Fatimə Mernisi Pərdələr arxasında gizlədilən tarix

Qadınlara qarşı şiddət 
 
 
 Ilk 
müsəlmanlar indiki maddi həyatın nemətlərinə sahib deyildilər. 
Onlar elə bir əsrdə yaşayırdılar ki, ruhani aləmlə maddi aləm insanın 
axtarışlarını bütövləşdirirdi. Bu dönəmdə peyqəmbərin vəfatına qədər 
insanların ilahi aləmlə irtibatları mövcud idi. Daima sual sormaq üçün 
peyqəmbərə  uğrayırdılar. Bir gün bir dəstə kişi elm öyrənmək üçün 
peyqəmbrin arxasınca yürüyür və israrla sual sorurdular. Yorqun peyqəmbər 
çox nəzakətlə onu rahat buraxmalarını istədi. “Ömər dedi: Müxtəlif sorular 
həddini aşdığında peyqəmbər, “gedin və  məni rahat buraxın”
31
- dedi. İbni 
Sə´d deyir: "Peyqəmbər qalxıb evə getdiyində  əhalı onu çevrələyib, 
arxasınca yürüyürdü."
32
 Tanrı peyqəmbərin rahatlığını qorumaq üçün 
müdaxilə etdi, çünkü bir qrup müsəlmanlar onu rahat buraxmırdı. “Şübhəsiz 
ki, səni arxadan çağıranlar ağılsız adamlardı. Səni yüksək səslə çağırmadan, 
evdən dışarıya çıxmanı  bəkləyib səninlə danışsalar daha yaxşı olar.”
33
 
İnsanlar peyqəmbər vasitəsiylə Tanrı ilə təmasa girib soru sora bilirdilər.  
 
Mədinədə qadın məsələsi ilə bağlı iki fərqli baxış mövcud idi: şiddəti 
qəbul etməyən peyqəmbərin görüşü və şiddəti məqbul sayan Ömərin görüşü. 
Peyqəmbərin görüşü nədən uzun müddətdə islam qanunlarının ruhunu təşkil 
etmədi? Peyqəmbərin sünnətini  əsas alan fiqh elmi nədən peyqəmbərlə 
Ömər arasındakı ziddiyəti ortaya qoymamışdır? Bu suallara cavab bulmaq 
                                                 
31
 Buxari, Səhih, IV kitab, s. 271. 
32
 İnbi Səd, Təbəqat, VIII kitab, s. 174.  
33
 Pickthall, The meaning of the Glorious Koran, Sura 49, verses 4 and 5. 
 
120

üçün məzhəbi mətnləri diqqətlə oxumamız gərəkir. Bu günə  qədər bu 
mətnlər üzərində düşünmək yalnız fəqihlər (din bilginləri) adlanan bir qrupa 
tapşırılmışdır. Bu araşdırmalarda islamın bərabərlik və cinsi eşitlik mesajı 
üzərinə söz açmamışlar. Məlum olan odur ki, peyqəmbər qadınlara zor 
qullanmağı qəbul etməmiş, hətta buna nifrət etmişdir.  
“Peyqəmbər, qadınlarınızı döyməyin dedi, ancaq əhali onu dinləmədi. 
Ömər peyqəmbərə  uğrayıb dedi: “Ey Tanrı elçisi, qadınlar  ərlərinə qarşı 
üsyan etmişlər.” Bu hadisədən sonra peyqəmbər qadınların döyülməsinə izin 
verdi. Ömər peyqəmbərə dedi: 70 nəfərdən ibarət qadın bu gecə ərlərindən 
şikayət etmək üçün sizin hüzurunuza gələcək.”
34
Nisa surəsinin 34-cü ayəsində keçən noşuz sözündən nə anlaşılır? 
“Noşuz” sözünün anlamı budur ki, qadınlar kişilərinə qarşı üsyan 
etdiklərində onlara zor işlətmək olar. Möminlərə zor qullanmaq haram 
sayıldığı bir halda bu söz Quranda keçmişdir. Şərhçilər belə hesab edirlər ki, 
“noşuz” sözü qadınlar ərlərinin cinsi ehtiyacları qarşısında təslim olmamaları, 
etiraz etmələri anlamındadır. Burada məqsəd yalnız xəyanət deyil. Şərhçilər 
hesab edirlər ki, qadınlar tərəfindən  ən ciddi xilaf iş  ərlərinin seksual 
istəklərinə qarşı çıxmaları və təslim olmamalarıdır. Təbəri bu ayə ilə bağlı öz 
izahlarında yazır: "Noşuz, qadının öz əri ilə təkəbbürlü davranması və onun 
seksual ehtiyaclarını məsxərə etməsi anlamındadır. Bunun yanı sıra öz əri ilə 
bir yerdə yatmaqdan, seks yapmaqdan imtina etməsi anlamındadır. Bu da 
qadının öz ərinin doğal istəklərinə qarşı üsyan və nifrət etməsi deməkdir."
35
 
Bu gün bir çox fəqihlərin qadına qarşı zor qullanmaq üçün istifadə etdikləri 
bu ayə  Təbəri üçün daha ciddi və  həyati anlam daşımışdır. Müsəlmanlar 
arasında fitnəni  əngəlləmək üçün Təbəri bu ayənin gəliş  səbəbini anlatma 
zərurətini hiss etmiş. O, bu ayəni 27 səhifədə şərh etmiş, bu ayə ilə bağlı 200 
müxtəlif görüşləri də vermişdir.  İbni Sə´ddən bir əsr sonra yaşayan Təbəri 
onun  əsərlərindən faydalanırdı. “Peyqəmbər həyatı boyunca bir kərə  də 
olsun nə bir qadına, nə  də bir köləyə  əl qaldırmadı.”
36
 Yalnız bir kərə öz 
qadınlarının üsyanı ilə qarşılaşdığında bir ay müddətincə onlardan ayrılıb 
caminin yanında yerləşən başqa otağa daşındı. Şəhər sakinləri peyqəmbərin 
bu davranışlarına  şaşırmışdılar: “Peyqəmbər 29 gün öz qadınlarından ayrı 
yaşadı. O, qadınlarından çox incimişdi. Onlara dedi ki, bir ay sizi 
danışdırmayacağam. Bir ay sizdən ayrı yaşayacağam. Tanrı bu işə görə 
peyqəmbəri tənqid etdi.”
37
 Peyqəmbərin qadınları ilə olan münasibəti yayqın 
və hakim kültürə dönüşmədi. Bu üzdən də öz qadınlarını döyən səhabilərlə 
                                                 
34
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, s. 205. 
35
 Təbəri, Təfsir, VIII kitab, s. 299. 
36
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, s. 204. 
37
 Buxari, Səhih, III kitab, s. 259. 
 
121

peyqəmbər arasında ixtilaf çıxdı: “Peyqəmbər hər zaman qadının 
döyülməsinə qarşı idi. Əhali ona deyirdi: Ey Tanrı elçisi, qadınlar iğtişaş 
toxumu  əkirlər.”
38
  Səhabilər peyqəmbərin qadınlarla bu qədər nəzakətli 
davranmasını anlaya bilmirdilər. Onlar bilirdilər ki, peyqəmbərin qadınlar 
qarşısında nəfsən zəif tərəfi yoxdur. Peyqəmbər onlara dedi: “Çox yaxşı, 
qadınlarınızı döyün. Ancaq ən pisiniz bu kimi davranışda bulunanlar 
olacaqdır.”
39
 Ömər fürsəti qaçırmadı. Ömərin qadınları döyməsi ilə bağlı 
tarixdə  ən az iki örnək qalıbdır. “O, bir dəfə öz bacısı Fatiməni çox sərt 
şəkildə döydü. Vurduğu zərbələrin yeri Fatimənin bədənində qalmışdı."
40
 
Səbəbi də bu idi ki, "Fatimə islamı  qəbul etdikdən sonra öz evində Quran 
oxuma kursları düzənləyirdi. Bu yığıncağa qatılanlar islamda qeyd olan 
müxtəlif mövzularla bağlı fikir alış-verişində bulundular.”
41
  İkinci dəfə isə 
“öz qadını  Cəmiləni döydü. Qadınını döydüyünü Ömər özü peyqəmbərə 
dedi.”
42
 “Cəmilə, Ənsarın Us qəbiləsindən idi.”
43
 Təbəridən dörd nəsl daha 
öncə yaşayan  İnbi Sə´d də peyqəmbərin qadınlara qarşı zor işlətmənin 
əleyhinə olduğunu yazır: “Qadınlara qarşı zor işlətmək doğru deyil. Kişilər 
peyqəmbərin yanına gəlib öz qadınlarından  şıkayət etdilər. Peyqəmbər 
onlara qadınlarını döymə izni verdi və artırdı: Qadınlarını döyən kişiləri 
görmək istəmirəm.”
44
 Peyqəmbərin qadınlara qarşı zor işlətmənin  əleyhinə 
olduğunu bilən Təbəri Nisa surəsinin mübahisəli 34-cü ayəsini necə 
açıqlamışdır? O, müxtəlif  əqidələri və görüşləri ortaya qoyur və  nəticə alır 
ki, “bu ifadənin məqsədi sorumlu (məsul) olan kişilər”dir. Bu kişilər öz 
qadınlarını  tərbiyə etmək və Tanrı buyuruqlarını qadınlarına çatdırmaqla 
görəvlidirlər. Çünkü Tanrı sizlərdən bəzilərini digərlərinin sahibi təyin 
etmişdir.”
45
 O artırır ki, bu sahib olmanın səbəbi evlənərkən qadına verilən 
başlıq parasıdır. Alimlərin bir çoxu kişilərin qadınlardan daha üstün 
olmalarında həmfikirdilər. Ancaq noşuz mövzusunda tam olaraq eyni 
görüşdə deyillər.  
Əgər bir qadın öz ərinin seksual istəklərinə təslim olmursa, əri onu bu 
ilişkiyə zorlamalımı, yoxsa onunla soyuq davranmalıdır? Qadını ilə yatarkən 
soyuq davranmalı  və yatağını ondan ayırmalımı? Və ya tərsinə, onunla 
küsmədən bir yataqda yatmağa davam etməlidirmi? Və ya qadının 
istəməməsinə  rəğmən, onunla həm küsüb, həm də zorla ilişkiyə 
                                                 
38
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, s. 204. 
39
 Eyni qaynaq.  
40
 İbni Hişam, Səyərə, I kitab, s. 369. 
41
 Eyni qaynaq.  
42
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, s. 179.  
43
 Təbəri, Təfsir, V kitab, s. 16. 
44
 İbni Sə`d, Təbəqat, VIII kitab, s. 204. 
45
 Təbəri, Təfsir, VIII kitab, s. 209. 
 
122

girməlidirmi? Göründüyü kimi, çox başgicəldici bir mövzudur. Fəqihlər və 
din alimləri də bu haqda anlaşılmaz və şübhəli olmuşlar.  
Ayəni kəlmə-kəlmə 
təfsir edən Təbəriyə dönəlim. 
“Üsyankarlıqlarından narahat olduğunuz qadınlardan... yataqda uzaq olun.” 
Bu ifadənin anlamı  nədir? Bəziləri hesab edirlər ki, “kişi qadını ilə 
danışdıqdan və ondan rəftarını dəyişməsini istədikdən sonra onunla bir yerdə 
yatmalıdır, ancaq arxasını qadınına çevirib yatmalıdır.  Əgər qadını ilə 
seksual ilişkiyə girərsə, bu işi onunla söhbət etmədən yapmalıdır.”
46
 Bəziləri 
isə bu açıqlamanı tamam yanlış sayır və hesab edir ki, bu ayə cinsi irtibatdan 
uzaq olmağı açıqca önərir, danışıb-danışmamaq bir o qədər də önəmli deyil. 
Bu anda kişi qadınla bir yerdə yatmaq ləzzətindən məhrum olmalıdır. 
“Qadın ilk normal durumuna dönənə 
qədər onun yatağına 
yaxınlaşmamalısınız.”
47
  Qətadə adında bir alim isə hesab edir ki, bu 
mərhələni yaşamaq lazımdır. “Öncə danışmaqla qadınınıza anladın...,  əgər 
qadın anlamaq istəmirsə, onunla bir yerdə yatmayın.”
48
  
Təbəri son sözünü deyir: “Peyqəmbər bizə dedi: bir müsəlman üç 
gündən artıq kimsə ilə küsülü qalmamalıdır.” Bu üzdən də tarixçi belə 
nəticəyə  gəlir ki, uzaqlaşmağın məqsədi danışıq yolu ilə irtibat qurmaq 
deyildir. Sonra artırır: “əgər qadın açıqca üsyan edib ərinin istəklərini inkar 
etsə, onunla danışmamaq və onu görməmək daha ləzzətli olar.”
49
 Təbəri belə 
ərə necə təklifdə bulunur? Peyqəmbərin hədəflərinə sadiq olan Təbəri elə bir 
şey təklif edir ki, bir çox islam alimi onun təklifini yanlış sayır. Mömin 
kişiyə  Təbəri, üsyankar qadının  əl-ayağını bağlamağı önərir: “Onların 
yatağını ayırın və bağlayın.” Sonra da Təbəri mövzunu dilçilik elmi üzrə 
şərh edib yazır: “Əl-həcər, yəni ərəblərin dəvəni bağladıqları ip. Qadını bu 
iplə bağlayın.”
50
Böyük bilim adamı olan Məhhəmməd  Şakir, Təbərinin  əsərlərini 
yenidən işləmiş, ona bir müqəddimə  də yazmışdır.  Şakir bu işi dargörüşlü 
adamların yanlışlıqlarını önləmək amacı ilə etmişdir. O, Təbərinin 
görüşlərini bu şəkildə  rədd edir: “Təbərinin bu təfsiri doğru deyil və 
şaşırdıcıdır.” Və bir neçə din aliminə dayanaraq rəvayət edir: “Quran və 
sünnət üzrə böyük alim olan Təbəri bu mövzuda ciddi xətaya yol vermişdir.” 
Və belə  nəticə alır: “Ərəb dili və  məzhəb elmi ilə bağlı mütəxəssis olan 
Təbəri necə də böyük səhvə yol vermişdir.”
51
  
                                                 
46
 Eyni qaynaq, s. 302.  
47
 Eyni qaynaq, s. 304. 
48
 Eyni qaynaq.  
49
 Eyni qaynaq, s. 308. 
50
 Eyni qaynaq, s. 309. 
51
 Eyni qaynaq, s. 313. 
 
123

Çağımızdakı duruma baxdığımızda görürük ki, demokrasini dərk 
etmək istəməyən siyasi iqtidarlar, öz yanlışlıqlarına, zorakılıqlarına bəraət 
qazandırmaq üçün necə də bu ayədən sui-istifadə edirlər. Onlar bu ayəni kişi 
mərkəzliliyi isbat etmək üçün qullanırlar. Sanki bu ayə ilə bağlı bu qədər 
müxtəlif açıqlamalar olmamış  və yalnız qafaları demokrasiyə qapalı olan 
siyasilər bu ayənin gerçək izahını bilir və tətbiq edirlər.  
Göründüyü kimi peyqəmbər öz qadın və kişi tərəfdarlarına eşit 
davranmışdır. Lakin islam öncəsi törələrin təmsilçisi olan Ömərin görüşü 
islam tarixində hakim cərəyan olmuşdur.  
 
 
 
Hərbi rəhbər olaraq peyqəmbər 
 
 
Hicrətin III ilindən, yəni Ühüd savaşındakı məğlubiyətdən Məkkənin 
fəthinə, hicrətin VIII ilinə  qədər peyqəmbərin qadın-kişi bərabərliyi planı 
yenildi. Çünkü o, özəl və sosial həyatı bir-birindən ayırmırdı, bu iki sahənin 
sıx  əlaqəli olduğunu düşünürdü. Peyqəmbər Ayişənin otağının kiçik 
qapısından camiyə girib namaz qılırdı. O, Ömərin bütün etirazlarına 
baxmayaraq, bir və ya iki qadınını özü ilə bərabər savaş meydanına aparırdı. 
Siyasi işlərlə  uğraşan peyqəmbərin qadınları  sərbəst davranır və müxtəlif 
məsələlərlə maraqlanırdılar. Bu mövzu ilə bağlı  Təbərinin yazdıqlarından 
örnək gətirəsək yaxşı olar: “Bir gün Ömər gördü ki, Ayişə  də savaş 
meydanındadır. Ona dedi: Nədən buraya gəlmişsən? Ayişə yüksək səslə 
cavab verdi: And olsun Tanrının birliyinə, artıq sənin cəsarətin qabalığa 
dönüşmüş.
1
”  
Peyqəmbərin qadınları siyasi və  hərbi hadisələrə laqeyd deyildilər. 
Onlar üçün məhbusların azadlığı ailə məsələsi kimi çox önəmli idi. Örnəyin, 
“Hicab” ayəsinin gəlişindən öncə hicrətin V ilində  yəhudilərin Bəniqurizə 
qəbiləsinə qarşı savaşında  Əbulübabə adında bir yəhudi  əsir tutulmuşdu. 
Caminin həyətində əl-ayağı bağlı bu əsirin azad edilməsində Ümm-Səlmə də 
iştirak etdi. O, bu sürəcdə  qərarverici  şəxs olmasa da, öz görüşünü ortaya 
qoyub cavab gözlədi. Peyqəmbər  Əbulübabəni sərbəst buraxmaqla bağlı 
qərar verdikdən sonra Ümm-Səlmə özü bu xəbəri  Əbulübabəyə çatdırdı.
2
 
