Fəlsəfə elmi haqqında ümumi anlayış İnsan biliyinin ən mürəkkəb və çətin sahəsi olan fəlsəfə ən qədim elm sahələrindən biridir. Əvvələr o, «elmlər elmi»

Hindistan və Çində meydana gəlmişdir. Orada fəlsəfə diskursiv təsdiqin (hər bir fikrin 
əvvəlkindən yaranması və sonrakını doğurması haqqında məntiqi ardıcıllıq), gerçəkliyin 
ümumi cizgilər, insanın dünyada yeri və rolu haqqında fikirlərin eyniliyi ilə səciyyələnir. 
Hər dövrün bilik və fantaziya dəyərləri saxlanılaraq toplanmış, nəsildən nəslə keçirilmiş 
və spesefik anlayışlar sistemində möhkəmlənmişdir.
Avropa müəllifləri fəlsəfənin mənşəyini səhv olaraq Yunanıstanla bağlayırlar. 
Qədim Şərqdə «müdrik» sözü işlədilsə də, onlara yunanlar kimi filosof demirdilər. Bilik 
haqqında anlayışdan fəlsəfə seçilmirdi. Hindistanda yalnız bizim eranın VIII əsrində 
«Arthaşastra»da, yaxud siyasət elmində «darşana» (dünyanın görünüşü) anlayışı 
fəlsəfənin müəyyənləş-dirilməsi kimi meydana çıxmışdır. Fəlsəfə üç Ved haqqında, 
təsərrüfat haqqında, dövlət, dövlət idarəçiliyi haqqında təlimdir, Fəlsəfə sankhya, yoqa və 
lokayatadır. Məntiqi sübutların köməyi ilə üç Ved haqqında– qanuni və qeyri– qanuni 
təlim insanlara xeyir gətirir. Bədbəxtlik və xoşbəxtlik zamanı ruhu möhkəmləndirir, 
danışmaq, mülahizə yürütmək və fəaliyyət göstərmək bacarığı verir. Fəlsəfə həmişə bütün 
elmlərin işıqverəni, bütün işlərin tamamlanması vasitəsi, bütün qaydaların dayağıdır.
Qədim Iran və Turanda, xüsusilə müştərək dini kitab olan «Avesta»da da «filosof» 
anlayışı yoxdur. Lakin bu o demək deyildir ki, «Avesta»da filosof və fəlsəfə haqqında 
fikir yürüdülmürdü. Əksinə, «Avesta»da müdrik adamlar haqqında sözlər vardır; məsələn, 
Xratuqina– müdrikliyə gedən, xratupat– müdrikliyə çatan və s.

---

3 
Çində fəlsəfə «çje eyue»– müdriklik elmi termini bizim başa düşdüyümüz fəlsəfə 
baxımından yalnız XIX əsrdə geniş şəkildə yayılmışdır. Əslində isə Çində fəlsəfənin tarixi 
üç min ilə yaxındır. Fəlsəfə sözü yunanlardan sonra ərəblərdə də işlədilirdi.
Deyilənlər belə bir nəticə gəlməyə əsas verir ki, fəlsəfənin mənşəyi indiyədək iddia 
edildiyi kimi Antik Yunanıstanda deyil, qədim Şərqlə bağlıdır. Ümüdünya tarixi prosesi 
idealizm mövqeyindən izah edən Hegel bildirmişdir ki, mütləq ruh Şərqdən Qərbə
Doğru hərəkət etmiş, onun qədəm qoyduğu cəmiyyət çiçəklənmişdir.
Fəlsəfənin təməlində müdriklik dursa da, ənənəvi müdriklə filosofluq eyni deyildir.
Tarixən müdirlik qədimdir. İki min beş yüz illik fəlsəfə tarixində çoxlu məktəblərin, 
istiqamət və cərəyanların yaranması təsadüfi deyildir. Dünya fəlsəfi mədəniyyəti bu yolla 
formalaşıb inkişaf etmişdir. Beləliklə, müdriklik üzərində yüksələn fəlsəfə bəşər