Hacı Əhməd-Cabir Hacı Ġsmayıl oğlu (Prof. Əhmədov Əhməd-Cabir Ġsmayıl oğlu) Əməkdar müəllim

Zəm-zəm suyu ilə bağlı fərzlər 
 
-
 
Vida  təvafını  edib  təvaf  namazını  qıldıqdan 
sonra bol-bol zəm-zəm suyu içmək. 
-
 
Zəm-zəm  suyunu  ayaq  üstə  və  Beytullaha 
(Kəbəyə) baxaraq içmək. 
-
 
Zəm-zəm suyunu yalnız içmək lazımdır, yemək 
bişirmə zamanı istifadə olunmamalıdır. 
-
 
Seyid  Əbdülhakim  Arvasi  buyurur  ki,  “zəm-
zəm  suyunu  hər  dəfə  qabırğalar  şişənə  qədər  içmək 
lazımdır”. 

 
68 
Ən sağlam su: Zəm-zəm 
 
Dünya  Səhiyyə  Təşkilatının  (DST)  hesabatına 
görə,  dünyanın  ən  sağlam  sularından  biri  olan  zəm-
zəm suyunun sirri müasir texnologiyalar vasitəsilə apa-
rılan  araşdırmalara  baxmayaraq,  hələ  də  müəmmalı 
olaraq qalır. 
Mənbəyi  məlum  olmayan  su  ilə  dənizin  arasında 
80 km olmasına və ətrafında heç bir quyunun olmama-
sına  baxmayaraq,  uzun  illərdir  qurumaması  tədqiqat-
çıları təəccübləndirir. 
Həcc  dövründə  milyonlarca  hacının  bütün  su  eh-
tiyacını  1,5  m  dərinliyindəki  quyunun  ödəməsinə 
baxmayaraq,  suyun  səviyyəsi  azalmır.  Insanın  aclığını 
və  susuzluğunu  yatırdan  suyun  sirrini  tapa  bilmək 
məqsədilə alimlər xeyli tədqiqat işləri aparmışlar. 
Avropa  laboratoriyalarında  aparılan  tədqiqatlarda 
zəm-zəm  suyunun  tərkibində  çox  az  miqdarda  kükürd 
olduğu  aşkar  olunmuşdur.  Amerikada  aparılan  testin 
nəticələrinə  görə  isə  zəm-zəm  suyu  tərkibində 
mikroorqanizm və bakteriya olmayan yeganə sudur. 
Zəm-zəm  quyusu  haqqında  elmi  araşdırmalar 
aparmaq  məqsədilə  35  il  əvvəl  institut  təşkil  edilmiş-
dir. Bu müddət ərzində quyunun və suyun xüsusiyyət-
lərini  araşdıran  institut  qeyri-müsəlman  alimləri  tərə-
findən  idarə  olunmuşdur,  ancaq  onların  (qeyri-müsəl-
manların)  Məscid-i  Harama  girməsi  qadağan  olundu-
ğundan uzun müddət üçün görmədikləri quyudan gələn 
su  haqqında  polemikaya  girmişlər.  Son  iki  ildir  Zəm-
zəm  Suyunun  Tədqiqatı  və  Inkişafı  Institutunun 
rəhbəri  dünyanın  ən  məşhur  yeraltı  su  ekspertlərindən 
biri  olan  professor  Zəkai  Şəndir.  Z.Şən  500  nəfərlik 

 
69 
qrupla  zəm-zəm  quyusundakı  suyun  keyfiyyəti  və  xü-
susiyyətləri haqqında araşdırmalar aparmışdır. Institut-
dakı  vəzifəsinə  Qurana  əl  basaraq  strateji  məlumatlar 
və  araşdırmaların  incəlikləri  haqqında  heç  bir  şərh 
verməməyə  and  içərək  başlayan  Z.Şən:  “Imanlı  bir 
insan  idim.  Zəm-zəm  quyusu  ilə  bağlı  araşdırmalar 
apardıqca  imanım  daha  da  artdı,  lakin  elmin  izah  edə 
bilmədiyi çox şey var. Elmin izah edə bilmədiyi yerdə 
iman başlayır” - demişdir. 
Dünyanın ən quraq bölgələrindən biri olan Ərəbis-
tan  yarımadasının  ən  quraq  vadisində  yerləşən  bu  bol 
və  keyfiyyətli  suyun  1,5  m-lik  quyudan  çıxmasının 
möcüzəli  hadisə  olduğunu  dilə  gətirən  Z.Şən  zaman-
zaman  tərkibindəki  mineralların  nisbətləri  dəyişsə  və 
debiti  qismən  azalsa  da,  zəm-zəm  quyusunun  yüz 
illərdir su verməyə davam etdiyini deyir. Həcc zamanı 
çox  böyük  motorlarla  ildə  bir  milyon  m
3
-dən  çox  su 
çəkilməsinə  baxmayaraq,  suyun  azalmadığına  diqqəti 
cəlb edən Z.Şən Zəm-zəm quyusunun mənbəyi haqqın-
da  məlumat  toplamağa  çalışdıqlarını  qeyd  edir.  Zəm-
zəm  quyusuna  üç  əsas  xətdən  su  gəlməsini  güman  et-
diklərini,  ancaq  mənbəyin  dəqiq  harada  olduğunu  bil-
mədiklərini deyən Z.Şən bu barədə bəzi düşüncələrinin 
olduğunu söyləyir. Bu məqsədlə apardıqları araşdırma-
lar zamanı  yüksəkliyi 2000 m olan Taif dağına getmiş 
və bu dağa hər gün yağış yağdığını görmüşlər. Alimlər 
quyunun  mənbələrindən  birinin  burada  olduğunu 
düşünürlər. 
 