Ümm-Səlmə bu davranışı ilə qadınların da belə hadisələrə qatılma haqlarının 
olduğunu isbatladı. Sadəcə, ev mühiti qadınların qanuni məkanı deyildi. 
                                                 
1
 Təbəri, Tarix, III kitab, s. 49. 
2
 Eyni qaynaq, s. 54. 
 
124

Belə anlaşılır ki, “Hicab” ayəsi qadınları kişilərdən və toplumdan ayırıb evə 
qapatmadan öncə qadınların siyasi olaylara qatılma haqları daha çox imiş. 
Əgər “Hicab” ayəsindən öncə qadınlar siyasətə qatılmasaydılar, sadəcə ev 
işləri ilə  məşğul olsaydılar o zaman hicab ayəsinə  də  gərək qalmazdı. 
Anlaşılan budur ki, hicab ayəsi qadınların mövcud durumu ilə ilgili gəlmiş 
və mövcud durumu məhdudlaşdırmışdır. Hicab ayəsi peyqəmbərlə Zeynəbin 
toy gecəsi gəlir və bu zaman peyqəmbərin qadınları daha sonra yasaqlanan 
bir çox azadlıqlara sahib idi, siyasətə müdaxilə edirdilər.  Ərləri tərəfindən 
təşviq edilən, camini və savaş meydanlarını öz fəaliyət sahələri görən 
qadınlarla özünü evə qapamış qadınlar arasında,  əlbəttə ki, böyük fərq 
olacaqdı. Ordunun belə bir gələnəyi var idi. Gecələr savaşçı kişilər bir araya 
gəlib planları haqqında danışırdılar. Belə durumlarda peyqəmbər öz 
qadınlarına baş  çəkərdi. Bu da bir çox müsəlmanların xoşuna gəlməzdi. 
Peyqəmbərin siyasi düşmənləri onun qadınları ilə olan belə  sıx  əlaqəsini 
məsxərə edərdilər. Bu siyasi düşmənlər onun özəl həyatını silah olaraq ona 
qarşı qullanırdılar. Sonunda peyqəmbəri qadın-kişi bərabərliyi kimi 
hədəfindən vaz keçməyə zorladılar. Bütün bunlar elə bir zamanda baş verir 
ki, hərbi baxımdan intizamsızlıq və xaos mövcuddur. Yaşlanmış 
peyqəmbərin də artıq əski enerjisi qalmamışdı. Peyqəmbər 60 yaşında ikən, 
Ümm-Səlmə, Ayişə və Zeynəb kimi qadınlarları ilə bir yerdə yaşayırdı. Bu 
qadınlar peyqəmbərdən daha gənc idilər.  Ən önəmli isə onların siyasi 
fəaliyətlərdə aktiv olmaları idi. Peyqəmbərin qadınları bütün qadınların 
durumlarının daha da yaxşılaşdırılmasını, onların sosiallaşmalarını 
istəyirdilər. Peyqəmbərin düşmənləri onu incitmək üçün Ayişəyə zina 
böhtanı atdılar. Peyqəmbər çox yorğun halda Ömərin qarşısında dirənməyi 
məsələhət bilməyib qadınların siyasi-toplumsal həyatdan 
uzaqlaşdırılmalarına razılıq verdi. Erkəkmərkəzli yapılanmış olan yeni 
müsəlman toplum da peyqəmbərin azadlıq anlayışına dözə bilmədi.  
627-ci il islam tarixi baxımından diqqət edilməsi gərəkən bir 
dönəmdir. Bu tarixə aid olan macəralar Nisa və Əhzab surələrində öz əksini 
tapmişdır. Bu ayələrdə peyqəmbərin problemləri açıqca dilə  gətirilmişdir.  
Bu problemlərdən biri savaşla ilgili, digəri isə peyqəmbərin qadınlarına 
atılan böhtanlarla bağlıdır. Ayələrdə  Mədinədə davam edən qadın-kişi 
bərabərliyi mövzusuna da işarə edilmişdir. Özəlliklə qadınların və  gənc 
qızların irs məsələsi, Ayişəyə atılan böhtan, hicabın gəlişi və ilk dəfə olaraq 
peyqəmbərin Zat-ül Rəqa´ qəzəvəsində  qıldığı “Qorxu namazı” və 
Mədinənin mühasirəsi zamanı baş verən Xəndək savaşı haqqında bilgi 
mövcuddur.  
Burada xatırlamaq gərəkir ki, Quranda surələr tarixi ardıcıllıq əsasında 
toplanmamışdır. Hətta bir surədə  həm Məkkədə, həm də  Mədinədə 
 
125

peyqəmbərə  gələn ayələr yerləşdirilmişdir. Regis Blanchere Quranı fransız 
dilinə tərcümə etmişdir. Mən onun görüşünə qatılıram. O deyir: “Demək olar 
ki, bu gün biz Quranı surələrin gəlmə zamazı baxımından tam tərsinə 
oxuyuruq. Çünkü uzun həcmli surələr peyqəmbərin həyatının sonlarında 
Tanrı qatından göndərilmişdir.”
3
  İndi  əlimizdə mövcud olan Quranın 
mətnləri Osmanın xilafəti dönəmində tərtib edilmişdir. Quran üzərinə nüsxə 
yazmaq peyqəmbərin zamanında başlamışdır. 
4
 Ancaq Quran mətnləşərkən 
surələr tarixi ardıcıllıq, yəni surələrin gəliş tarixləri  əsasında 
düzənlənməmişdir. Alimlərin təsbitinə görə, Quranın mətn olaraq 
düzənlənməsinin və surələrin tarixi ardıcıllıq  əsasında olmamasının bir 
səbəbi var: Quran təlim-tərbiyə ehtiyacları  əsasında mətnləşdirilmişdir. 
Seyvətinin “Quranın tərtibinin sirləri” adlı kitabında dediyi kimi, Məkki 
(Məkkədə  gələn) surələr bütpərəst toplumda, Mədəni (Mədinədə  gələn) 
surələr isə islami toplumda gəlmişdir. Mədəni surələr müsəlmanların 
gündəlik yaşamları ilə bağlı soruları cavablandırmışdır. Bu üzdən Mədəni 
surələrin çoxu Quranın tərtibində daha öncə yerləşmişdir.
*
 “Çünkü bu 
surələr bütpərəstlərə deyil, müsəlmanlara xitab etmişdir”
5
 Lakin tarixçilərin 
də  əsas problemi surələrdə tarixi ardıcıllığın olmamasıdır. Yəni Quranın 
mətnləşdirilməsində, məsələn daha sonra gələn bir surə daha öncəyə 
yerləşdirilmişdir. Durum belə olduğunda ayələrlə ilgili tarixi hadisələri 
bulmaq üçün nə etmək gərəkir? Ayələrin nasix və  mənsux olmalarını  bəlli 
etmək tarixi baxımdan çox önəmlidir. Nasix və mənsux nədir? Bir mövzuya 
aid Tanrı qatından iki təzadlı ayə endirilmişdir. Eyni mövzu ilə bağlı daha 
sonra gələn ayə, birinci ayənin keçərliliyini ortadan qaldırmışdır. Keçərliliyi 
ortadan qalxan ayəyə  mənsux və keçərliliyi ortadan qaldıran yeni ayəyə 
nasix deyilir. Məsələn, Quranda müsəlman olmayanlarla, özəlliklə yəhudi və 
xristianlarla bağlı iki yanaşma mövcuddur. Yəhudiliyə  və xristianlığa 
mənsub olanlarla həm təmkinli yanaşmaq, həm də onlara qarşı cəhad hökmü 
verilmişdir. Alimlər bu ziddiyətli ayələrin ayrıntılarını araşdırırlar. Daha 
sonra gələn ayəni dəqiqləşdirib və ona çox diqqət etmişlər. Bu üzdən də 
ayələri öz zaman şərtlərinə görə, tarixi ardıcıllıqları  əsasında 
dəyərləndirməliyik.
6
 Nəzərdə tutduğumuz Nisa və Əhzab surələri Mədinədə 
                                                 
3
 Regis Blanchere, Le Coran, Maisonneuve et Larose, Paris, 1980, p. 180. 
4
 
ج ،تﺎﻘﺒﻃ ،ﺪﻌﺳ ﻦﺑ
2
 ص ،
355
.
 
*
 Bu haqda fərqli düşünmək də mümkündür. Peyqəmbərin vəfatından sonra islam geniş coğrafiyaya 
yayılmağa başlamışdır. Bu yayılım isə savaş yolu ilə gerçəkləşirdi. Məkkədə gələn surələrdə savaş və cəhad 
yoxdur. Savaşa  əmr edən ayələr daha çox Mədinədə  gəlmişdir. Savaş yolu ilə yayılmağı uyğun görən o 
zamankı islam böyükləri  ən son gələn surələri Quranın  əvvəllərinə  və ilk başlanqıcda gələn surələri isə 
Quranın sonlarıana yerləşdirmişlər. Quranın bu şəkildə mətnləşməsinin fəlsəfəsini anlamaq üçün o zamankı 
sosial duruma nəzər salmaq lazımdır.  
5
 
 ﻩﺮهﺎﻗ ،مﺎﺼﺘﻋﻻا راد ،نﺁﺮﻗ راﺮﺳا ﺐﻴﺗﺮﺗ ،ﯽﻃﻮﻴﺳ
1978
.
 
6
 
مﺰﺣ ﻦﺑ
 ،توﺮﻴﺑ ،ﻪﻴﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﮑﻟاراد ،خﻮﺴﻨﻣاو ﺦﺳﺎﻨﻟا ،
1986
.
 
 
126

nazil olmuşdur. Quranın mətni bu iki ayənin sadəcə  Mədinədə  gəldiyini 
söyləməz, bütün alimlər də eyni görüşdədirlər. Mən burada surələrin tərtibi 
ilə bağlı Seyvəti və  İbni Həzm´in verdiyi bilgilərdən yararlanmışam.
7
 
Quranın 114 surəsinin tarixi ardıcıllığı içində  Əhzab surəsi 90-cı  və Nisa 
surəsi 92-ci yerdədi. Hicrətdən sonra Mədinədə nazil olan ilk surə  Bəqərə 
surəsidir. Tarixi ardıcıllıq baxımından 87-ci yerdə olan Bəqərə surəsi 
Quranda ikinci yerdə  mətnləşdirilmişdir. Nəzərdə tutduğumuz Nisa və 
Əhzab surələri demək olar ki, bu surədən bir neçə il sonra nazil olmuşdur. 
Bu üzdən surənin tarixi zamanını  nəzərə aldığımızda hər üç surə (Nisa, 
Əhzab, Bəqərə) hicrətin beşinci ilində nazil olmuşdur. Bu il çox gərgin 
keçmiş, ayrıca, eyni ildə peyqəmbər “Qorxu namazı” da qılmışdır.  İbni 
Hişamın yazdığına görə, birinci “Qorxu namazı” hicrətin 6-cı ilində beşinci 
ayda Zat-ül Rəqa´ qəzəvəsində qılınmışdır. Hərbi durumu yaxşılaşdırmaq və 
Ühüd savaşı məğlubiyətinin təsirini xatirələrdən silmək üçün peyqəmbər bu 
savaşı başlamaq istəmişdi. Ancaq düşmənlə qarşılaşdığında birbaşa 
savaşmaqdan vaz keçməyi tərcih etdi. “Onun qarşısında Qətfan qəbiləsindən 
böyük savaşçı grup durmuşdu. Qarşı tərəflər bir-birinə yaxınlaşdılar, ancaq 
savaş olmadı. Müsəlmanları  və qarşı  tərəfi qorxu duyğusu tam olaraq 
sarmışdı. Bu zaman peyqəmbər “Qorxu namazı” qılıb geri çəkildi.”
8
 
Müsəlmanlardakı qorxunun əsas səbəbi bu idi ki, onlar məğlub olacaqları 
savaşa qatılmaq istəmirdilər. Eyni zamanda passiv də qalmaq istəmirdilər. 
Müsəlmanlar bilirdilər ki, Ühüd savaşındakı  məğlubiyətdən sonra çox 
zəifləmişlər və qalib gələ biləcək imkandan məhrumdurlar. Bu üzdən də 
peyqəmbər bir stratejist kimi bütün mövcud durumları yaxşıca dəyərləndirir 
və böyük ehtiyatla davranırdı. “Qorxu namazı” bu vəziyəti açıqca 
göstərməkdədir. Burada xatırlatmaq gərəkir ki, peyqəmbərin izlədiyi 
stratejinin başında  əsgərlərini boşuna qurban verməmək dururdu. Çünkü 
peyqəmbər hər bir müsəlman əsgərə çox dəyər verirdi. Peyqəmbər düşmənlə 
üz-üzə  gəldiyi zaman üç gün boyunca nə edəcəyi haqda düşünüb durdu. 
Ühüd savaşının xatirəsi zehnində canlanırdı. “Mədinə əhalisi ağlaya-ağlaya 
cənazələri bulmaq üçün şəhərdən savaş meydanına tərəf qaçırdı. Onlar 
meyitləri  şəhərə  gətirmək istəyirdilər, ancaq peyqəmbər “onları öldükləri 
yerdə  dəfn edin.”- dedi.”
9
 Ühüd savaşının məğlubiyətindən sonra 
peyqəmbərin ordusu özünə olan güvənini itirmişdi. Qarşı  cəbhə  də çox 
zəifləmişdi. Onların da savaşmağa cürəti çatmırdı. Hər iki tərəfdə savaşmaq 
niyəti olsa da, savaşı gerçəkləşdirəsi imkan mövcud deyildi. 
                                                 
7
 
 ص ،مﺰﺣ ﻦﺑ
69
.
 
8
 
ج ،ﻩﺮﻴﺳ ،مﺎﺸه ﻦﺑ
3
 ص ،
220
.
 
9
 Tabari, Mohammed, Sceau des prophetes; p 205. 
 
127

Düşmən, peyqəmbərin ordusuna yaxın bir yerdə yerləşmişdi. Tanrı 
düşmən ordusunda hər kəsin qəlbini qorxu ilə doldurmuşdu. Onlar 
çadırlarını  tərk edə bilmirdilər. Bir-birindən qorxan iki ordu iki gün qarşı-
qarşıya durdu. Sonra da düşmən ordusu savaşmadan fərar etməyə başladı. 
"Üç gün boyunca peyqəmbər “Qorxu namazı” qıldı. Nisa surəsinin 102-ci 
ayəsi belə bir durumda nazil olmuşdur."
10
 Nisa surəsinin 102-ci ayəsində 
düşmənlə qarşı-qarşıya gələrkən namazın qısa  şəkildə  qılınması  təklif 
olunur. “Qorxu namazı”nda ordunun düzəni ilə bağlı da danışılır. Məsələn, 
savaş meydanında hər kəsin eyni zamanda namaz qılması vacib sayılsa da, 
hər kəsin eyni zamanda rüku və səcdəyə getməməsi təklif olunur.  “Qorxu 
namazı” islamın  əməli fəlsəfəsini göstərməkdədir. Mömin, durumu 
dəyərləndirmədən məzhəbi şüarları həyata keçirmək zorunda deyil. O, daima 
öz ağlını istifadə etməyi başarmalıdır. Təhlükəli durum varsa, mömin ya 
namazı ya da öz cangüvənliyini seçməlidir. Belə durumda tərəddüd etmədən 
öz cangüvənliyini öncə düşünməlidir. “...Tanrını durduğunuz, oturduğunuz 
və böyrü üstə uzandığınız yerdə xatırlayın. Güvənlikdən əmin olduğunuzda 
namazı tam olaraq qılın.”
11
  İnsan təhlükə ilə qarşılaşmadığında Tanrı 
haqqında düşünməyə zaman bula bilər. Ühüd savaşına qədər peyqəmbər 
hücum taktikasını tətbiq edirdi, ancaq Ühüd məğlubiyətindən sonra savunma 
taktikasını tətbiq etməyə başladı. O, düşmən qarşısında öz etibarını qorumaq 
üçün çox düşünüb daşınırdı. Düşmənlə üz-üzə döyüşməkdən çəkinirdi. 
Bütün Məkkə qəbilələri peyqəmbərə qarşı birləşmişdilər. Peyqəmbər onlara 
cavab vermək zorunda idi. Ayrıca, hərbi  əməliyata keçmədən öncə, 
ordusunu nizam-intizam, savaş hazırlığı  və silah baxımından təkrar-təkrar 
gözdən keçirirdi. Zat-ül Rəqa qəzəvəsi peyqəmbərin istədiyi kimi sona çatdı.  
 O 
zaman 
Mədinə mühasirədə idi. Peyqəmbərin düşmənləri və məhəlli 
müxaliflər gündən-günə artırdı.  Şəhərdə güvənlik yox idi. Güvənsizlik elə 
səviyəyə çatmışdı ki, azad və seçkin qadınlar sayılan peyqəmbərin də 
qadınları evdən dışarı  çıxa bilmirdilər.  İlk dəfə idi ki, peyqəmbər 
müsəlmanların və məkkəlilərin qarşılaşacaqları yer haqqında qərar vermirdi. 
"627-ci ilin yazında Qüreyş  qəbiləsinin hərbi rəhbəri  Əbusüfyan 10 000 
nəfərlə peyqəmbəri Mədinədə mühasirə etdi. Peyqəmbər xeyli təlaşdan sonra 
yalnız 3000 nəfər müdafiə üçün səfərbər etdi."
12
 Mühasirə çox çətin və uzun 
oldu. Çünkü bütün Məkkə qəbilələri bu mühasirədə iştirak edirdi.
13
 Düşmən 
imkanlarının üstün olduğu halda peyqəmbər özünəməxsus taktika həyata 
keçirdi: qarşıdurmanı  əngəlləmək istəyirdi. Ancaq düşmənin Mədinə 
                                                 
10
 Eyni qaynaq.  
11
 Nisa surəsi, 103-cü ayə.  
12
 231 
ج ،ﻩﺮﻴﺳ ،مﺎﺸه ﻦﺑ
3
ص ،
 
13
 Eyni qaynaq, s. 46. 
 
128

darvazalarına yaxınlaşdığı vaxt bunu necə başaracaqdı? O, ərəblərə tanış 
olmayan bir yöntəmdən faydalanmaq istədi.  Şəhəri qorumaq üçün 
Mədinənin çevrəsinə  xəndək qazılmasına  əmr verdi. Xəndək qazılmağa 
başlandığında Mədinə  əhalisi  şaşırmışdı. Peyqəmbərin bütün siyasi 
qərarlarını  məsxərə edən münafiqlər yenə  də  aşağılayıcı  şayiələr yaymağa 
başladılar. Ancaq nə  əhalinin heyrəti, nə  də münafiqlərin məsxərəsi 
peyqəmbəri öz qərarından vaz keçirə bilmədi. Peyqəmbər öz əsgərlərinə 
silah yerinə bel-külüng götürmələrinə əmr verdi. 
 Peyqəmbər öz əsgərlərinə Mədinənin çevrəsinə 20 zira´
14
 dərinliyi və 
eni olan xəndəyin qazılmasına əmr verdi. Hər 40 zira´ üçün 10 əsgər təyin 
etdi. Münafiqlər peyqəmbəri məsxərə edirdilər ki, o, özünü şəhərdə  həbs 
edir. Bütün bunlara baxmayaraq, peyqəmbər işin necə getdiyinə ciddi 
nəzarət edirdi.
15
 Bu iş bir ay içində sona çatdı. Düşmən ordusu xəndəyi 
gördüyündə geri çəkildi: “Düşmən ordusu Mədinənin çevrəsinə qazılmış 
xəndəyi gördüyündə  şaşırdı. Onlar bu günə  qədər belə bir hadisə ilə 
rastlanmamışdılar. Peyqəmbər, hətta gecələr də  xəndəyin qazılmasına 
nəzarət edirdi. Münafiqlər isə “peyqəmbər üçün bir hadisə baş versə  də 
önəmli deyil, əsas odur ki, biz güvəndə olacağıq,”-deyirdilər.” 
16
Münafiqlərə görə, peyqəmbər onları azdırmışdı. Peyqəmbər onlara 
zəfər və´d etdiyi halda düşmən Mədinənin darvazalarına dayanmışdı  və 
şəhər düşmək üzrə idi. Əhzab surəsinin 12-ci ayəsi onların qorxu və 
ümidlərini göstərir: “Və o zaman qəlbi təmiz olmayan münafiqlər dedilər ki, 
Tanrı və onun elçisi Məhəmməd bizə yalan və´dlər verir.”
17
Ancaq sadəcə onlar qorxmamışdılar. Surənin 9 və 10-cu ayələrinin də 
bəlirtdiyi üzrə, möminlər də qorxmuşdular: “Ey möminlər, ordular sizə 
hücüm edəndə Tanrı nemətlərini özünüz xatırlayın. Düşmənə külək fırtınası 
göndərdik. Tanrı etdiyi bütün işlər haqqında bilgi sahibidir. Düşmən hər 
tərəfdən sizə basqın edəndə Tanrı haqqında sevimsiz şeylər düşündünüz.”
18
Mədinə 27 gün mühasirədə qaldı. Düşmənin üç savaşçısı ölmüşdü, 
çünkü “ara-sıra qarşı  tərəflər bir-birinə ox atırdılar.”
19
 Ancaq davam edən 
mühasirə  şəhərin güvənliyini təhlükəyə soxmuşdu və  təcili  əməliyat lazım 
idi. Peyqəmbər düşmən ordusu içində şayiələr yaymaqla psikoloji bir savaş 
başlamaq istədi. Bu iş üçün düşmən ordusunda vəzifəli olan islama yeni 
tapınmış şəxslərdən faydalandı. Onlarla gizlin irtibat quruldu. Bu yalanlar və 
şayiələr yəhudi ordu başçıları  və  Məkkə  qəbilələri arasında güvənsizlik 
                                                 
14
 zira´, dirsəkdən əl barmaqlarına qədər olan uzunluqdan ibarətdir. O zamankı ölçü vahidi olmuşdur. 
15
 Tabari, Mohammed, Sceau des prophetes; p. 224. 
16
 Eyni qaynaq, s. 225. 
17
 Pickthall, The meaning of the Glorious Koran. 
18
 Eyni qaynaq.  
19
 Tabari, Mohammed, Sceau des prophetes; p. 225. 
 
129

yaradırdı.”
20
 Güclü tufanın başlaması mühasirəyə son verdi. “Gecənin 
qaranlığında birdən qorxunc bir tufan başladı və düşmənin bütün alaçıqlarını 
yerindən qoparıb sökdü. Düşmən ordusuna qorxu düşmüşdü.”
21
 Bir gün 
sonra Əbusüfyan mühasirədən əl çəkib geri döndü. Peyqəmbər yeni savaşın 
başlanacağını sezmişdi. O, fəlakət doğuracaq iç savaşın başlanacağını daha 
öncədən sezə bilmişdi. Mədinənin mühasirəsi zamanı peyqəmbərin hərbi 
çətinliklərini Quran çox dəqiq olaraq göstərmişdir. Quran, peyqəmbərin 
müxaliflərinin onun özəl həyatına olan tənqidi münasibətlərinə  də 
toxunmuşdur. Bu tənqidlər get-gedə düşmənliyə dönürdü. Peyqəmbər 
müsəlmanların qətlamının qarşısını alsa da, əhalinin də fədakarlığı bu arada 
denənmiş oldu. Çünkü Mədinə əhalisi mühasirəyə görə qida qıtlığı ilə qarşı-
qarşıya gəlmişdi.
22
  Mədinənin içində  də düşmən mövcud idi. Bir qrup 
əhalinin düşmənliyi şəhəri iç savaşa sürəkləyirdi. Ümumi yerlərdə görünən 
hər qadın qaba sözlərə  və  təcavüzə  məruz qalırdı. Bu hadisə peyqəmbərin 
qadınları ilə ilgili olaraq da gerçəkləşdi. Onlar ümumi yerlərdə, hətta evdə 
belə, peyqəmbərin gözləri önündə  təhqirə  məruz qalırdılar. Bu şəraiti göz 
önündə tutaraq “Hicab” ayəsinə  və  Təbərinin təhlillərinə yenidən baxmaq 
gərəkir. Hicab ayəsinin ikinci bölümü belədir: “Peyqəmbəri incitmək sizə 
yaraşmaz. Onun vəfatından sonra qadınları ilə evlənmək tanrı qatında böyük 
suçdur.” Təbəriyə görə, bu ayə “bir müsəlmanın peyqəmbərin yanına gəlib 
və  sənin ölümündən sonra gənc xanımlarının biri ilə evlənmək istəyirəm. 
Adını daha sonra söyləyəcəyəm,” deməsindən sonra gəlmişdir. Bu rəvayətə 
görə, bu söz ancaq peyqəmbərin özünə söylənməmişdir. Bütün şəhərdə 
ağızdan-ağıza dolaşırdı. Nişaburinin təfsirində peyqəmbərin bu qadınının adı 
da yazılmışdır. Bu müsəlman o qədər ədəbsizmiş ki, öz istəyini peyqəmbərin 
və onun qadının önündə dilə gətirmişdir. Uyəynət ibni Hesan adlı bu adam 
adı  tərbiyəsizlikdə  məşhur olan bir qəbilənin başçısı idi. O, müsəlman 
olduqdan sonra bir gün peyqəmbərlə görüşərkən Ayişəni gördü. “Bir gün 
Uyəynət ibni Hesan peyqəmbərin görüşünə  gəldi. Qapını döymədən açıb 
izinsiz olaraq içəri keçdi. Peyqəmbər ona dedi: “Bilirsənmi ki, birinin evinə 
girmək istərkən, ədəb icabı izin almaq lazımdır?” O adam peyqəmbərə dedi: 
“Həyatım boyunca bir kərə  də olsun birindən izin alıb onun evinə 
getməmişəm.” Sonra da peyqəmbərə dedi: “Sənin yanında oturan o gözəl 
qadın kimdir?”
23
 Peyqəmbər ona “Bu Ayişədir, ləqəbi də Ümm-ül 
Möminindir (möminlərin anası), yəni heç bir kişinin onunla evlənmək haqqı 
yoxdur” dediyində adam peyqəmbərə dedi: “Mənim də qadınım çox 
                                                 
20
 
ج ،ﻩﺮﻴﺳ ،مﺎﺸه ﻦﺑ
3
 ص ،
243
.
 
21
 Tabari, Mohammed, Sceau des prophetes; p. 228. 
22
 
ج ،ﻩﺮﻴﺳ ،مﺎﺸه ﻦﺑ
3
 ص ،
243
.
 
23
 
 نﺁﺮﻘﻟا ﺐﺋاﺮﻏ ﺮﻴﺴﻔﺗ ،ﯼرﻮﺑﺎﺸﻴﻧ نﺁﺮﻗ ﺮﻴﺴﻔﺗ
1972
ج ،
22
 ،
27
.
 
 
130

gözəldir, istərsənsə, gəl qadınlarımızı  dəyişək.” Peyqəmbər ona çox soyuq 
bir tərzlə dedi: “Tanrı belə işləri yasaq etmişdir.”
24
  
Başqa bir rəvayətə görə, "Ayişə bu adamın “gəl qadınlarımızı 
dəyişək” sözünü eşitdiyində sinirlənmiş və “bu kimdir?” deyə yüksək səslə 
soruşmuş."
25
 Peyqəmbər hər zamankı kimi öz təmkinini qoruyaraq cavab 
verdi: “Gördüyün bu adamı onun qəbiləsi özünə başçı seçmişdir.”
26
Bəzi tarixçilərin yazdığına görə, peyqəmbərin vəfatından sonra onun 
yalnız bir qadını başqası ilə evlənmişdir. Bu qadının adı Zibyan qızı Aliyə 
idi. O, qısa sürəliyinə peyqəmbərlə yaşamış  və daha sonra peyqəmbər onu 
buraxmışdı. Ancaq tarixçilər bu qadının adı ilə bağlı eyni fikirdə deyillər. 
Bəzi tarixçilər isə yazırlar ki, bu qadının adı Kilə olmuşdur. Təbərinin 
yazdığına görə, bu qadının adı Əşəs qızı Kilə imiş. Peyqəmbərin vəfatından 
sonra  Əbubəkirin xilafəti dönəmində bu qadın  Əkrəmət ibni Əbucəhllə 
evləndi. Evləndikdən sonra isə vicdan əzabına düçar oldu. Ömər onun 
evlənməsinə bu şəkildə bəraət qazandırdı ki, o, peyqəmbərin gerçək qadını 
olmamışdı. Çünkü Tanrı qatından peyqəmbərə seçim ayəsi gəldiyində o 
qadın peyqəmbərdən artıq ayrılmışdı.  Peyqəmbər qadınları arasındakı 
ixtilafları azaltmaq üçün onlara “Nə zaman istəsəniz məni tərk edə 
bilərsiniz,”- demişdi.
27
 Peyqəmbər müsəlmanların rəhbəri kimi, hər tərəfdən 
gələn nümayəndələri qəbul etmək məcburiyətində idi. Bu nümayəndələr 
Uyəynət ibni Hesan örnəyində olduğu kimi, fərqli kültürlərə, törələrə 
mənsub idilər. Peyqəmbər bu təmsilçiləri adətən öz evində, qadınlarının 
yanında qəbul edirdi.
28
  Təbərinin yazdığına görə, "peyqəmbərin bu şəkildə 
təmsilçiləri öz qadınlarının bulunduğu ortamda qəbul etməsi “Hicab” 
ayəsinin gəlişindən öncə idi."
29
  
Özəl və ümumi yaşam arasında sınırın olmamasına peyqəmbərin israr 
məsi öz zərərinə oldu. Yayqın törələrin basqısına baxmayaraq, qadınlara 
geniş haq tanıması, hər tərəfdən ona həmlə edilməsinə, böhtan atılmasına 
səbəb oldu. Cəmiyət bir çox hallarda ona mane olur, izin almadan evinə 
girirdilər. “Bir gün bir müsəlman izinsiz olaraq peyqəmbərin evinə girib 
soruşdu:  İçəri gələ bilərəmmi?” Peyqəmbər öz kənizinə dedi: “Onu dışarı 
çıxar və evəgəlmə  mədəniyətini ona öyrət. Ona de ki, öncə salam versin, 
daha sonra evə girmək üçün izin istəsin.”
30
 Elə vaxt olurdu ki, bəzi 
müsəlmanlar peyqəmbərlə bir yerdə onun evinə gəlib, onunla bərabər yemək 
                                                 
24
 Eyni qaynaq. 
25
 
ج ،ﻪﺑﺎﺻﻻﺁ ،ﯽﻧﻼﻘﺴﻋ
4
ص ،
27
.
 
26
 
ﺴﻔﺗ ،ﯼرﻮﺑﺎﺸﻴﻧ نﺁﺮﻗ ﺮﻴﺴﻔﺗ
 نﺁﺮﻘﻟا ﺐﺋاﺮﻏ ﺮﻴ
1972
ج ،
22
 ،
27
.
 
27
 
ج ،ﺮﻴﺴﻔﺗ ،ﯼﺮﺒﻃ
22
 ص ،
41
.
 
28
 Əsqəlani, Əl-isabət. 
29
 Təbəri, Təfsir, XXII kitab, s. 27. 
30
 Əsqəlani, Əl-isabət, VII kitab, s. 258. 
 
131

yeyirdi. Bə´zən elə qarışıq vəziyət yaranırdı ki, yemək yemək mümkün 
olmurdu.
31
 Belə  nəticəyə  gəlmək mümkündür ki, münafiqlərin və mövcud 
törələrin peyqəmbərin özəl həyatına müdaxilə etmələri səbəb olmuşdur ki, 
Tanrı elçisi özəl həyatı ilə toplumsal həyatı arasında bir sınır bəlli etsin. 
Tanrı elçisinin bu istəyi “Hicab” ayəsinin gəlməsi ilə tamamilə təsdiqlənmiş 
olur. Qurandan və tarixi verilərdən bəlli olduğu üzrə, daha öncə qadınlar 
evlərdə məhbus kimi yaşamağa məhkum deyildilər. Haqqında danışdığımız 
əziyətlər və maneələr ortaya çıxmadan öncə onlar öz şəxsi işlərini görmək 
üçün gecələr belə, sərbəst dolaşırdılar. Qadınların gecələr sərbəst dolaşa 
bilmələrinin səbəbi iqlim şərtlərindən asılı idi. Ərəbistanın qorxunc isti 
günlərində insanlar kölgələrdə  və evlərdə yatıb,  əsas işlərini və  əmək 
fəaliyətlərini gecənin sərinliyində edirdilər. “Peyqəmbərin də qadınları öz 
şəxsi işlərini gecələr evdən dışarıya çıxıb gecənin sərinliyində edirdilər. Bu 
zaman bəzi münafiqlər onlara söz atmaq üçün yol kənarında durub 
gözləyirdilər.”
32
  Əhzab surəsinin 60-ci ayəsində deyildiyi kimi, 
peyqəmbərin qadınlarına qarşı bu əziyət və maneələr elə bir həddə çatdı ki, 
Tanrı bu mane olanları açıqca təhdid etməyə  məcbur oldu. “Əgər 
münafiqlər, xəstə ruhlular və  şayiə yayanlar öz çirkin əməllərindən  əl 
çəkməsələr, səni onlara hakim edəcəyik. Qısa sürədən sonra onlar artıq 
Mədinədə sənin kənarında olmayacaqlar.”
33
Təbərinin yazdığına görə, birinci qrup xəstə ruhlular aşırı  dərəcədə 
seksual ehtiyacları olanlar imiş. O, 60-ci ayəyə müraciət edərək belə qərara 
gəlir ki, bu ayədə qeyd olunan xəstə ruhlular “aşırı seksual istəkləri olan” 
dəstələrdir. “Seksual basqıların altında psikoloji bunalım (böhran) içinə 
girən dəstələr.”
34
  İkinci qrup isə  şəhərdə  iğtişaş yaratmaq istəyənlər 
olmuşlar. Bunlar Ayişəyə də böhtan atmışdılar.  
Anlaşıldığı kimi, iki növ əziyət mövcud olmuşdur: 1. Küçələrdə 
peyqəmbərin qadınlarına qarşı fiziki əziyətlər. 2. Peyqəmbərin qadınlarına 
və özünə qarşı böhtan atmalar. Təbəri,  Əhzab surəsinin 69-cu ayəsinə şərh 
vermişdir. Bu ayədə deyilir: “Ey möminlər, Musanı  əziyət edənlər kimi 
davranmayın. Musaya atılan bütün böhtanların qarşısında Tanrı onu 
qorumuşdur. O, Tanrı yanında heysiyətli idi.”
35
  Təbəriyə görə, "burada 
peyqəmbərə atılan xəstəlik bötanından məqsəd onun fətq
*
 xəstəliyinə düçar 
olması imiş. Fətq xəstəliyi peyqəmbərdə irsi imiş."
36
                                                 
31
 İbni Sə´d, Təbəqat, VIII kitab, s. 174. 
32
 Eyni qaynaq, s. 176. 
33
 Pickthall, The meaning of the Glorious Koran. 
34
 Təbəri, Təfsir, XXII kitab, s. 47.  
35
 Pickthall, The meaning of the Glorious Koran. 
*
 İngilis dilində bu xəstəliyə hernia və rupture deyilir. Kişinin xayasının şişməsi kimi bir xəstəlik.. (G.G.)  
36
 Təbəri, Təfsir, XXII kitab, s. 50. 
 
132

Əlbəttə, bu böhtanların ortaya çıxmasına  şərait yaradan hadisələr də 
baş vermişdir. Peyqəmbərin evində ailə münasibətlərində anlaşılmazlıq 
olmuşdu. Peyqəmbər də məsələni çözmək üçün öz qadınlarından küsüb qısa 
sürəliyinə  tək yaşamağı  tərcih etmişdi. Bu da şayiə yayanlar üçün uyğun 
şantaj vasitəsinə çevrilmişdi. Peyqəmbərin özəl həyatında baş verən bu 
hadisə bir ayənin gəlişinə  səbəb olmuşdur ki, alimlər onu “İxtiyar ayəsi” 
adlandırmışlar. Bir çox şərhçiyə görə, peyqəmbərin qadınlarının yarısının 
narazılığı iqtisadi məsələyə görə idi. Digər yarısının problemləri isə seksual 
ilişkilərlə bağlı idi. Əhzab surəsinin 28-ci ayəsinin iqtisadi anlamı varkən, 
51-ci ayə isə seksual narazılıqlara düzən vermək amacı daşımaqdadır. İslam 
qanunlarına görə, bir neçə qadını olan kişi gecələrini bərabər  şəkildə 
qadınlarının arasında bölüşdürməli, bütün qadınlarını razı salamağı 
başarmalıdır.  Əks təqdirdə qadınlarından biri və ya bir neçəsi öz seksual 
ehtiyaclarını  bərtərəf etməkdə  çətinlik çəkəcəkdir. Bu da qadının və ya 
qadınların başqa yollara sövq edilməsinə şərait yarada bilər. Təbəri belə izah 
edir ki, Əhzab surəsinin 51-ci ayəsi peyqəmbəri bu durumdan istisna edir. 
Tanrı əmr edir ki, peyqəmbər xoşlanmadığı qadınla bir yerdə olmağa məcbur 
deyil. Seçim ayəsinin müəyyən etdiyinə görə, peyqəmbərlə bir yerdə 
yaşamaq istəməyən qadınlara boşanmaq haqqı tanınmışdır. Təbəri və  İbni 
Sə´d kimi mötəbər qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, bu durum peyqəmbərin 
beş qadınına  şamil imiş. Peyqəmbərin digər dörd qadını daha çox onun 
diqqət və təqdirini cəlb edirmiş. Ayişə və Ümm-Səlmə də bunların arasında 
olmuşdur.
37
 60 yaşlı peyqəmbər o qədər də yaşlı görünmürdü, saçları tam 
ağarmamışdı. Sağlıq durumu yerində idi və çox çəkici görünüşü var idi. 
Ərəb tarixçiləri siyasi şəxsiyətlərin zahirinə və bədən quruluşuna çox önəm 
vermişlər.  
“Peyqəmbər qısa sürəli küsülülükdən sonra “Seçim” ayəsini tək-tək 
qadınlarına oxudu ixtiyar sahibi olduqlarını onlara dedi. İstəsəniz boşana da 
bilərsiniz, mənimlə yaşamağa davam edə  də bilərsiniz. Qərar vermək sizin 
iradənizə, istəyinizə bağlıdır. Ancaq qalmaq istəyənlər bilməlidirlər ki, 
peyqəmbər onları iqtisadi və seksual baxımdan təmin etmək zorunda 
deyildir. Peyqəmbər Ayişədən qərar vermədən öncə ata-anasıyla 
məsələhətləşməsini istədi. Ayişə peyqəmbərin bu sözündən inciyib dedi: Bu 
mövzu ilə ilgili heç bir zaman ata-anamla danışmağı  ağlıma gətirmirəm. 
Özüm qərar verə bilərəm.”
38
  
Peyqəmbərin səs-küy yaradan ilk evliliyi əmisi qızı Zeynəblə 
olmuşdur. Zeyd ibni Hars köləlikdən azad edildikdən sonra müsəlman 
                                                 
37
 
ج ،تﺎﻘﺒﻃ ،ﺪﻌﺳ ﻦﺑ
8
 ص ،
196
 .
ج ،ﺮﻴﺴﻔﺗ ،ﯼﺮﺒﻃ و
21
 ص ،
155
.
 
38
 Təbəri, Təfsir, XXI kitab, s. 157. 
 
133

olmuşdu. Peyqəmbərin israrı üzərinə Zeynəb onunla evləndi. Peyqəmbəri 
çox sevən Zeynəb onun bu təklifinə  qızmışdı. Peyqəmbər Zeydi evladlığa 
qəbul etmişdi və onu o qədər sevirdi ki, əhali Zeydi peyqəmbərin evladı kimi 
sanırdı. O zamankı  ərəb törəsində evladlıq, ata ilə evlad edilən adam 
arasında həm də qan bağı oluşdururdu. Zeyd Zeynəbi boşadıqdan sonra 
peyqəmbər Zeynəblə evləndi. Peyqəmbərin rəqib və müxalifləri 
“Məhəmməd öz gəlini ilə evləndi” deyə şayiə yaymağa başladılar. Bu üzdən 
də peyqəmbər bütün müsəlmanların bu toya dəvət edilməsini istədi. Bu 
hadisə bütün təfərrüatı ilə bir yerdə “Hicab” ayəsinin gəlişinə şahid olan Ünd 
ibni Malik tərəfindən rəvayət edilmişdir. Zeynəbin Zeyddən boşanıb 
peyqəmbərlə evlənməsiylə bağlı  gələn ayələr Mədinədə yayılmış bütün 
şayiələrə cavab idi. Bu əsasa görə, evladlığa götürülmüş şəxs ailənin tam və 
gerçək üzvü deyil. Əhzab surəsinin 37-ci ayəsi bu mövzu ilə bağlıdır.
39
 
Evlad edilmiş şəxs gerçək evlad kimi irs apara bilməz. Tunisdə qanuniləşən 
evladlıq, islami toplumlara görə, islam kültürü dışında gəlişən bir olaydır və 
Batıdan etkilənmənin nəticəsidir.  İslam qanunlarına görə, evladlıqla gerçək 
evlad arasında  əsas fərq bundan ibarətdir ki, həqiqi atalıq duyğusu birini 
evladlığa götürməklə atanın fitrətində yaranmır.  
Reaksion doğuran peyqəmbərin digər evliliyi isə Səfiyə adında yəhudi 
qadınla olmuşdur. Xeybər qalası fəth edildikdən sonra peyqəmbər Səfiyə ilə 
evlənmişdi.
40
 Xeybər yəhudilərin əlində idi. Bu qala yəhudilər üçün olduqca 
önəmli idi, çünkü çox güclü müdafiə sisteminə sahib idi.”
41
  Səfiyə  yəhudi 
qəbilələrindən birinin başçısı olan Kənanənin qadını idi. Səfiyənin 
qohumları  məkkəlilərlə bir yerdə  Xəndək savaşında peyqəmbərə qarşı 
savaşırdılar.
42
 Peyqəmbər Səfiyənin gözəlliyinə heyran olmuşdu, bu üzdən 
də ona “müsəlman olmağı təklif etdi.” Müsəlman olduqdan sonra əsirlikdən 
qurtaracağını  və onunla evlənəcəyini söylədi.  Əlbəttə, bütün bunlar 
Səfiyənin razılaşacağı  təqdirdə gerçəkləşəcəkdi.
43
  Təbərinin və  İbni Sə´din 
yazdıqlarına görə, peyqəmbər öz əbasını bir əsir qadının üzərinə atması 
peyqəmbərin o qadınla evlənəcəyinə işarə idi. Ancaq İbni Sə´d artırır: “Əhali 
soruşdu ki, peyqəmbər bu qadınla evlənəcək, yoxsa onu ümm-vəlid kimi 
saxlayacaqdır? Ümm-vəlid nə demək idi? Ümm-vəlid kölə qadın anlamında 
idi, yalnız onun doğurduğu çocuq azad insan sayılır, özləri isə kölə 
qalırdılar. Ümm-vəlid qadınlarla öz ağaları seksual ilişkidə bulunurdular. Bu 
növ kölə satılmırdı. Onun doğurduğu çocuqlar atalarından irs aparma 
                                                 
39
 Təbəri, Təfsir, XXII kitab, s. 45. 
40
 Eyni qaynaq, s. 45. 
41
 Tabari, Mohammed, Sceau des prophetes; p. 253. 
42
 Eyni qaynaq, s. 255. 
43
 Təbəri, Təfsir, III kitab, s 92. 
 
134

hüququna sahib olurdular."
44
 Anlaşılan budur ki, Səfiyə bu qaydadan istisna 
imiş, çünkü o, yəhudi idi. Yəhudilər zəngin olduqları üçün kölə olmurdular. 
Peyqəmbərin evləndiyi digər iki qadın  Mariyə və Reyhanə idi. Xristian olan 
Mariyəni  İskəndəriyənin hakimi peyqəmbərə  hədiyə göndərmişdi. Reyhanə 
isə  yəhudilərin Bəniqüreyzə  qəbiləsindən idi. Mariyənin peyqəmbərə daha 
çocuq yaşda ölən  İbrahim adlı  oğlan doğurmasına baxmayaraq, yenə  də 
peyqəmbərin ailəsində onun statusu savaşda  əsir alınan kölə  səviyəsində 
idi.
45
 Peyqəmbərin Səfiyə ilə bu şəkildə davranacağını kimsə  bəkləmirdi. 
“Müsəlmanlar deyirdilər ki, peyqəmbər onu ümm-vəlid olaraq almışdır.”
46
 
Ümm-vəlidlik islamın gətirdiyi bir qanun idi. Zaman axışı içində köləliyi 
ortadan qaldırmaq üçün islam ümm-vəlidlik anlayışını ortaya qoydu. Bu 
qanuna görə, kölə qadından dünyaya gələn qız və ya oğlan artıq azad insan 
sayılır və köləliyi öz anasından irs olaraq daşımırdı. Kişilərin kölə qadınları 
fahişəliyə zorlamalarının böyük iqtisadi səbəbi var idi. Kölə fahişədən 
dünyaya gələn çocuqlar satılırdılar. Ümm-vəlidlik isə kölə qadına kölə 
olmayacaq çocuq sahibi olma haqqını tanıdı. Ayrıca kölə qadından dünyaya 
gələn uşaq atasından irs də apara bilirdi. Bu qaydaya görə, bir çox kölə qadın 
evladlarının gələcəyi ilə bağlı ümidləndilər. Onların çocuqları dövlətin  ən 
üst düzeyində vəzifə sahibi oldular.
47
  
Səfiyə mövzusuna dönəlim. Unutmayalım ki, o dönəmdəki kültürəl 
inqilab zamanında peyqəmbərin bütün davranışları çox önəmli idi və yeni 
islam toplumu üçün örnək oluşdururdu. Topluma yön verən və onu əski 
törələrdən ayıran peyqəmbər idi.  Peyqəmbər Səfiyənin başına hicab atıb 
onun ata minməsinə yardım etdiyində  hər kəs bildi ki, peyqəmbər onunla 
evlənəcəkdır. Bir yəhudi  əsiri öncə azad edib sonra onunla evlənən 
peyqəmbər çoxlarını, özəlliklə Məhəmmədin bütün davranışlarını təqib edən 
münafiqləri şaşırtdı. Zeynəbdən sonrakı evliliyi Səfiyə ilə gerçəkləşdi. Bu iki 
evlilik arasındakı zamanda elə bir hadisə baş verdi ki, münafiqlər ondan 
peyqəmbərə qarşı sui-istifadə etməyə başladılar. Hicrətin 6-cı ilində 
münafiqlər Ayişəyə zina (xəyanət) böhtanı atdılar. Fəqihlər və alimlər bu 
hadisəni böhtan adlandırmışlar. Səsli-küylü mövzular axtaran şərqşünaslar 
isə bunu “boyunbağı macərası” adlandırmışlar.  
Mövzu bundan ibarət idi: Bənimüstələq qəzəvəsində peyqəmbərin 
yanında olan Ayişə çox xoşlandığı  sədəf boyunbağını itirdi. Karvanın bir 
neçə  dəqiqədən sonra hərəkət edəcəyini öyrəndiyində sürətlə boyunbağını 
                                                 
44
 İbni Sə´d, Təbəqat, II kitab, s. 117. 
45
 Təbəri, Tarix, III kitab, s. 180. 
46
 İbni Sə´d, Təbəqat, II kitab, s. 116. 
47
 
 ﻩﺮهﺎﻗ ،ﻩﺎﺒﻄﻠﻟ ﻪﻣﻮﻴﻘﻟا راد ،مﻼﺳﻻا ﯽﻓ ﺪﻟو ما مﺎﮑﺣا ،ﯼﺮﺒﻟا ﺪﻤﺣا
1964
 .
ج ،ﻩﺮﻴﺳ ،مﺎﺸه ﻦﺑ
3
 ص ،
309
 .
ج ،ﺢﻴﺤﺻ ،ﯼرﺎﺨﺑ
4
 ص ،
174
 .
ا
ج ،ﯽﻧﺎﻏﻻا ،ﯽﻧﺎﻬﻔﺻ
4
 ص ،
157
.
 
 
135

axtarmağa başladı. Boyunbağını bulduğunda artıq karvan yola düşmüşdü. 
Ayişənin kəcavəsini (kəcavə-dəvənin üstündə qadınların rahat oturmaları 
üçün qurulan oturacaq) dəvənin üstünə qoyan qulluqçular da onun kəcavə 
içində olub-olmadığının fərqinə varmamışlar. Çünkü Ayişə  şişman deyildi, 
incə bir qadın idi. Ayişənin kəcavənin içində olmadığı bəlli olduqdan sonra 
peyqəmbər karvanın dayanmasına əmr verdi. Ayişəni gözləməyə başladılar. 
Peyqəmbər yavaş-yavaş  əndişələnməyə başlamışdı ki, Ayişənin uzaqdan 
gəldiyi görüldü. Səffan adında gənc bir səhabi ilə  bərabər gəlirdilər. Bu 
hadisə münafiqlərin Ayişəyə böhtan atmalarına səbəb oldu. Mövzu o qədər 
ciddiləşdi ki, peyqəmbər onu ümumi toplantıda müzakirəyə  çıxarmağa 
məcbur oldu. Peyqəmbər minbərə  çıxıb müsəlmanlara xitab edərək dedi: 
“Tanrı elçisinin ailə üzvlərindən kim cəsarət edib şübhələnmişdir?”
48
 İslam 
tarixində adətən bir siyasətçi öz qadınının paklığını savunmaq yerinə  şər 
atanları savunmuş  və qadınını ölümlə  cəzalandırmışdı. Çünkü iqtidarda 
qalmaq ehtiraslarına günahsız qadınları qurban etmişlər. Lakin peyqəmbər 
şər atanları məhkum edib Ayişəni savundu. Peyqəmbərin bu davranışı Us və 
Xəzrəc qəbilələrini məcbur etdi ki, böhtan atdıqlarını boyunlarına alsınlar. 
Bu qəbilələr şər atan üzvlərini cəzalandırmalı idi. Şər atanın adı Abdulla ibni 
Əbi idi. Nəhayət, Tanrı da bu işə qarışdı və Ayişənin suçsuz olması ilə bağlı 
17 ayə  gəldi. Ayişənin suçsuzluğu və  təmizliyi beləcə  qəti olaraq 
isbatlandıqdan sonra yeni islami qanuna görə, böhtan atanlara şallaq 
vurdular.
49
Təməli yeni atılmış olan islam toplumundan qadının dışlanması üçün 
bütün bu hadisələr şərait yaradırdı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
48
 Tabari, Mohammed, Sceau des prophetes; p. 239. 
49
 Eyni qaynaq, s. 240. 
 
136