35
avvalgi I, milodiy IV asrda Yettisuv va
Ili vohasidan Orol dengizi
bo‘ylariga kelgan “xunnlar” bilan aralashib ketgan sak-massaget
qabilalarining avlodlaridir, degan fikrni bildiradilar.
Yunon manbalarida yozilishicha, eftaliylar yagona podsho
boshqaruviga rivojlangan obod fuqarolik jamiyatiga ega bo‘lishgan.
Ichki va tashqi munosabatlarda adolat ular uchun asosiy mezon
sanalgan. Eftallarda patriarxal boshqaruvi tartibi jihatlari ustun bo‘lgan.
Shuningdek, eftallarning harbiy qo‘shinlar eng qudratli qo‘shinlardan
hisoblangan.
Eftaliylar davlati hududiy jihatdan O‘rta Osiyoning asosiy qismi,
Sharqiy Turkiston va Shimoliy Hindiston
hamda Gandxara viloyatlari
ustidan hukmronlik qilgan.
Eftaliylar davlatidagi asosiy shaharlar So‘g‘diyona shaharlaridan
iborat bo‘lib, ular orasida Kushoniya (Kattaqo‘rg‘on yaqinida) Rivdad,
Poykand, Tallikon, Termiz, Gurgon, Varaxsha kabi shaharlar eftaliylar
hukmronligi yillarida alohida ahamiyatga ega bo‘lgan shaharlar sanalgan
va iqtisodiy jihatdan ancha taraqqiy etgan. V asrdan boshlab Samarqand
ham taraqqiy eta boshladi. Bu vaqtda davlatning siyosiy markazi
Poykand shahri, hukmdorlar qarorgohi esa Varaxsha bo‘lganligi taxmin
qilinadi.
Eftaliylar yirik davlat tizimini vujudga keltirdilar. Davlat hududlari
Kushonlar
davlatidan
kengroq
edi.
Eftaliylar
davrida
Eron
sosoniylarining Sharqqa yurishlariga chek qo‘yildi va sosoniylar uzoq
yillar davomida Eftallarga tobe bo‘lib keldilar.
Eftallar haqidagi
dastlabki ma’lumotlar asosan V asr o‘rtalariga taalluqlidir.
Eftaliylarda aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul
bo‘lgan,
qolganlari
esa
chorvachilik
bilan
shug‘ullanganlar.
Dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi asta-sekin mahalliy aholi
bilan aralashib borib, o‘troq hayot tarziga o‘ta boshlagan. Jamiyatda
“sara kishilar” – zodagonlarning mavqeyi kuchayib borgan va ular
ko‘proq shaharlarga kelib yashay boshlaganlar. Oddiy aholi va
zodagonlar o‘rtasidagi farq hamma tomonlama yaqqol ko‘rinib turgan.
Eftaliylarda kushon yozuvining rivoj topgan shaklini ko‘rish
mumkin. Eftallar yozuvi o‘zining shakli bilan qisman boshqalardan farq
qilgan va so‘zlar chapdan o‘ngga qarab o‘qilgan. Alifbosida 25
ta harf
bo‘lgan. Shuningdek, So‘g‘da yozuvi va So‘g‘da tili ham ayrim
hududlarda yetakchilik qilgan.
O‘rta Osiyoga bostirib kirgan eftaliylarning janub sari siljishlari
Eron bilan munosabatlarni keskinlashtirdi. Taxminan 457-yilda
36
eftaliylar Vaxshunvar Eftalon boshchiligida - Chag‘oniyon (Termizning
shimolidagi yerlar), Toxariston va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysundirib
O‘rta Osiyoday kuchli davlatga asos soldilar. Ko‘pchilik olimlar
Eftaliylar davlatining markazi Poykand (Boykent) yoki Balx bo‘lgan
degan fikrga kelishgan.
Eftaliylar davlatining kuchayishidan tahlikaga tushgan Eron shohi
Peruz (Feruz) eftaliylarga qarshi yurishlarda yengilgan. Eron sosoniylari
uzoq vaqt eftaliylarga xiroj to‘lab turishgan.
Keyinchalik, eftaliylar
Marv, Qobul va Panjob vodiysi, Qorashar, Qashg‘ar va Xutonni ham
egallaganlar. Eftaliylar Kushon podsholigi hududlarini qo‘lga kiritishib,
sosoniylar davlatini tugatdilar va O‘rta Osiyo, Sharqiy Turkiston,
Shimoliy
Hindiston, Sharqiy Eronni birlashtirgan ulkan davlatga asos
soldilar.
Eftaliylar O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotida Muhim o‘rin tutgan. Prokopiy Kesariyskiyning yozishicha:
“Eftaliylar (saltanati) bir hukmdor orqali idora etilib, o‘z qonuniy
(adolatli)
davlatchiligiga
egadir.
O‘zaro va qo‘shnilar bilan
(munosabatlarda) adolat me’yorini saqlashda vizantiyalik va forslardan
hech ham qolishmaydilar”.
Eftaliylar, asosan, dehqonchilik va
hunarmandchilik bilan, bir qismi chorvachilik bilan shug‘ullanishgan.
Kushon davlati inqirozidan keyin o‘lkada mustaqil mulkdorlar
paydo
bo‘lgan.
Ular
Buxoroda-buxorxudot,
Chag‘oniyonda-
chag‘onxudot, Vardanzeda-vardanxudot, Shoshda-tudan, Samarqand va
Farg‘onada-ixshid, Ustrushanada-afshin,
Xorazmda-xorazmshoxlar deb
atalgan. Mulkdorlarning qullar va qaram kishilardan tuzilgan harbiy
drujinalari bo‘lib, ular
Dostları ilə paylaş: