Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

ƏDƏBİYYAT 
1.
 
Qulamova J.E. Naxçıvan Muxtar Respublikası Bəstəkarlar Təşkilatının 30 ildə keçdiyi 
yaradıcılıq yolu. B.: 2010, 135 s. 
ABSTRACT 
Vahid Mammadov 
“Vocal-instrumental works for orchestra of folk instruments of Kamal Akhmedov” 
 
 In  the  creativity  of  K.Akhmedov  is  presented  many  genres  and  forms  of  musical  art, 
including  works  for  orchestra  of  folk  instruments.  In  the  works  of  K.Akhmedov  clearly  felt  rich 
intonation nature of national art, which has become a leading expressive means of incarnation of the 
complex world of human feelings.  
РЕЗЮМЕ 
Вахид Мамедов 
«Вокально-инструментальные произведения для оркестра народных 
инструментов Камала Ахмедова» 
В  творчестве  К.Ахмедова  представлены  многие  жанры  и  формы  музыкального 
искусства,  в  т.ч.  произведения  для  оркестра  народных  инструментов.  В  сочинениях 
К.Ахмедова  ясно  ощущается  богатейшая  интонационная  природа  народно-национального 
искусства,  ставшего  ведущим  выразительным  средством  для  воплощения  сложного  мира 
человеческих чувст.  
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə 
doktoru, dosent İ.Məhərrəmova 
 

215 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
XUMAR BAYRAMOVA  
AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət İnstitutu  
UOT:78 
ÜZEYİR HACIBƏYLİNİN YARADICILIĞI MULTİKULTURALİZM KONTEKSTİNDƏ 
Keywords: multiculturalism, traditions, composer, creativity, opera, Uzeyir  
Ключевые  слова:  мультикультурализм,  традиции,  композитор,  творчество,  опера, 
Узеир Гаджибейли 
Müasir  dövrümüzün  ən  aktual  problemlərindən  biri  olan  multikulturalizm  ənənələrinin 
cəmiyyətimizə  dərindən  sirayət  etməsi  Azərbaycan  musiqisində  də  özünü  büruzə  verir.  Azərbaycan 
musiqi  irsinin  -  həm  şifahi  ənənəli  musiqinin,  həm  də  bəstəkarlar  yaradıcılığının  araşdırılması 
multikulturalizm  və  tolerantlığın  musiqi  təcəssümünün  necə  çoxcəhətli  və  rəngarəng  olduğunu  üzə 
çıxarır. Xüsusilə Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığının bu istiqamətdə öyrənilməsi böyük maraq kəsb edir.  
Məlumdur  ki,  Azərbaycan  cəmiyyətində  bütün  dövrlərdə,  bütün  ictimai  formasiyalar  daxilində 
insanlar  arasında  multikulturalizm  və  tolerantlıq  hökm  sürüb.  Azərbaycan  xalqına  xas  olan  bu 
xüsusiyyətlər  müxtəlif  mədəniyyətlərə  və  dini  inanclara  mənsub  insanlara  qarşı  həmişə  həssas 
münasibətlərlə bağlı olmuşdur. Bu xüsusiyyətlər Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətlərinin - şairlərin, 
musiqiçilərin yaradıcılığında da öz əksini tapıb və xalqın ən gözəl keyfiyyətləri kimi tərənnüm olunub.  
Azərbaycan  bəstəkarlıq  məktəbinin  banisi,  dahi  bəstəkar  və  musiqişünas-alim,  müasir 
Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin inkişafına yol açmış, musiqi elminin, musiqi təhsilinin əsasını 
qoymuş Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığında bu problemin həlli yolları diqqəti cəlb edir.  
Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığında mühüm yer tutan operalarında bunun ən gözəl təcəssümünü 
görürük.  Ü.  Hacıbəylinin  “Leyli  və  Məcnun”,  “Şeyx  Sənan”,  “Əsli  və  Kərəm”,  “Şah  Abbas  və 
Xurşidbanu”,  “Rüstəm  və  Söhrab”,  “Harun  və  Leyla”,  “Koroğlu”  operaları  multikulturalizm  və 
tolerantlıq ənənələrini rəngarəng yollarla təcəssüm etdirən yüksək sənət əsərləridir. Operaların libretto 
müəllifi Ü.  Hacıbəyli özü olmuşdur, yalnız “Koroğlu” operasının libretto müəllifləri  
M.S.Ordubadi və H.İsmayılovdur. Ü.Hacıbəylinin operalarının librettosu aşıq dastanlarına (“Şeyx 
Sənan”, “Əsli və Kərəm”, “Koroğlu”), nağıllara (“Şah Abbas və Xurşidbanu”, “Harun və Leyla”), eləcə 
də  klassik  şairlərin  poemalarına  əsaslanır,  o  cümlədən,  “Leyli  və  Məcnun”  -  Füzulinin,  “Rüstəm  və 
Söhrab”  -  Firdovsinin  poeziyasından  bəhrələnmişsə,  digər  operaların  mövzusu  Azərbaycan 
nağıllarından və dastanlarından götürülmüşdür. Demək olar ki, bütün operaların əsas aparıcı mövzusu 
məhəbbətlə  bağlıdır.  Bu  məhəbbət  hekayətlərinin  bəzilərinin  faciəvi  sonluqla,  bəzilərinin  xoşbəxt 
sonluqla  bitməsinə,  qəhrəmanların  fərqli  dünyagörüşünə  və  inanclara,  müxtəlif  xarakterlərə  malik 
olmasına  baxmayaraq,  bu  əsərlər  Üzeyir  Hacıbəylinin  təxəyyülün  gücü  ilə  insanlar  arasındakı 
münasibətlərin  multikulturalizm  mövqeyindən  həllinə  yönəldilmişdir.  Bəstəkar  və  librettoçu 
Ü.Hacıbəyli üçün süjet xəttinin təfərrüatı ilə açıqlanması deyil, qəhrəmanların daxili aləminin təcəssümü 
və yaşadığı dünyanın ab-havasına uyğun tərənnümü ilə bağlıdır. Bu əsərlərin həm məzmununda, həm 
musiqisində multikulturalizm təzahürləri özünü aydın büruzə verir.  
1908-ci ildə yaranmış ilk Azərbaycan operası və Şərqdə ilk opera olan “Leyli və Məcnun” XVI 
əsrin dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin poeması əsasında bəstələnmişdir. “Leyli və Məcnun” 
operası  qədim  ərəb  rəvayətini  Azərbaycan  musiqisində  milli  ruhda  təcəssüm  etdirir,  yəni  bu  rəvayət 
ərəblərin həyatından, adət-ənənələrindən bəhs etsə də, əsərin qəhrəmanları olan Qeys - Məcnun, Leyli, 
onların valideynləri, qəbilələrin adamları, sərkərdə Nofəl və başqaları Azərbaycan muğamları və Üzeyir 
bəyin yaratdığı musiqi vasitəsilə tərənnüm olunur və bəlkə də bunun sayəsində biz onları azərbaycanlı 
kimi  təsəvvür  edirik.  “Leyli  və  Məcnun”  operasında  Ü.Hacıbəyli  Azərbaycan  muğamlarının  ənənəvi 
emosional təsir güсünü, qavranılma xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, qəhrəmanların xarakterinin, onların 
münasibətlərinin, səhnə vəziyyətinin səciyyələndirilməsində tətbiq  etmişdir.  Məsələn,  I pərdədə  Leyli 
ilə  Məcnunun  qarşılıqlı  məһəbbətinin  sevinc  və  fərəһi  lirik,  xoş  əһvallı  “Mahur-hindi”  və  “Segaһ” 

216 
 
muğamı ilə verilmişdir. Sonrakı pərdələrdə talelərinin faciəviliyini anlayan qəһrəmanların partiyasında 
kədər, iztirab ifadə edən “Şur”, “Bayatı-Şiraz” və s. muğamlar səslənir. Oğlunun vəziyyətindən naraһat 
olan  Məcnunun  atası  I  pərdədə  һəyəсanlı,  gərgin  “Çaһargaһ”  muğamını  oxuyur.  Nofəlin  cəngavər 
obrazı üçün bəstəkar mətin, marş xarakterli “Heyratı” zərbi-muğamından istifadə etmişdir. Ü.Hacıbəyli 
muğamları  səһnə  һadisələrinə  münasib  seçməklə  onların  ifadə  vasitələrinin  yeni  xüsusiyyətlərini  üzə 
çıxarmışdır (1).  
Göründüyü kimi, operada insanların milli mənsubiyyətlərinin qabarıq təsvirinə deyil, onların 
xarakterlərinin  və  münasibətlərinin  açılmasına  xüsusi  diqqət  yetirilir.  Bu  baxımdan  musiqinin 
böyük  rolu  vardır.  Sərq  xalqlarının  ümumi  ortaq  musiqi  irsi  sayılan  muğam  Ü.Hacıbəyli  üçün 
zəngin  mənbə  olmuş  və  ərəbləri  təsvir  edən  mövzunun  Azərbaycan  muğamı  vasitəsilə  təcəssümü 
onu azərbaycanlılara yaxınlaşdırmış və doğmalaşdırmışdır.  
Ü.Hacıbəylinin “Rüstəm və Söhrab” operasında da bunu görürük. Bu opera X əsrin fars şairi 
Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin motivlərinə əsaslanır. Bu muğam operasında da bəstəkar yaratdığı 
milli musiqi və istifadə etdiyi muğamlar vasitəsilə qəhrəmanları xarakterizə etmişdir.  
Ü.Hacıbəylinin  “Şeyx  Sənan”,  “Əsli  və  Kərəm”  operalarının  məzmununda  müxtəlif  dinlərə 
etiqad edən və müxtəlif millətlərə mənsub qəhrəmanların bir-birini səmimi qəlblə sevgisindən və bu 
məhəbbətin faciəli sonluğundan danışılır.  
“Şeyx  Sənan”  operasının  səhnə  taleyi  uğursuz  olsa  da,  bu  əsər  Ü.Hacıbəylinin  yaradıcılıq 
tərcümeyi-halında ikinci opera kimi və Avropa operalarına yaxınlaşma cəhdini əks etdirən bir əsər kimi 
qeyd  olunur  (1).  Lakin  əsərin  musiqi  mətni  əlimizdə  olmadığına  görə,  biz  yalnız  onun  məzmunu  ilə 
bağlı  fikir  yürüdə  bilirik.  Operanın  məzmununda  ərəb  əsilli  Şeyx  Sənanın  gürcü  qızı  Xumara  aşiq 
olması, onun valideynləri tərəfindən təqibə məruz qalması, müsəlman və xaçpərəstlərin arasındakı dini 
ayrılıqdan doğan ziddiyyətlərin önə çəkilməsi, insanların dini ayrıseçkiliyə münasibəti fonunda cərəyan 
edir və iki gənc qovuşmağın yolunu ölümdə görür, insanların təqibindən qaçaraq, həlak olurlar.  
Ü.Hacıbəylinin bu mövzuya müraciəti onun tolerantlığını, yaradıcılığındakı multikulturalizm 
ənənələrini  qabarıq  nümayiş  etdirir.  Azərbaycanlı  bəstəkar  mövzuya  öz  dünyagörüşü  və  əqidəsi 
baxımından  yanaşmış  və  insanların  dinindən,  milliyyətindən  asılı  olmayan  əbədi  məhəbbəti 
tərənnüm etmişdir.  
Mövzusuna  görə  oxşar  olan  Ü.Hacıbəylinin  “Əsli  və  Kərəm”  operası  xalq  arasında  çox 
məşhurdur. Operanın süjet xətti iki gəncin - müsəlman Kərəmin və xristian Əslinin məhəbbəti üzərində, 
Qara keşişin (Əslinin atasının) onların məhəbbətinə mane olması, onların qovuşa bilməyərək od tutub 
yanması üzərində qurulmuşdur. Bu əsər Ü.Hacıbəylinin cəmiyyətdə baş verən fəciəli hadisələrə, dini – 
milli zəmində qarşıdurmalara, xalqlar arasındakı nifrət hisslərinə qarşı bir etirazı idi.  
Göründüyü  kimi  bu  operada  da  dini  mövzudan,  İslam  dini  ilə  xristian  dini  motivlərindən 
istifadə olunmuşdur. “Əsli və Kərəm” dastanının Tədqiqatçıları olan M.Təhmasib və M.Qasımlının 
yazdığı  kimi,  əsərdə  dini-milli  təəssüb  o  qədər  qüvvətli  verilmişdir  ki,  nə  Kərəm,  nə  də  onlara 
kömək  edənlər  ona  qarşı  durub  bu  zənciri  qıra  bilmirlər.  Əsərin  sonunda  Əslini  boğan,  Kərəmi 
yandıran,  hər  iki  gənci  məhv  edən  din  xadiminin  tikdirdiyi  paltar,  bu  paltarın  tilsimli  düymələri 
olur.  Kərəm  yanır  və  onun  dilindən  “Məndən  ibrət  alsın  aləm”  deyilməsi  çox  təsirli  olub,  eyni 
zamanda, aşığın mövqeyini əks etdirir. “Xalqın türk-müsəlman oğlu ilə xristian qızının evlənməsinə 
olan etiraz və narazılığı əsərin belə bir sonluqla bitməsinə gətirib çıxarmışdır” (2, s. 21-22).  
Operanın  musiqi  materialında  Ü.Hacıbəyli  Azərbaycan  muğamlarından,  aşıq  havalarından, 
xalq  mahnı  və  rəqslərindən  istifadə  etmişdir.  Məsələn,  məşhur  aşıq  havası  “Kərəmi”  bəstəkar 
tərəfindən Kərəm obrazını müşayiət edən leytmövzuya çevrilmişdir.  
Onu  da  qeyd  etməliyik  ki,  operanın  musiqi  məzmununda  bəstəkar  Əslinin  və  Qara  Keşişin 
milliyyətinə diqqəti  yönəltmir. Bu baxımdan, Əslinin partiyası Azərbaycan xalq mahnı və rəqsləri 
ruhunda musiqi ilə xarakterizə olunur. Əsli ilə Kərəmin duet səhnələri isə Azərbaycan muğamları 
və təsnifləri, zərbi muğamlar üzərində qurulmuşdur.  
Qara  Keşiş  obrazını  bəstəkar  iki  sevgilini  ayıran  qara  qüvvə  kimi  təsvir  edərək,  musiqidə 
onun  milli  mənsubiyyətini  qabartmır.  Qara  Keşişin  musiqi  partiyası  öz  ruhuna  görə  əsərin  dərin 
milliliyi  ilə  fərqlənən  musiqisində  qarşıdurma  əmələ  gətirir.  Əsərin  məzmunundakı  ziddiyyət 
musiqidə də öz həllini tapır.  

217 
 
Eyni zamanda, Qara Keşişin partiyasında Ü.Hacıbəyli Azərbaycan musiqisi üçün yeni olan bir 
sıra  amillərdən  istifadə  etmişdir,  belə  ki,  bu  partiya  baritona  tapşırılmışdır  ki,  Azərbaycan 
operasında bu, yeni cəhət idi və mənfi surətlərin xasiyyətnaməsi üçün səciyyəvi sayılırdı. Bu haqda 
bəstəkar  özü  belə  yazmışdır  ki,  “...ilk  Аzərbаycаn  musiqili  drаm  əsərlərində  аdətən  mənfi  və  yа 
kоmik surətlər bаs və bаritоn səsi  оlаnlаrа tаpşırılırdı;  çünki  bu səslərin  хаrаktеri nədənsə mənfi, 
gülməli  görünürdü»  (3,  269).  Bu  bахımdаn,  Ü.Hаcıbəyli  tərəfindən  Qаrа  Kеşiş  rоlunun  bаritоnа 
tаpşırılmаsı səbəblərinin müəyyən mənаdа izаhını görə bilərik.  
Göründüyü  kimi,  “Əsli  və  Kərəm”  operası  Ü.Hacıbəylinin  yaradıcılığında  multikulturalizm 
ənənələrinin ən bariz nümunələrindən biri kimi diqqətəlayiq cəhətlərə malikdir və milli musiqidə bu 
sahədə müəyyən ənənələrin yaranmasına təkan vermişdir.  
Ü.Hacıbəylinin sonuncu operası olan “Koroğlu” operasını bəstəkar türkdilli xalqlar arasında 
çox  məşhur  olan,  eləcə  də  Qafqaz  xalqları  arasında  geniş  yayılmış  “Koroğlu”  eposunun 
motivlərindən istifadə etmişdir. Bu operada vurğulanan əsas cəhətlərdən biri Azərbaycan xalqının 
yenilməz  qəhrəmanı  Koroğlunun  Qafqaz  xalqları  arasında  məşhur  olması,  onlara  köməyini 
əsirgəməməsi və xalqı zülmkarlardan - xanlardan, paşalardan xilas etməsi ilə bağlıdır. Operanın III 
pərdəsində  -  Çənlibel  səhnəsində  Koroğlunun  təkcə  azərbaycanlılar  üçün  deyil,  digər  millətlərin 
nümayəndələri  üçün  də  xilaskar  timsalında  olması,  Koroğlunun  adını  tutub  uzaq  ellərdən  gələn 
insanların ruh yüksəkliyi ilə qarşılanması öz əksini tapmışdır. Burada da multikulturalizm ənənələri 
özünü  göstərir,  azərbaycanlıların  digər  xalqlarla  dinc  yanaşı  yaşamağa  çalışması,  onlara  kömək 
göstərməsi tərənnüm olunmuşdur.  
Göründüyü  kimi,  Ü.Hacıbəylinin  yaradıcılığı  şifahi  və  klassik  ədəbiyyatda  öz  əksini  tapmış 
multikulturalizm ənənələrini müxtəlif cəhətlərdən təcəssüm etdirərək, musiqi irsində onların dolğun 
ifadəsini önə çəkmişdir. Ü.Hacıbəylinin musiqidə yaratdığı multikulturalizm ənənələri Azərbaycan 
bəstəkarları üçün bir örnəyə çevrilmişdir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
1. Üzeyir Hacıbəyli ensiklopediyası - elektron ensiklopediya. http://uzeyirbook.musigi-dunya.az  
2. Təhmasib M., Qasımlı M.. Dastanlar. Azərbaycan dastanları. 5 cilddə. I cild. B.: Lider, 2005, s.4-34  
3. Hacıbəyov Ü.Ə. Əsərləri. II cild. (Cildin redaktoru M.İbrahimov; tərtibat, kommentariya və lüğət 
Q.Qasımovundur). B.: Azərb.EA nəşri, 1965, 412 s. 
ABSTRACT 
Khumar Bayramova 
“The creativity of Uzeir Hajibeyli in the context of multiculturalism” 
 The  study  of  the  topic  “multiculturalism  and  the  composer’s  creativity”  has  a  great 
importance in  musicology.  Influence of religious  music in  the composer's  creativity manifested in 
almost all genres of musical art as musical stage works, vocal-instrumental, choral, symphonic and 
instrumental  chamber  music.  These  traditions  have  a  profound  implementation  of  opera  creativity 
of the founder of Azerbaijani composer school of Uzeyir Hajibeyli. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Хумар Байрамова 
«Творчество Узеира Гаджибейли в контексте мультикультурализма» 
 Изучение  проблемы  «мультикультурализм  и  композиторское  творчество»  имеет 
большое  значение  в  музыковедении.  Влияние  традиций  мультикультурализма  на 
композиторское творчество, проявляется почти во всех жанрах музыкального искусства  – в 
музыкально-сценических 
произведениях, 
в 
вокально-инструментальной, 
хоровой, 
симфонической  и  камерно-инструментальной  музыке.  Эти  традиции  имеют  глубокое 
претворение  в  оперном  творчестве  основоположника  азербайджанской  композиторской 
школы Узеиром Гаджибейли.  
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə 
doktoru, dosent İ.Məhərrəmova 

218 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
MƏMMƏD ƏLİYEV 
 Naxçıvan Dövlət Universiteti  
E-mail: [e-mail] 
UOT:
 069:7 
MUZEYLƏRİN BƏŞƏR MƏDƏNİYYƏTİNDƏ YERİ VƏ ROLU 
Açar sözlər: Muzey, fond, ekspozisiya, eksponat, kolleksiya, sərvət 
Key words: Museum, Fund, Exposition, Exhibits, Collection, wealth 
Kлючевые слова: Музеум, фонды, экспозиции, зкспанаты, каллекции, богатства 
Bəşəriyyətin  tərəqqisi  prosesində  yaranmış  maddi  və  mənəvi  sərvətlərin  öyrənilməsi  əsasında 
ayrı-ayrı  xalqların  tarixi  və  mədəniyyəti  dəqiqləşdirilir.  Buna  görə  də  maddi  və  mənəvi  sərvətlərin 
qorunması,  onların  öyrənilməsinin  ilkin  şərtidir.  Belə  bir  işin  öhdəsindən  yalnız  muzeylər  gələ  bilər. 
Muzeylər  bir sıra tarix və mədəniyyət abidələrini qoruyub saxlamaqla yanaşı, onları öyrənir, bərpa edir 
və  tamaşaçıların  diqqətinə  çatdırmaqla,  onların  bu  sahədə  mənəvi  təlabatını  ödəyir.  Ötən  əsrlərin 
yadigarlarını eksponatlara çevirərək, təbliğ edir. Buna görə də muzey işinin təşkil olunması kompleks 
elmi-kütləvi  iş  ilə  bağlıdır.  Muzeyşünaslığın  bir  elm  kimi  meydana  gəlməsi  də  məhz  bu  fəaliyyət 
prosesinin  nəticəsidir.    Məlumdur  ki,  elmin  əhəmiyyəti  artdıqca  insanların  da  səviyyəsi  artır  və  elmi 
inkişaf gedir. Tarix göstərir ki, elm inkişaf etdiyi bir zamanda dərk edilir. Müzeyşunaslıq bir elmi kimi 
XVI  əsrdən  başlayaraq  böyük  inkişaf  yolu  keçmiş,  onun  nəzəriyyəsi,  təşkili,  forma  və  metodları 
yaranmışdır.  Muzeyşünaslıq  elminin  yaranması,  təcrübəyə  tətbiq  edilməsi  əsas  proses  kimi, 
muzeylərin fəaliyyətini düzgün istiqamətə yönəltməsi əsaslandırmasıdır. 
 
“Muzeyşünaslıq”  termini  XIX  əsrin  ikinci  yarısında  meydana  çıxıb.  XVI  əsrdə  bu  termin 
“muzcoqrafiya”, “muzcologiya” adlanırdı və bütün muzeylər haqqında dərc olunan ədəbiyyatlar da 
“muzeyşünaslıq” elm kimi bir neçə istiqamətdə təhlil edilirdi. 
 
Muzeyşünaslığın  elmi  ictimai  əhəmiyyətini  nəzərə  alaraq  və  muzeylərin  fəaliyyətini 
beynəlxalq miqyasda əlaqələndirilməsi məqsədilə YUNESKO nəzdində beynəlxalq muzeylər şurası 
yaradılmışdır.  Ayrı-ayrı  muzeylərin  Milli  muzey  komitələri  bu  şuraya  daxil  olmuşdur.  Həmin 
şuranın  1977-ci  ildə  Moskva  şəhərində  keçirilən  XI  konfransında  muzeyşünaslığın  fundamental 
əsaslarını  işləmək  və  onun  universitetlərdə  tədris  olunması  məsələsi  irəli  sürülmüşdür.  Bəzi 
ölkələrdə muzey institutları, elmi-tədqiqat mərkəzləri və institutda kafedralar fəaliyyət göstərir. 
 
Beynəlxalq Muzeylər şurasının qərarı ilə 1978-ci ilin may ayının 18-i Beynəlxalq muzeylər 
günü kimi hər il qeyd olunur. 
Yetişməkdə  olan  gənc  nəslin  formalaşmasında,  onda  bədii  estetik,  humanist,  əxlaqi  və 
vətənpərvərlik hisslərinin inkişaf etdirilməsində muzeylərin rolu əvəzedilməzdir. Bu baxımdan bir 
çox  muzeylərdən,  xüsusən  tarix-diyarşünaslıq  və  ədəbiyyat  muzeyləri  təcrübəsindən  tədris 
proseslərində istifadə edilir. 
Cəmiyyətdəki yeniləşmə prosesi muzeyşünaslıq sahəsində də özünü biruzə verməkdədir. 
 
Ölkəmizdə ilk muzeylər XX əsrin əvvəllərində meydana gəlsə də, muzey və onun sələfi olan 
kolleksiyaçılıq ənənələrinin kökü çox qədimlərə gedib çıxır. 
 
Eramızdan  əvvəlki  son  əsrlərdə,  eləcə  də  eramızın  ilk  əsrlərində  Atropatena  və  Qafqaz 
Albaniyasının  hökmdar  saraylarında,  məbəd  və  kilsələrdə  qiymətli  əşyaların,  nadir  sənət  əsərlərinin, 
dünyəvi  və  dini  məzmunlu  zəngin  kitabların,  əlyazmaların  qorunub  saxlandığı  məlumdur.  Elmə, 
mədəniyyətə, incəsənətə böyük maraq göstərən Azərbaycan hökmdarları: Cavanşir, Məhəmməd Cahan 
Pəhləvan, Qızıl Arslan, Uzun Həsən, Şah İsmayıl Xətai və bir çox başqaları məscidlər, rəsədxanalar, 
karvansaralar,  ovdanlar  tikdirməklə  yanaşı,  dar  üşşəfa  (xəstəxana)  mədrəsələr  açdırmış,    zəngin 
kitabxana yaranmış, nadir əşyalar toplamış, öz saraylarında poeziya, musiqi, rəsm məclisləri düzəltmiş, 
alimlərə, şairlərə, filosoflara, rəssamlara, sənətkarlara hamilik etmişdilər. 
 
Elxanilər və Eldənizlər dövründə ölkədə mədəniyyət daha da inkişaf etmişdi. XII əsrdə Təbriz 
ətrafında  inşa  edilən  Şənbi  Qazan  (Qazaniyyə),  Rəb-i  Rəşidi  (Rəşidiyyə)  şəhərlərində  rəsədxana, 
mədrəsələr, fəaliyyət göstərirdi. Rəşidiyyədə digər tikililərlə yanaşı, 60 mindən artıq kitab fondu olan iki 

219 
 
böyük kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Öz dövrünün bu böyük elm mərkəzlərində qiymətli sənət əsərləri, 
nadir nüsxələr mühafizə olunurdu. 
 
Böyük  dövlət  xadimi  Uzun  Həsən  (1423-1478)  Təbrizdə  Nəsriyyə  və  Məqsudiyyə 
mədrəsələrini  (XV  əsrin  ikinci  yarısı)  tikdirmişdi  ki,  burada  da  qiymətli  elm  və  sənət  inciləri 
mühafizə  olunurdu.  Digər  görkəmli  dövlət  xadimi-Ağqoyunlu  hökmdarı  Sultan  Yaqub  (ölümü 
1490)  Təbrizdə  zəngin  kitabxana  və  əlyazmalar  fondu,  həmçinin  dünya  memarlığının  şah 
əsərlərindən biri sayılan Həşt Behişt saray kompleksini (1483) inşa etdirmişdi. 
Səfəvilər dövründə müasir muzeyçilik  fəaliyyətinin prototipi olan kolleksiyaçılıq ənənələri 
daha  da  inkişaf  etdi.  Həmin  dövrdə  qiymətli  əşyalar  əsasən  xəzinədə  və  sarayda,    kitabxanalarda 
qorunub saxlanılırdı. I Şah İsmayılın, I Təhmasibin zamanında Təbriz və Qəzvin saray kitabxanaları 
öz  böyük  əhəmiyyəti  və  zənginliyi  ilə  daha  çox  şöhrət  qazanmışdı.  Həmin  dövürdə  saray 
kitabxanasının rəisi böyük Azərbaycan rəssamı Sultan Məhəmməd (1470-ci illərin sonu 1555) idi. 
Ümumiyyətlə,  kitabxanaların  muzey  profilinə  və  zəngin  kolleksiya  fonduna  malik  olması 
ənənəsi dünyada heç də az yayılmamışdır. Nyu-Yorkdakı Morqan kitabxanası, Sankt Peterburqdakı 
M.Y.Saltıkov-Şedrin  adına  kitabxana  zəngin  muzey  eksponatlarına  malik  olmaları  ilə  bütün 
dünyada  şöhrət  qazanmışlar.  Təbriz  rəssamları  tərəfindən  İbn  Bəhtuşinin  “Mənəfi-əl-heyvan 
(1297/98)”  əsərinə  çəkilmiş  minatürlar  Morqan  kitabxanasında,  ölməz  sənətkarımız  Sultan 
Məhəmmədin  bir  çox  rəsmləri,  eləcə  də  Azərbaycan  incəsənətinin  çoxlu  sayda  nadir  inciləri 
M.Y.Saltıkov-Şedrin  adına  Dövlət  kitabxanasında  mühafizə  edilməkdədir.  Bu  siyahıya  qiymətli 
sənət incilərinin çoxluğu ilə seçilən Paris Milli kitabxanasını da əlavə etmək olar. 
Yeni dövrdə Azərbaycandakı ictimai-siyasi pərakəndəlik bütövlükdə mədəniyyətə, o cümlədən 
muzey  və  kolleksiyaçılıq  ənənələrinə  ciddi  ziyan  vurdu.  Ara  çəkişmələri,  feodal  müharibələri 
nəticəsində bir çox qiymətli maddi mədəniyyət abidələrimiz məhv edildi. XIX əsrin əvvəllərində Rusiya 
imperiyasının  ölkəmizə  hərbi  müdaxiləsi  nəticəsində  Gəncə,  Qarabağ,  İrəvan,  Naxçıvan,  Talış 
xanlıqlarının xəzinələri qarət edilib buradakı qiymətli əşyalar, nadir kitab nüsxələri dağıdıldı. 
1826-1828-ci  illər  Rus-İran  müharibəsinin  sonunda  rus  generalları  ali  dövlət  xadimlərinə 
yaraşmayan  yalan və  riyakarlıqla, hədə-qorxu ilə  müvəqqəti  tutduqları Ərdəbil şəhərindəki Şeyx-Səfi 
kompleksinə məxsus zəngin kitabxana və əlyazma fondunu Peterburqa daşıyıb aparmışdılar. Çar üsul-
idarəsi dövründə ölkəmizdə muzeylərin təşkili işi məqsədyönlü şəkildə ləngidilir ərazilərimizdə aşkar 
edilən qiymətli arxeoloji abidələr Tiflis, Moskva, Peterburq muzeylərinə göndərilirdi. 
Xarakterik  haldır  ki,  tarixən  yurdumuzda  muzeyçilik  və  onun  sələfi  olan  kolleksiyaçılıq 
ənənələrinin Naxçıvan torpağında qədim kökləri vardır. 
Vaxtilə  Azərbaycan  Atabəylərinin  paytaxtı  olmuş  qədim  Naxçıvan  şəhərində  dövrün  elm  və 
mədəniyyət  mərkəzləri-mədrəsələr,  kitabxanalar,  məktəblər  fəaliyyət  göstərirdi.  Böyük  dövlət  xadimi 
Məhəmməd  Cahan  Pəhləvan  (ölümü  1186)  öz  sarayında  çeşidli  kitab  və  əlyazmalara,  nəfis  rəsm  və 
işləmələrə malik olmuş, elm və sənət adamlarına qayğı göstərmiş onlara hamilik etmişdir. Bütün bunlar 
Naxçıvan torpağında muzeyçilik ənənələrinin tarixi qaynaqları kimi səciyyələndirilə bilər. 
Yeni  dövrdə  ölkəmizdə  muzeyçilik  ənənələrinin  bərpa  edilməsi  təşəbbüsləri  də  qədim 
Naxçıvan  diyarının  adı  ilə  bağlıdır.  Görkəmli  yazıçı  və  publisist  C.Məmmədquluzadə  XIX  əsrin 
sonlarında Naxçıvandakı Nehrəm kəndində diyarşünaslıq muzeyi yaratmışdır. 
Əlimizdə  olan  məlumata  görə  ilk  rəsm  sərgisi  də  Azərbaycanda  Naxçıvanda  rəssam  Bəhruz 
Kəngərli  (1892-1922)  tərəfindən  1914-1916-cı  illərdə  ata  evində  vəkil  Şirəlibəyin  mülkündə 
düzəldilmişdi.  Dünyada  elə  bir  böyük  muzey  tapmaq  olmaz  ki,  orada  müxtəlif  çeşiddə  Azərbaycan 
xalçaları  nümayiş  etdirilməmiş  olsun.  Milli  xalq  yaradıcılığı  nümunələrimizə  təkcə  şərq  ölkələrində 
deyil, həmçinin Rusiya və Qərbi Avropada maraq böyük olmuşdur. N.Gəncəvinin “Xəmsə”sinə XVI 
əsrdə  Azərbaycan  rəssamları  tərəfindən  çəkilmiş  minatürlər  Topqapı  (İstanbul),  Trir  qalereyası 
(Vaşiqton), Britaniya muzeyi (London) kimi böyük muzeylərin qiymətli eksponatları cərgəsinə daxildir. 
Qeyd  edək  ki,  Moskva  və  Sankt-Peterburq  muzeylərində  toplanmış  əşyaların  sənətkarlıq  baxımından 
daha  qiymətlidirlər.  Onlardan  Moskvada,  silah  palatasında  saxlanılan,  XVI  əsrdə  Azərbaycanda 
hazırlanmış,  rəngli  bədii  kompozisiyaya  malik  qalxanı,  yenə  həmin  dövrdə  Şamaxıdan  gətirilmiş, 
yüksək  sənətkarlıqla  işlənmiş  zirehli  baş  geyimini,  Sankt-Peterburqda,  Dövlət  Ermitajında  mühafizə 
edilən, 1206-cı ildə düzəldilmiş Şirvan lüləyini, müxtəlif xalçaları göstərə bilərik. 
Muzeyçiliyimizin  inkişafından,  onun  tarixi  xüsusiyyətlərindən  bəhs  edərkən  Tiflisdə  yerləşən 
Gürcüstan  Dövlət  muzeyinin  adını  çəkməmək  olmaz.  Böyük  tarixi  keçmişə  malik  olan  bu  muzey, 
vaxtilə  Zaqafqaziyada  yeganə  dövlət  muzeyi  olmuşdur.  O  zaman  Tiflis  şəhəri  Rusiyanın  Qafqazdakı 
əsas inzibati və mədəni mərkəzi idi. Ona görə də Qafqazda ilk muzey məhz burada yaradılmışdı. 

220 
 
Gürcüstan  Dövlət  muzeyində  mənşə  etibarilə  Azərbaycanla  bağlı  olan  çoxlu  sayda  eksponat 
mövcuddur.  Onların  içərisində  xalçalar,  bədii  toxuculuq  məmulatları:  müxtəlif  tikmələr,  mütəkkələr, 
döşəklər, xurcunlar, məfrəşlər eləcə də zərglik və misgərlik nümunələri, arxeoloji materiallar vardır. GDM 
resbuplikamızdan kənarda Azərbaycan mənşəli eksponatlarla zəngin olan ən böyük muzeylərdən biridir. 
İnqilabdan  əvvəl  ərazilərimizdə  aşkar  edilən  qiymətli  əşyaların  çoxu  Tiflisdəki  muzeyə 
göndərilirdi. Buna misal olaraq Şəki rayonunun Böyük Dəhnə kəndi ərazisində, 1902-ci ildə aşkar 
edilmiş, üzərində yunan dilində yazıları olan daş abidəni göstərmək olar, belə misallar yüzlərlə və 
bəlkə  də  minlərlədi.  Azərbaycan  Respublikasının  ayrılmaz  hissəsi  olan  Naxçıvan  Muxtar 
Respublikası  ərazisi  əsrlər  boyu  Azərbaycanın  həm  ictimai-siyasi,  həm  də  sənətkarlıq  və  ticarət 
baxımından önəmli və strateji baxımdan əsas bölgələrindən biri olmuş, bu baxımdan da Naxçıvan 
sənətkarları tərəfindən hazırlanan əşyalar və tarixi, mədəni məlumatlar dünyanın bir çox ölkələrinə 
yayılmış,  sonra  isə  bizim  tariximizi,  mədəniyyətimizi  və  mənəviyyatımızı  dünya  muzeylərində 
nümayiş  etdirən  qiymətli  eksponatlara  çevrilmişdir.  Belə  eksponatlara,  Rusiyanın  bütün 
muzeylərində,  Pribaltika  ölkələrində,  Avropa  dövlətlərində,  ABŞ-ın  böyük  muzeylərində  tez-tez 
rast gəlinir.