Fizika ixtisosligidan boshqa ixtisosliklar uchun ma’ruza matnlari to’plami So’z boshi

E
pot

mgh, (6.6) 

---

bu yerda g - erkin tushish tezlanishi, m - jism massasi. 
Berk ( yopiq ) sistemadagi jismning to’la energiyasi uning kinetik va 
potensial energiyalarining yig’indisiga teng va o’zgarmas bo’ladi: 
 
E

E
kin
 

E
pot
 
(6.7) 
 
Bu ifoda energiyaning saqlanish qonuni deyiladi. 
8-§. QATTIQ JISM HARAKATI 
 
Jismni ixtiyoriy harakatini ko’rganda uni ikki asosiy harakat — 
ilgarilanma va aylanma harakatlarning yig’indisi
sifatida qarash mumkin, ya’ni 
umumiy ko’chish: 
S

S
ilg

S
ayl 
. (7.1) 
Kattiq jismning bunday harakatini yassi harakat deyiladi. SHunga ko’ra 
qattiq jism tezligini shunday yozish mumkin: 
V

 V
ilg

V
ayl
 , (7.2) 
bu yerda – V
ilg
,V
ayl
ilgarlanma va aylanma harakat tezligi. Aylanish 
jarayonida har xil nuqtalarda har xil bo’ladi: 
V
ayl 


R , (7.3) 
bu yerda

- burchak tezlik, R - nuqtaning radius-vektori. Demak, qattiq 
jismning murakkab harakatining tezligi shunday bo’ladi: 
V

V
ilg


R . (7.4)
Qattiq jism qo’zg’almas o’q atrofida aylanganda uning harakati uchun 
Nyutonning 2-qonunini tadbiq etish mumkin. Buning uchun qattiq jismning 
aylanma harakatini xarakterlaydigan ikki fizik kattalik—kuch momenti M va 
inersiya momenti I kiritiladi. 
Qattiq jismni aylantiruvchi kuchning momenti  M deb, shu kuch F ning 
ko’rilayotgan nuqtasidan aylanish o’qigacha bo’lgan R masofaga 
ko’paytmasiga aytiladi: 

---

M

FR . (7.5) 
 
Kuch momentining birligi 1N*m . 
 Biror jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya momenti I deb, jism 
massasini shu o’qqacha bo’lgan masofa kvadrati ko’paytmasiga aytiladi. 
 
I

mR
2
.
 

(7.6) 
Inersiya momentining birligi XBS da 1kg*m
2
 
Endi aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasini shunday 
yozish mumkin: 
M

I
d
dt


I

, (7.7) 
 
bu yerda 

- burchak tezlanish. 
Ko’rilgan (7.7) ifoda aylanma harakat uchun Nyutonning 2-qonunini 
ifodalaydi. Biz uchun yangi
L

 I

. (7.8)
 
ifodani (7.7) ga qo’ysak, 
M

dL
dt
. (7.9) 
ni hosil qilamiz. Bu yerda L kattalik impuls momenti deb ataladi. Ko’rilgan 
(7.9) ifoda qattiq jismning aylanma harakatining asosiy tenglamasidir. Qattiq 
jism biror o’qqa nisbatan aylanganda uning kinetik energiyasi quyidagiga teng 
bo’ladi: 
 
E
ayl

I

2
2
(7.10) 
Endi qattiq jismning yassi harakatidagi kinetik energiyasini shunday 
yozamiz: 
E
kin

E
ayl

E
ilg

I

2
2

mV
2
2
. (7.11) 
 
Bu ifodaning ma’nosi shuki, qattiq jism yassi harakatining kinetik energiyasi 
uning ilgarlanma harakati va aylanma harakatlarining kinetik energiyalarinig 
yig’indisiga teng. 

---

9-§. JISMLAR

DEFORMATSIYASI 
 
Har qanday qattiq jism tashqi kuch ta’sirida o’z shakli va o’lchamlarini 
o’zgartiradi. Bu hodisaga deformatsiya deyiladi. Deformatsiyalar elastik va 
plastik bo’ladi. Agar tashqi kuch ta’siri to’xtagandan so’ng, jism dastlabki 
shakli va o’lchamlarini qayta tiklasa, bunday deformatsiya elastik 
deformatsiya deyiladi. Tashqi kuch ta’siri to’xtagandan so’ng jismda qoldiq 
deformatsiya qolsa, deformatsiya plastik bo’ladi. qattiq jismlardagi barcha 
deformatsiyalar ikki asosiy deformatsiyaga keltirilishi mumkin. Bu 
deformatsiyalar cho’zilish (yoki siqilish) va siljish deformatsiyalaridir. Elastik 
deformatsiyani ko’ramiz. Deformatsiyani xarakterlash uchun kuchlanish R 
kattaligi kiritiladi. Kuchlanish bo’ylama cho’zilish deformatsiyasida jismning 
yuza birligiga ta’sir etadigan kuchga teng.