açır:  cürbəcür  cəfəng 

nəzəriyyələrə  əks  olaraq  sonuncuya,  onu  mükəmməllik  örnəyi  saymasam  da,  xüsusən  İ.K.F. 

Meysterin “Təbii hüquq” əsəri dəlalət edir. 

Deyilənlərdən    sonra,  mühakimə  qabiliyyətinin  tənqidi  barədə  də  mən  çox  qısa  danışa 

bilərəm.  Heyrətlənmək  gərəkdir  ki,  incəsənət  ona  həmişə  yad  olan,  bütün  göründüyü  kimi, 

gözəlliyə  zəif  qavramcıllığa  malik,  üstəlik  də,  yəqin  ki,  heç  vaxt  görkəmli  sənət  əsəri  görmək 

fürsəti olmayan, və nəhayət, deyəsən, öz azman həmkarı Höteni (bütün əsrdə bütün millətdən 

yalnız onu Kantla yanaşı qoymaq olar) heç tanımayan Kant, – deyirəm ki, heyrətlənmək lazımdır 

ki, bütün bunlarla belə Kant sənət və gözəlliyin fəlsəfi analizi qarşısında özünə böyük və keçici 

olmayan  xidmət  qazanmışdır.  Bu  xidmət  ondan  ibarətdir  ki,  əvvəllər  gözəllik  və  sənət  barədə 

çoxlu  düzgün  fikirlər  söylənilsə  də,  bütün  düşünərlər  məsələni  empirik  baxış  nöqtəsindən 

nəzərdən  keçirir  və  faktlara  söykənərək,  gözəl  adlanan  obyekti  bu  türdən  olan  başqa 

obyektlərdən hansı xassənin fərqləndirdiyini tədqiq edirdilər. Bu yolla öncə xüsusi, sonrasa daha 

ümumi müddəalara gedib çıxırdılar. Sənətdə həqiqi gözəl olanı əsl olmayandan ayırd etməyə və 

bu  həqiqiliyin  sonradan,  öz  növbəsində,  qaydalar  ola  bilən  əlamətlərini  arayıb  tapmağa 

çalışırdılar.  Gözəl  olaraq  nə  xoşa  gəlir,  nə  yox,  nəyi  təqlid  etmək,  nəyə  can  atmaq,  nədən 

qaçınmaq,  mənfi  olsalar  da,  hansı  qaydaları  rəhbər  tutmaq  gərəkdir,  –  qısaca,  estetik  həzzin 

cuşa  gətirilmə  vasitələri,  yəni  obyektdə  olan  şərtlər  hansılardır,  –  sənət  barədə  bu  cür 

tədqiqatların  az  qala  yeganə  mövzusu  budur.  Bu  yolu  Aristotel  açmış,  ən  yeni  dövrdə  onunla 

Hom, Berk, Vinkelman, Lessinq, Herder və baş. getmişlər. Düzdür, tapılmış estetik müddəaların 

ümumiliyi sonucda subyektə gətirib çıxarırdı; tədqiqatçılar onun dərkinə gəlirdilər ki, gözəlliyin 

subyektdə  törətdiyi  təsir  lazımi  qaydada  öyrənilsə,  onun  obyektdə  olan  səbəbini  də  a  priori 

olaraq  təyin  etmək  olardı,  –  elə  təkcə  bu,  bu  cür  tədqiqatları  elmi  dürüstlük  səviyyəsinə 

qaldırardı.  Bax  buna  görə  də  zaman-zaman  gözəlliyin  psixoloji  təhlilləri  ortaya  çıxırdı;  xüsusən 

elə bu məqsəd üçün gözəl olan hər şeyin ümumi estetikasını Aleksandr Baumqarten qurmuşdur, 



www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 

                 Artur Şopenhauer                 "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 

626 


 

                                                                                                                                                                                           

özü  də  o,  hissi  olanın,  yəni  gözönü  idrakın  mükəmməliyi  anlayışından  çıxış  edirdi.  Amma  bu 

anlayışı müəyyən edərək, o, dərhal subyektiv hissəni bitirir və obyektiv hissəyə və onunla bağlı 

praktiki məsələlərə keçir. – Kantınsa qismətinə elə burada da, nəticəsində onu doğuran obyekti 

gözəl  adlandırdığımız  həyəcanlandırmanın  özünün  ciddi  və  dərin  tədqiqini  aparmaq  xidməti 

düşmüşdür, – onun ruhumuzdakı element və şərtlərini mümkün qədər kəşf etmək üçün. Buna 

görə  onun  tədqiqatı  büsbütün  subyektiv  yönüm  almışdır.  Bu  yol,  aşkardır  ki,  düz  olmuşdur: 

çünki  əgər  biz  öz  təsirlərində  verilmiş  olan  hansısa  bir  hadisəni  izah  etmək  istəyiriksə,  onda 

onun səbəbini əsaslı surətdə öyrənmək üçün öncə bu təsirin özünü öyrənmək gərəkdir. Amma 

burada  Kantın  xidməti  düz  yolu  göstərməkdən  və  onunla  təxminən  necə  getmək  lazım 

olduğunun nümunəsindən o yana keçmir. Zira onun verdiyi şeyə obyektiv həqiqət və real əldə 

etmə kimi baxmaq olmaz. O, tədqiqat metodu vermiş, yol açmışdır, amma qalan şeylərdə lazımi 

məqsədə gəlib çatmamışdır. 

Estetik  mühakimə  qabiliyyətinin  tənqidi  zamanı  hər  şeydən  öncə  o  xüsusat  özünü 

göstərir  ki,  o  burada  da  bütün  fəlsəfəsinə  xas  və  yuxarıda  müfəssəl  incələdiyim  metodu 

saxlamışdır: mən onu nəzərdə tuturam ki, o, gözönü idrakı izah etmək üçün mücərrəd idrakdan 

çıxış  edir,  çünki  birincisi ona  ikncini tutmaq  və  gözdən  keçirmək üçün  kamera–obskura  rolunu 

oynayır.  “Xalis  zəkanın  tənqidi”ndə  mühakimə  formaları  bizim  bütün  gözönü  dünyamızı  izah 

etməli olduqları kimi,  testetik mühakimənin bu tənqidində də Kant gözəlliyin özündən, gözönü, 

bilavasitə  gözəl  olandan  deyil,  bu  qədər  pis  “zövq  mühakiməsi”  adlandırılan  gözəllik  barədə 

mühakimədən çıxış edir. Onun problemi də elə odur. Onun diqqətini xüsusən o xüsusat cəlb edir 

ki,  bu  cür  mühakimə  aşkar  surətdə  subyektdəki  hansısa  prosesin  ifadəsidir,  amma  bu  zaman 

sanki  obyektin  bəlli  xassələrinə  aid  imiş  kimi  bu  qədər  ümumi  bir  önəmə  malik  olur.  Onu 

heyrətləndirən budur,  gözəlliyin özü  deyil.  O,  daim  gözəlliyin  özündən  yox,  yalnız  başqalarının 

fikirlərindən,  gözəllik  barədə  mühakimələrdən  çıxış  edir.  Elə  çıxır  ki,  sanki  o,  onu  bilavasitə 

tanımır,  yalnız  haqqında  eşitmişdir.  Təxminən  elə  bu  cür  iti  ağıla  malik  kor  eşitdiyi  dəqiq 

göstəricilər əsasında rənglər nəzəriyyəsini kombinə edə bilərdi. Və həqiqətən, biz Kantın gözəllik 

barədə  filosofemlərini  təxminən  yalnız  bu  ölçüdə  gətirməli  oluruq.  Biz  onda  görərik  ki,  onun 

nəzəriyyəsi  xeyli  itizəkalıdır,    orada  və  burada  sərrast  və  doğru  fikirlər  səpələnmişdir:  amma  

problemin həllinin özü onda o qədər altıboş, predmetin mühümlüyündən o qədər aşağıdadır ki, 

biz  heç  cür  onu  obyektiv  həqiqət  saya  bilmərik;  ona  görə  mən  özümü hətta  onun təkzibindən 

belə azad edirəm və burada da əsərimin müsbət hissəsinə istinad, yön verirəm. 

Onun bütün kitabının forması barədə demək lazımdır ki, o, gözəllik probleminin açarını 



məqsədəuyğunluq  anlayışında  tapmaq  tühaflığından  ortaya  çıxmışdır.  Bu  tühaflıqsa,  Kantın 

xələflərində  gördüyümüz  kimi,  ümumiyyətlə  qolay  bir  iş  olan  deduksiya  ilə  təyin  olunur. 

Beləliklə,  gözəlliyin  dərkilə  təbii  cisimlərin    məqsədəuyğunluğunun  dərkinin  mühakimə 

qabiliyyəti adlandırılan bir dərketmə qabiliyyətinə qəribə birləşməsi baş verir və hər iki ayrıcinsli 

predmet  bir  kitabda  şərh  olunur.  Bu  üç  dərketmə  qabiliyyəti  –  zəka,  mühakimə  qabiliyyəti  və 

dərrakə  –  ilə  sonradan  cürbəcür  simmetrik  –arxitektonik  əyləncələr  düzəldilir  ki,  bu  sayaq 

əyləncə  şakəri  bu  kitabda,  –hər  şeydən  öncə,  “Xalis  zəkanın  tənqidi”nin  ona  zorla  biçilmiş 

biçimində,  xüsusən  də,  saçlarından  tutulub  sürülən  “estetik  mühakimə  qabiliyyətinin 


www.kitabxana.net

 – Milli Virtual-Elektron Kitabxana

 


Yüklə 6,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   57




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin