Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

          Açıq  salonlu  mədrəsələr-Açıq  salonlu  mədrəsələr  Anadolu  Səlcuqlu  mədrəsələrinin  inşa 
quruluş  növlərindən  biri  olaraq  görülür.  Xarici  səthində  hər  hansı  bir  nizamı  olmayan,  içi  
dördbucaqlı  bir  həyət  ətrafında  eyvanlarla  zənginləşdirilmişdir.  İçə  dönük  mədrəsə  tipidir. 
Anadoluda  inşa  edilən  mədrəsələrin  çoxunun  açıq  salonlu  olaraq  inşa  edilməsinin  səbəbi,  həm 
iqlimi əlaqəli həm də mədrəsə böyüklüyünün qübbə kimi bəzi ünsürlərlə məhdudlaşdırılmasındadır. 
Osmanlı  dövrünə  qədər  keçən  zaman  ərzində  inşa  edilən  mədrəsələrin  çoxu  açıq  salonludur 
(24,s.34). 
Bağlı  Salonlu  Mədrəsələr-  Bağlı  salonlu  mədrəsələrdə  həyətin  qübbə  və  ya  tonozla 
örtülməsiylə həyət ölçüləriylə məhtudlaşdırılmaqdadır. Bağlı salonlu mədrəsə, Danışməntli, (alim, 
bilgili) tip, əvvəlki Səlcuqlu və sonrakı Səlcuqlu tipi olaraq üç alt qrupda ələ alına bilər. Anadoluda 
12  ədəd  bağlı  salonlu  mədrəsə  var.  Anadolu  Səlcuqlu  bağlı  avlulu  (qübbəli)  mədrəsələrində  öndə 

236 
 
monumental  qapı,  qapı  girişindən  sonra  yanlarında  şagird  otaqları,  eyvanlar,  orta  qisimdə  isə  üstü 
yüksək bir qübbə ilə örtülü bağlı qisim var (24, s.44). 
Nəticə.  Ərəbcə  “dərs”  sözcüyündən  törəyən  “Mədrəsə”  İslam  sənətində  geniş  yayılmış  bir 
quruluş növüdür. Mədrəsələrdəki dörd məshəbin qəbul edildiyi görülür. Başlanğıcda tamamilə dini 
təhsilin verildiyi mədrəsələrdə daha sonra fənn elmləri, xüsusən astronomik dəsrlər olaraq verildiyi 
məlumdur. Girişin qarşısında olan böyük eyvanın müdərris otağı olduğu digər eyvanlar arasında isə 
şagird  hücrələrinə  yer  verildiyi  görülər.  Osmanlı  dövrünə  qədər  külliyən  bir  işçisi  olaraq  işləyən 
mədrəsələr  Osmanlı  dövrünün  kalassik  mərhələsi  ilə  birlikdə  külliyyən  planlaşdırılmada  iştirak 
etməyə başlayır. 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Bozkurt N. Medrese- İslam Ansiklobedisi, C.28,TDV Yayın ve Matbacılık, Ankara, 2003  
2. Demiral Y. Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara,1999 
3.  Pakalin  M.Z.  Osmanlı  Tarih  Deyimleri  ve  Terimleri  Sözlüğü,  C.Z.MEB  Basımevi  İstanbul, 
1983. 
4.  Gündoğdu  H.  Geçmişten  Günümüze  Erzurum  ve  Çevresindeki  Tarihi  Kalıntılar-“Şehr-i 
Mübarek Erzurum”. Ankara, 1989 
5. Kuran A. Anadolu  Medreseleri ,  C: I, TIK Yayınları, Ankara,1969 
6. Halaçıoğlu Y. Osmanlılarda İlim, Din ve Sosyal Messeseleri;Doğuştan Günümüze     Büyük 
İslam Tarihi, C.12 TIK Yayınları, Konya, 1994 
7. Ulusoy A. Kuruluşundan 17.Yüzyıla Kadar Osmanlı Medreselerinde Eğitim Öğretim   
     Faaliyetleri (yayınlanmış yüksek lisans tezi) Selçuklu Üniversitesi  Sosyal Bilimler Enstitüsü  
İlköğretim Ana Bilim Dalı Sosyal Bilgiler, Eğitim Bilim dalı. 2007 
8.  Atay  H.  Osmanlılarda  Yüksek  Din  Eğitimi  (Medres  Programları,  İcazetnâmeler,  Islahat 
Hareketleri ), Dergâh Yayınları, İstanbul, 1983 
9.  Gül  A.  Osmanlı  Medreselerinde  Eğitim  Öğretim  ve  Bunlar  Arasında  Dâru’l  Hadisleri  Yeri, 
TTK, Ankara, 1997 
10. Kazıcı Z. Osmanlı da Eğitim Öğretim Bilge Yayınları İstanbul, 2004. Kazıcı  Z. Ana    
      Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi,M.Ü.İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1995 
11. Ünal R.H. Çifte Minareli Medrese (I.Baskı).Ankara: Kültür  Bakanlığı,1989. Ünal R.H. Çifte   
       Minareli Medrese ve Yakutıye Medresesi’nin Tanıtılması, Çeşitli Konular, Atatürk   
       Üniversitesi  Kuruluşunun XX. Yılı Armağanı, Ankara, 1978 
12. Sarşkaya Y. Medreseler ve Moderneşme, İstanbul, 1997 
13. Ünal  R. H.  Les Monuments İslâmiques Anciens de la Ville d’Erzurum et de sa Region,   
      Paris, 1968 
14. Ünal R. H. Erzurum İli Dahilindeki İslami Devir Anıtları  Üzerine Bir İnceleme , Atatürk  
      Üniversitesi  Edebiyat Fakültesi  Araştırma Dergisi S. 6, Erzurum, 1974 
15. Ünal R. H. Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Taçkapılar, İzmir: Ege Üniversitesi  
      Yayınlar, 1982 
16. Özkan H. XI-XIII. Yüzyılda Anadolu Türk Mimarisinin Oluşumunda Doğu Anado- lu’nun  
      Rolü Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktura   
      Tezi, Erzurum, 2000 
17. Hızlı M. Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İz Yayınları, İstanbul, 1998.  
      Hızlı M. Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler, 1987 
18. Baltacı C. Fatih Sultan Mehmed Devri İlim Hayatı ve Sahn-ı Semən Medreseleri, İstanbul    
      Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1995. Baltacı C.   
      XV-XVI Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilat Tarih, İstanbul, 1976 
19. Akgündüz H. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç,Yapı, İşleyiş) Ulusal     
     Yayınları, İstanbul, 1997 
20. Asani E. Makedonya’daki Medreseler ve İsa Bey Medresesi (Yayınlanmış Yüksek Lisans  
      Tezi). Uludağ Ünivaesitesi,  Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim  
      dalı, 2010. 

237 
 
21. Kazıcı Z.Osmanlı da Eğitim Öğretim Bilge Yayınları İstanbul, 2004 
22. Yatkaya M. Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler. İstsnbul, 1940 
23. Sözen M. Anadolu  Medreseleri.   İstanbul, 1970 
24. Aslanapa O. Orta Çağın En Eski Yatılı İlim ve Kültür Messeseleri. Ankara,  Türk  Kültürü,  
      s.12, 1963 
25. Səfərli, F. Naxçıvanda İctimai, Siyasi və İdeologiya Mərkəzləri. Bakı, 2003 
26. Gündoğdu H., Ali Bayhan A., Arslan M. Sanat tarihi açısından Erzurum. Erzurum, 2010 
 
ABSTRACT 
Gulnara Kanbarova 
Upbringing and educational hearths in Islamic history – medresas 
The  word  medresa  has  been  used  in  the  meaning  of  “education  hearth  ruled  with  the 
traditional methods in Islamic countries”. Generally, medresas are the educational establishment the 
Subyan  school  graduates  brought  up.  Being  the  science  hearth  the  mesresas’  forming  and 
organizing by the help of state and being the education free with the help of foundation are the labor 
of  Saljuks.  Being  analogues  of  Nizamiyye  medresas  (459-1065)  begun  working  in  Baghdat  by 
Saljuks  we can also  denote the medresas  built  in  the cities of Marv, Herat,  Isfahan,  Balkh,  Basra, 
Mosul,  Amuli,  Tarebistan.  First  of  all  in  the  IV-X  centuries  the  medresas  occured  in  Eastern 
territories  of  Islamic  territoies  as  Bukhara,  Nishapur,  Khorasan  are  confered  to  be  spresd  to  the 
other Islamic countries as Baghdat, Syria, Egypt, Tunis and Endulus. But in Anatolia medresas have 
been built  in  different  places  in  XII  century for the first  time in  Saljuks and Beyliks  period being 
taken  as  a  sample  from  Syria  and  Baghdat  medresa.  The  first  medresa  samples  built    by  turks  in 
Anatolia belong to the middle period of the XII century. Building medresas had more widely spread 
in  Ottomans  period.  Although  medresas  were  the  highest  educational  hearths  of  Ottomans  state  a 
few part of these can remained to our time. 
РЕЗЮМЕ 
Гюльнара Ганбаров
 
Медресе-очаги воспитания и овразования в Исламской истории 
Слово  медресе  в  исламских  странах  использовалось  как  учебное  заведение, 
испольняющее  традиционные  методы.  Вообще,  медресе-это  учебное  заведение  которое 
воспитывало  выпускников    Субьянской  школы.  Будучи  очагом  науки,  медресе,  в  широком 
смысле, построены и организованы со стороны государства и были бесплатными, благодаря 
Сельджукам.  Начавшая  свою  деятельность  в  Багдаде  со  стророны  Сельджуков  Низамие 
медресе  (459-1065),  имела  подобные  медресе,  построенные  в  городах:  Марва,  Герат, 
Исфахан, Балх, Басра, Мосул, Амули, Таберистан. Начало выхода медресе в Исламском мире 
на  Востоке  в  Бухаре,  в  Нишапуре,  в  Хорасане  приходится  к    IV-X  векам.  Отсюда  медресе 
распространились  в  другие  исламские  страны  как  Багдад  (Ирак),  Сирия,  Египет,  Тунис  и 
Эндулус. В Анадолу медресе в первый раз построены во времена Сельджуков и Княжеств и 
примером для таких медресе брались Сирийские и Багдадские, которые строились в разных 
местах. В Анадолу первые медресе, построенное турками, относится к XII  веку. Еще более 
распространилось строение медресе во времена Османов. Если даже медресе были высшими 
учебными заведениями Османского государства, их малая часть дошла до наших дней. 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə 
doktoru, dosent İ.Məhərrəmova 
 
 
 
 

238 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
ÇELİK ÇİNGİZ 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT: 726 
ƏRZURUMUN QOŞA MİNARƏLİ MƏDRƏSƏSİ 
 
Açar sözlər: Səlcuqlular dövrü, Qoşa minarə, Mədrəsə, Eyvanlı həyət, Daş və kaşı bəzəklər 
Key words: Seljuk period, Twin minarets, madrasa, Porch yard,  Ornaments of stone and tiles 
Ключевые слова: Период сельджуков, Близнецы минареты, Медресе, Крыльцо двор, 
Украшения из камня и плитки 
 
1071-ci  ildə  Malazgirt  Zəfəri  ilə  Anadolunun  qapılarını  açan  və  bu  tarixdən  sonra  qurulan 
Anadolu  Səlcuqluları,  yeni  bir  türk  və  İslam  mədəniyyətinin  təməllərini  atmağa,  Anadolunu 
yenidən  abadlaşdırmağa  başladılar.  Başda  paytaxt  Konya  olmaq  üzrə  Anadolu  şəhərləri  məscid, 
mədrəsə,  türbə,  köşk,  karvansaray,  xana,  hamam  kimi  memarlıq  əsərləri  ilə  bəzədildi.  Çoxu  Orta 
Asiyadan  gələn  geniş  bir  təcrübə  və  yetkinliyə  malik  qabiliyyətli  türk  memarları  və  sənətkarları, 
yerli memarlıq sənətindən də faydalanaraq Anadoluda daş və kaşı sənətində yenı bır cığır açdılar. 
      
Mədrəsələrin  memarlıq  xüsusiyyətlərini  qısaca  olaraq  belə  yekunlaşdıra  bilərik:    Ərzurum 
şəhər  mərkəzində  günümüzə  qədər  çatan  6  mədrəsə  quruluşu  var.  Bu  mədrəsələrdən    biri 
Səlcuqlular-Qoşa Minarə, ikisi Elxanilər-Əhmədiyyə və Yakutiyə mədrəsəsi, üçü Osmanlı dövrünə- 
Kurşunlu,  Pərvizoğlu  və  Şehlər  mədrəsələridir.  Ərzurumdakı  Səlcuqlu  və  Elxanilər  dövrü 
mədrəsələri  müstəqil  monumental  görünüşlü  mədrəsələr  olaraq  inşa  edilərkən,  Osmanlı  dövrü 
mədrəsələri daha kiçik ölçülərdə olub, bir toplumun hissəsi kimi qurulmuşdur. 
Səlcuqlu və Elxanilər dövrü mədrəsələrində Qoşa Minarəli mədrəsə, açıq salonlu, Yakutiyə 
və  Əhmədiyyə  mədrəsəsi  isə  bağlı  salon  olaraq  Anadoluda  Səlcuqlu  mədrəsə  ənənəsində  inşa 
edilmişdir.  Qoşa  Minarəli  mədrəsə  ölçüləri  baxımından  Anadolunun  ən  böyük  açıq  salonlu 
mədrəsəsidir.  Mədrəsə  dörd  eyvanlı,  iki  mərtəbəli  və  çardaqlı  mədrəsə  qrupundandır.  Yakutiyə 
mədrəsəsi üç eyvanlı, bir mərtəbəli, ancaq girişin üzərindəki ikinci mərtəbə ilə fərqli bir sxemdədir. 
Əhmədiyyə mədrəsəsi iki eyvanlı bağlı salonlu və bir mərtəbəli mədrəsələr qrupundadır. 
 
Şəkil 1.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsə (ön fasadı) 
Ərzurumda Səlcuqlu və Elxanilər dövrü mədrəsələrində Qoşa Minarəli mədrəsə və Yakutiyə 
mədrəsəsi ön fasadları, fasadın ortasına yerləşdirilən monumental giriş qapısı və qoşa minarələri ilə 
Anadolu  mədrəsələrinin  ən  gözəl  nümunələrini  meydana  qoymaqdadır.  Giriş  baştağlarda  yer  alan  
həndəsi, bitki mənşəli və füqurlu bəzəklər dövrün ən inkişaf etmiş nümunələrini təqdim edir. Hər iki 

239 
 
mədrəsə fasadlarında diqqət çəkən rumi, palmet və lotuslardan ibarət bitki mənşəli motivlərlə Orta 
Asiya  və  Səlcuqlu  ənənəsini  bütünləşdirən  həyat  ağacı,  hər  iki  yanındakı  qoruyucu  heyvanlar  və 
cütbaşlı qartal fiquru, monumental fasadları önə çəkən ən əhəmiyyətli kompozisiyalar arasındadır. 
Şirli kərpic və kaşı istifadə edilən minarələr ön cəbhə tənzimləməsində son dərəcə diqqət çəkicidir. 
Anadoludakı bənzəri mədrəsə nümunələrinə Sivasda da rast gəlinməkdədir. 
Mədrəsə  Ərzurum  Ulu  Caminin  şərqində  Təbriz  keçid  məntəqəsindən  və  xiyabanın  cənub 
hissəsində yerləşir. Şəhərin ortasında yerləşən mədrəsənin digər adı “Hatuniyə”-dir.  
Mədrəsənin  qərbində  və  eyni  zamanda  paralelində  Ulu  Cami,  şərqində  Osmanlıların  son 
dövr  əsərlərindən  olan  Narmanlı  məscid,  şimalında  qala  və  şəhər  divarları  təqribən  400-500  m 
irəlidə üç kümbəzlə əhatə olunur (1, s. 338).  
Qoşa  Minarəli  mədrəsə  bu  tarixi  çərçivənin  ən  əhəmiyyətli  ünsürünü  təşkil  etməkdədir. 
Səlcuqlu abidələri içində başda gələn bu mədrəsə, həm memarlıq baxımından, həm də orta dövr türk 
elm müəssisələrinin böyüklərindən olması etibarilə, əhəmiyyət daşımaqdadır (2, s. 116). 
Uzun zaman mədrəsə 1253-ci ilə qədər Ələddin Keykubadın Huandi Hatuna aid olmuşdur. 
Buna görə də mədrəsənin bir digər adı Hatuniyə mədrəsəsidir. Ancaq bunu sübut edəcək bir dəlilə 
rast  gəlinməmişdir.  Qoşa  minarəli  mədrəsənin  bu  günə  qədər  inşa  tarixi  qurucusunun  və  ya 
memarını ifadə edən hər hansı bir kitabəsi olmadığı üçün konkret bilgi yoxdur (3, s.209). 
          Günümüzə qədər aparılan araşdırmalarda mədrəsənin tikintisinin XIII əsrin ortalarından XIV 
əsrin əvvəllərinə qədər təxminən 50-60 illik zamanı  əhatə edildiyi  bildirilir.  Memarlıq və bəzəmə 
baxımından  baxdıqda,  tamamlanamadığı  aydın  olan  bu  quruluşun  mədrəsə  olaraq  istifadə  edilib-
edilmədiyi də tam olaraq bilinməməkdədir (4, s.110). 
 
Şəkil 2. Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsə (eyvanlı həyəti) 
Qoşa  minarəli  mədrəsənin  cənubunda  inşa  edilən  türbənin  tarixi  də  mədrəsə  kimi 
müzakirələrə  səbəb  olmuşdur.  Bəzi  tədqiqatçılar  mədrəsənin  cənub  eyvan  və  yan  divarlarına 
baxaraq, arxadakı türbə qismiylə bu sahənin də əvvəl var olduğunu, Səlcuqlular dövrünə aid edilən 
bu quruluşun sonradan mədrəsəyə qatıldığını irəli sürmüşlər (2, s.240). 
         Bu  mövzuda  ən  yaxşı  fərziyyə  H.  Karamağaralınındır.  Karamağaralı  qübbə  üslub 
xüsusiyyətlərin nəzərə alaraq künbəzlə mədrəsəni eyni tarixlərə gətirməklə, ehtimalla bir Səlcuqlu 
dövrü  quruluşundan  artıq  qalan  bu  günki  cənub  eyvanının  bir  ucuna  mədrəsənin,  digər  ucuna  da 
qübbənin  əlavəsi nəticəsinə  çatmaqdadır.  Memarlıq tərzi,  bəzəmələri,  kaşı  və giriş portalında  olan 
cüt başlı qartal fiquru isə  Elxanilər dövrünün əsəri olduğunu göstərir (6, s.14).     
        Ərzurum  Qoşa  minarəli  mədrəsəsinin  memarlıq  xüsusiyyətləri.  Qoşa  minarəli  mədrəsə  iki 
mərtəbəli, açıq salonlu və dörd eyvan sxeminə uyğun olaraq inşa edilməklə, öz memarlıq forma və 
quruluşu ilə Anadoludakı ən monumental nümunəsini meydana gətirmişdir (5, s.58). 
Anadoluda  Osmanlıdan  qabaqkı  dövrdə  inşa  edilmiş  mədrəsələrin  ən  böyüklərindən  biri 
olan  Ərzurum  Qoşa  minarəli  mədrəsə  olduqca  diqqətli  cəl  edən  sənətkarlığa  malikdir.  Mədrəsə, 
dörd eyvanlı, ətrafı çardaqlarla çevrili, açıq həyət, iki mərtəbəli bir plana sahibdir (6, s.52). 
Təxminən,  35x48m  ölçülərində,  düzbucaqlı  bir  sahə  üzərinə  oturdulan  mədrəsənin, 
30,50x12,20  m  ölçülərində  həyəti  vardır.  Mədrəsənin  xarici  divarları  da  düzgün  bir  dördbucaqlı 
formasında  olmasına  baxmayaraq,  divarların  düzgün  oturdulması  üçün  cənuba  doğru  qismən 

240 
 
genişləndirilmişdir.  Burada  bina  oxunun  tam  qiblə  istiqamətinə  tutulma  arzusu  görülməkdədir. 
Mədrəsənin şimal-şərq küncündə və cənub-şərq küncündə olan hücrələr arasında buna görə, dərinlik 
ölçülərində fərqlilik meydana gəlmişdir (7, s.46). 
Mədrəsənin şimal cəbhəsi, quruluşun ən təsiredici sənətkarlığı üzərində toplamasıyla, diqqət 
çəkməkdədir.  Bəzəkli  giriş  portalı  abidəyə  bənzər  görünüşüylə  bütün  ön  tərəfin  üçdə  birini  əhatə 
edir (8, s.116).  
Fasad  ortasında  olan  giriş  portalı,  iki  yanda  yüksələn  minarələrin  kürsüləri  ilə  inteqrasiya 
olunmuş  vəziyyətdədir.  Giriş  portalı  iki  minarə  otağı  bu  səbəblə  fasadda  dördkünc  bir  çıxıntı 
meydana gətirmişdir. 
 Mədrəsənin  giriş  portalı  müxtəlif  formalı  bəzəklərlə  örtülmüş  olub,  burada  on  dörd  naxış 
sırasına  yer  verilmişdir  (9,  s.84-85).  Mühasirə  kəməri,  gövdəsi  palmetlərlə  bəzəkli,  iki  mərtəbəli 
başlıqlara sahib  olub,  künc sütunları  üzərinə dayanır. Mozaikalı  karvansaranın  tam altında, kitabə 
qurşağı olduğu sanılan boş bir yeləni, daxili həndəsi naxışlı  yarımsilindirin üzərinə dolanır. Əsas 
yarımsilindirin yan üzləri üzərində görülən mehrabları  (namaz qılmaq üçün divardakı oyuq) daxili 
də  həndəsi  naxışlı  yarımsilindirlərdən  qurulub.  Mehrab  boşluğunun  yelenleri  irəli  doğru  gələrək 
uclarında künc sütun başlıqlarının üstündə, iti kəmərli, içi boş buraxılmış kiçik bir çərçivə diqqəti 
çəkməkdədir. Buradakı  şivlər  və başlıqlar bitki  mənşəli formalarla, daxili  səthi və çərçivə kəməri 
isə həndəsi nümunələrlə bəzədilmişdir.  
 
Rəsim 1. Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsə. Şimal və cənub fasadının bərpa eskizləri. 
 
 
Rəsim 2. Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin planı (Ünal, 1989) 
           Kürsü  ön  divarının  üst  tərəfindəki  silmə  xəttinə  qədər  düzgün  kəsmə  daşlarla  örtülmüşdür. 
Kursunün bu xətdə yuxarıda qalan seqmentləri kərpic ilə inşa edilmiş, fasad və yan üzlərinə bəzəmə 
lövhələr  yerləşdirilmişdir.  Bu  panolardakı  bəzək  kərpic  və  çini  mozaykalarla  verilmişdir.  Kərpic 
minarələrin gövdələri yivlidir (10, s.41). 

241 
 
        XIII  əsrdə  çəkilmiş  oymada  minarələrin  üst  hissəsinin  yıxılmış  olduğu  görülməkdədir.  Qalan 
bir neçə mukarnas yuvasına söykənərək kəmər altlarının mukarnaslı olduğu aydın olur. Kəmərlərin 
altında gövdənin üst tərəfindəki bəzəmə qalıqları, burada kaşı ilə bəzənmiş bir bəzəmə qurşağının 
varlığını göstərir. Ancaq kaşıların hamısı tökülmüş vəziyyətdədir. Minarələrdən Şərqindəki gövdəsi 
üzərində  bir-birinə  sarılmış  yiv,  digərində  isə  paxlava  motivləri  işlənmişdir.  Bəzəmələr,  kərpiclər 
arasına yerləşdirilmiş firuzə rəngli kaşılarla işlədilmişdir.  
 
Şəkil 3.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin giriş baştağı, daş və kaşı bəzəkləri 
Tac qapının üzərinə işlənən ikisi də yan üzlərdə olan cəmi dörd panonun dördündə də ortaq 
ünsür,  həyat  ağacı  motivləri  işlənmişdir.  Düzbucaqlı  formalı  çərçivələr  içərisində  işlənmiş  bu 
panolarda  fasadda  olan  ikisində  üstdə  cüt  başlı  bir  qartal  və  iki  əjdəha  fiquru  ilə  diqqəti 
çəkməkdədir. Şərqdəki minarə gövdəsi üzərində sarılmış yivlər, cənubda isə paxlava şəkilli bəzək 
görülməkdədir.  Bu  bəzək,  şirsiz  kərpiclər  arasına  yerləşdirilməklə,  firuzə  rəngli  kərpiclərlə 
hörülmüşdür (11, s.98). 
  
Mədrəsənin şimalında olan giriş portalının cəbhə künclərinə doğru getdikcə, fərqli memarlıq 
ünsürləri  gözə  çarpır.  Fasad  künclərinin  təxminən  2  m  daxili  qisiminə  yerləşdirilən  payandalar 
bəzəməsi,  sadə  bir  görünüşdədir.  Ön  sahə  künclərinin  iki  ucuna  yaxın  seqmentdə  yarım  dairə 
profilli bir payanda (dəstək qülləsi) diqqət çəkər. Mədrəsə cəbhəsindəki simmetriya qayğısı, digər 
memarlıq  ünsürlərdə  də  görülməkdədir.  Fasadda  qərb  tərəfdə  olan  məscid  pəncərəsi  ilə  şərq 
istiqamətdə  olan  məscid  pəncərəsi  ilə  çeşmənin  yerləşdirilməsi  simmetriyası  əsas  alınmışdır. 
Fasadda  sıx  bəzəmələrlə,  hərəkətli  bir  görünüşlə  sərgilənən,  hərəkətli  və  son  dərəcə  sadə  edilmiş 
fəsad yan tərəfləri ilə uyğunlaşdırılmağa çalışılmışdır (7, s. 48).  
 
Şəkil 4.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin stalaktit giriş baştağı (Aydın, 2008)  
 
Qoşa  minarəli  mədrəsə  üç  mərtəbəli  bir  nizama  sahib  olub,  üstü  açıq  bir  həyət  ətrafında 
otaqlar sıralanmışdır. Mədrəsənin qərb qanadında ölçülərlə eyni olan hücrə var. Bunun da təxminən 

242 
 
2,75x4,25  ölçülərindəki  hücrələri  üstü  beşik  tağla  örtülü  olub,  qapı  ərazisinə  açılan  bir  kiçik 
pəncərəli hücrələr yer almaqdadır. Mədrəsənin şərq divarında isə cənub şimal istiqamətində xaricə 
doğru bir genişləmə diqqəti çəkir. Şərq divarının iki yanlarında hücrələrin uzunluqlarının arasında 
fərq  meydana  gəlmişdir.  Şimali  cənub  istiqamətində  xaricə  doğru  bir  genişləmə  görülür.  Şərq 
divarında isə səkkiz hücrə vardır. Qərb divarında hücrələr kimi  bu hücrələr də qapı  başında kiçik 
pəncərələrdə  işıqlandırılır.  Mədrəsənin  cənub  şərq  küncündə  iştirak  edən  hücrələrin  ölçüləri 
digərlərindən daha  geniş (4,60) olub,  bu hücrələrin  tağları  iki qat  yüksəkliyindədir.  Bu hücrələrin 
işıqlandırılması üst qat çardağa açılan bir pəncərə vasitəsilə təmin edilir (6, s.11). 
Yer  qatındakı  hücrələrin  hər  biri  fərqli  olmaq  üzrə,  mukarnaslarla,  silmələr  və  həndəsi 
formalı  yelənlə  elə,  gülbəzəklərlə  bəzənmişdir.  Həyətdə  olan  şərq  və  qərb  eyvanları,  iki  qitədə 
hakim  şəkildə  yüksəldilmiş  olub,  şərq  eyvanı  ulduz  formalı  tağ,  qərb  eyvanı  çarpaz  tağla 
örtülmüşdür.  Bu  eyvanların  başlanğıc  kəmərləri  bir  basdırma  sütun  üzərinə  oturdulmuşdur. 
Başlanğıc kəmərlərinin həyətə baxan üzləri də dörd ədəd bəzəkli yelənlə örtülmüşdür. 
 
 Şəkil 5. Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsə, Şərq eyvanındakı ulduz təsviri (Aydın,2008) 
Şimali ön sahədə olan daxili eyvan da memarlıq quruluş etibarı ilə yan eyvanlara bənzəyir, 
ayrıca sadə bir görünüşə malikdir. Cənubdakı eyvandan fərqli olaraq qalan yan divarları iki çardaq 
pilləsi  formasındadır.  Ana  eyvan  önündəki  pillələrdə  beş-beş  bəzək  yeləni  vardır.  Bunlardan  bir 
qismi kəmərin daxilini izləməkdə, bir qisimi də kəmərin ətrafında çərçivə meydana gətirməkdədir. 
Üst  qatın  planı  da,  zəmin  qatın  təkrarı  kimidir.  Hücrələr  ayrı  nərdivanlardan  çıxılan  dörd  bloka 
ayrılmışdır. Hər blok müstəqil bir bütünlük içindədir. Bu qat fasadları ayaqda tutan sütunlar, aşağı 
qatın çardaq sütunlarının üstündə dayanır. Rəvan tağlar çox sadə görünüşlüdür (6, s.12). 
       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 6.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsə künbəzinin həndəsi hörgülü bəzəməsi (Aydın, 2008,) 
      
 Cənubi eyvanın dib divarına bitişik olan künbəz; gövdəsinin xarici səthi hər biri digərindən 
kaval  simlərlə  ayrılmış  on  iki  küncdən  meydana  gəlmişdir.  Künc  arasında  qalan  lövhələr  alt 
qisimlərində  olan  böyük  pəncərələr,  içdən  və  xaricdən  əhatə  edilmişdir.  Bu  sağır  kəmərlərin 
ayaqları  bir  basdırma  sütuna  oturdulmuşdur  (6,  s.13).  Şişuclu  künbəzi  on  iki  yarımsilindirə 

243 
 
bölünməklə,  kafel  rəngli  qəmbər  daşı  ilə  örtülüdür.  Künbəz  gövdədən  sonra  stalaktit  və  həndəsi 
formalı yelənlər üzərinə oturdulub. 
 
Mədrəsə həyətində künbəzə giriş, günümüzə çatmayan ancaq köhnə izlər görülən bir qapının 
düzbucaqlı,  çərçivəli  boşluğundan  məlum  olur.  Künbəz  məscid  qatına  çıxılan  nərdivanla  həyətə 
açılır. Künbəz içində və alt seqmentdə olan bütün pəncərə və oyuqlar, iti kəmərlər ilə əhatə edilmiş 
bir mukarnaslı kavsaraya malikdir. Bu kavsara mühasirə kmərləri künc sütunları üzərinə oturur (7, 
s.52).  Künbəz  gövdəsi  içdə  də  on  iki  bucaqlı  olub  yarım  kürə  şəkilli  bir  künbəz  ilə  örtülüdür. 
Onikikünc iç səthin hər bir üzü üzərində, çevrilməli olaraq bir oyuq və ya bir pəncərə var. Pəncərə 
və oyuqlar arasındakı sahələr bəzəkli yelənlər ilə örtülüb. Nərdivan sahəsinin altında şam yandiran 
yer verilib. Künbəz mumyalığı yarı yüksəkliyinə qədər torpağa basdırılmışdır. Şam yandıran yerin 
giriş hollu iti kəmərli bir tağla örtülü olub, xaça bənzəyən bir planı vardır. Orta qismi monastırlarda 
işlənən  tağ  formaları  ilə  örtülüdür.  Bu  tağların  hər  kənarında,  iti  kəmərli  tağlarla  örtülü  dərin  bir 
oyuğa yer verilmişdir (7, s.13). 
       
Ərzurum Çiftə Minarəli mədrəsənin bəzəmə xüsusiyyətləri. Çiftə Minarəli mədrəsənin bəzəyi, 
tac qapı, eyvanlar, otaq girişləri və türbə üzərində cəmlənmişdir. Bəzəklər əsas xüsusiyyətinə görə 
dəyişiklik  və  simmetriyalarda  əhəmiyyətli  bir  rol  oynamışdır.  Fasaddakı  bəzəmə  ünsürlərinin 
dağılmasında  və  bəzəkli  qisimlərin  seçimində  simmetriyaya  möhkəm  bağlanmışdır.  Bəzəmədəki 
dəyişiklik arzusu, hücrə qapılarının nizamında bütün açıqlığıyla görülür (7, s.16-19). 
Mədrəsənin bəzəkləri dörd əhəmiyyətli xarakteri olan həndəsi, bitki mənşəli motivlər, yazı 
və  fiqurlu  bəzəmə  ilə  qarşımıza  çıxmaqdadır.  Həndəsi  bəzəmələr  daha  çox  salondakı  sütunların 
gövdələrində,  eyvanların  fasadlarında,  tələbə  otaqlarının  qapı  bəzənməsində  işlənmişdir.  Bitki 
mənşəli bəzəklər isə tac qapıda, həyət sütunlarını bir-birinə bağlayan kəmər və künbəzin iç üzündə 
qarşımıza çıxır (12, s.7).  
Mədrəsənin  qərb  eyvanının  cənub  sütünları  başlığı  üzərində  yerə  paralel  olaraq  işlənmiş 
kiçik ölçülərdə bir insan maskası vardır. 
 Yazı:  Çiftə  minarəli  mədrəsənin  minarə  qaydalarına  ulduz  formasında  kufi  yazılar  eyvan, 
pəncərə  və  oyuqlar  ətraflarında  isə  Səlcuqlu  nəcx  (ərəb  yazısı)  ilə  yazılmış  yazı    növlərinə  yer 
verilmişdir. Mədrəsə içərisindəki kitabələr isə ayə və hədis mətnləridir (7, s.5).  
 
1.
       2.
 
Şəkil 7. 1.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin otaq qapısı (Yurddaş, 2008) 
2.Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin nəbati naxışlı bəzəkləri (Yurddaş, 2008) 

244 
 
 
Şəkil 8.  Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin Cənub eyvanının bəzəkləri (Aydın, 2008) 
 
Şəkil  9. Ərzurum Qoşa minarəli mədrəsənin divar bəzəkləri (Aydın,2008) 
Mədrəsənin tikintisində işlədilən materiallar. Material və texniki hücrələrin daxili divarları 
xaric,  bütün  quruluş  kəsmə  daşlardan  tikilmişdir.  Minarələr  isə  kərpiclə  inşa  edilmişdir.  Firuzə 
rəngli  kaşılarla  bəzənmişdir.  Cənub  eyvanının  yan  divarlarının  inşaatında  istifadə  edilmiş  olan 
daşlar,  quruluşun  digər  tərəflərindən    fərqlidir.  Kərpic  minarələr  də  kaşı  mozaika  texnikası  ilə 
işlənmişdir.  Yivli  minarə  gövdələrində  kərpicdən  işıq-kölgədən  plastik,  çox  yaxşı  şəkildə  istifadə 
edilmişdir. Mədrəsənin qalın tutulan divarları içərisində bağlamadan istifadə edilmişdir. Kəsmə daş 
vəsaitin kobud sənəti yerdə ikən yonulmaqdadır. Motiv və kompozisiya divara bərkidilmədən yerdə 
qurulub daha sonra divara yerləşdirildikdən sonra daşların alışdırılması və incə işi görülmüşdür (13, 
s.110). Otaqların daxili divarlarından əlavə bütün quruluş kəsmə daşlarla hörülmüşdür. Mədrəsənin 
qalın  tutulan  divarları  içərisində  bağlamalardan  istifadə  edilmişdir.  Qübbənin  konusvari  damı 
qəhvəyi qırmızı görünüşlü qənbər daşı olaraq bilinən daş lövhələrlə örtülmüşdür (7, s.14).