Zəm-zəm - Altı min illik möcüzə 
 
Zəm-zəm quyusu 1,5 m dərinliyindədir və buradan 
min  illərdir  milyonlarla  ton  su  çəkilmişdir.  Buna 

 
70 
baxmayaraq,  suyun  mənbəyinin  hələ  də  bilinməməsi 
bir  möcüzə  sayılır.  Zəm-zəm  quyusuna  yaxın  ərazi-
lərdə  irili-xırdalı  bir  çox  quyu  (birinin  adı  Davuddur) 
mövcuddur. Ancaq bölgənin geoloji quruluşuna əsasən 
bu sular  ya həddən artıq mineral,  ya da duzludur. Heç 
birinin tərkibindəki mineralların nisbəti zəm-zəm qədər 
tənzimli və keyfiyyətli deyildir. Professor Zəkai Şənin 
fikrincə,  bir-birinə  bu  qədər  yaxın  olan  quyuların  heç 
birinin  suyunun  zəm-zəmin  normal  dəyərlərinə  yaxın-
laşa  bilməməsi  onun  qeyri-adiliyini  isbat  edir.  Z.Şən 
zəm-zəm suyunun son illərdə həccə gedənlərin sayının 
çoxalması  ilə  bağlı  tükənmə  təhlükəsi  qarşısında 
qalması  barədə  söyləyənlərə  isə:  “Uzunmüddətli  elmi 
araşdırmalarımıza  görə,  zəm-zəm  suyunun  tükənmə 
ehtimalı  yoxdur.  Hələ  qaynağının  harada  olduğunu 
belə  tam  şəkildə  müəyyən  edə  bilməmişik,  amma 
oradan  çox  və  keyfiyyətli  su  axır.  Nə  qədər  çəkiriksə, 
quyu o qədər də su verir” - deyə cavab verir. 
 
Suyun ruha təsiri 
 
Müsəlmanlığın vacib şərtlərindən olan dəstəmazın 
Tanrıya  səcdə  etmək  üçün  deyil,  orqanizmin  bioelek-
trik  enerjisinin  sudakı  enerjidən  qidalanmasıdır.  Su 
olmayan  şəraitdə  edilən  təyəmmüm  isə  orqanizmdəki 
sabit elektrikin torpağa keçməsini təmin edir. 
Allahın  rəsulu  hz.Muhəmməd  (s.ə.v.)  “dəstəmaz” 
alarkən  dua  edirdi  və  hər  kəsə  də  belə  etmələrini 
tövsiyə edirdi. Nə üçün? 
Insanların  Tanrıya  səslənib,  “ey  Tanrı,  sənin  pey-
ğəmbərinin  dediyini  edirəm,  sən  də  məni  nur  eylə”  - 
demələri üçündür, yoxsa bunun başqa bir səbəbi var? 
Insan  əslində  dəstəmaz  alarkən  dua  etməklə 

 
71 
müəyyən  məna  kəsb  edən  beyin  dalğaları  ilə  su  kris-
tallarını dəyişdirərək və təsir göstərərək (ionlaşdıraraq) 
bədəninə  yararlı  su  ionlarının  daxil  olmasını  təmin 
edir.  Su  içərkən,  ya  da  yemək  yeyərkən  bəsmələ  oxu-
mağın  beyin  dalğalarını  içilən,  ya  da  yeyilən  qidaya 
yönləndirmənin mənası yalnız budur. 
Qurğuşun tökdürmək dini ritual deyil, toplanan və 
ruhi  sarsıntıya  yol  açan  sabit  elektrikin  ərimiş 
qurğuşuna  boşaldılması  məqsədilə  həyata  keçirilir.  Su 
kristallarının  insanların  düşüncələrinə  görə  formasını 
dəyişməsi mikroskopla açıq şəkildə görünür. 
Insan  beyninin  bilərəkdən  və  ya  bilməyərəkdən 
yaydığı  dalğalar  suya  və  sudan  yaranmış  canlılara 
sürətlə təsir göstərir. Buna görə də Quranda surələrdən 
biri  “...Siz  ürəyinizdə  olanı  zahirən  çıxarsanız  da, 
çıxarmasanız  da  Allah  ona  müvafiq  sizinlə  haqq-
hesab çəkər...” mənasını ifadə edir (əl-Bəqərə, 2/284). 
Dəstəmaz alarkən dua oxumaq düşüncəni və diləyi 
beyin  dalğaları  şəklində  suya  yönləndirərək  su 
kristalını şəkilləndirir və o suyu osmos yolu ilə bədənə 
daxil  edir.  Insan  bədəninin  təxminən  70-80%-nin 
sudan ibarət olduğu üçün sudan istifadə edildiyi zaman 
müsbət,  ya  da  mənfi  düşüncə  dalğalarının  təsirinə 
məruz qalır. 
 
Su haqqında hədislər 
 
Həzrəti Əli (ə) buyurub:  
1. “Asimandan gələn suyu için, çünki o bədəni pak 
edir, dərdləri dəf edir”. 
2.  “Qaynanmış  su  hər  şeyə  faydalıdır  və  heç  bir 
şeyə zərər verməz”. 
3. “Hamama daxil olanda üç ovuc isti su için ki, o, 

 
72 
üzün nurunu artırar və bədəndən dərdləri aparar”. 
Imam Cəfər Sadiq (ə) buyurub:  
1.”Behişt əhlinin içdiyi şeylərin ağası sudur”. 
 2. “Zəm-zəm suyu bütün xəstəliklərə şəfadır”. 
 3.  “Məbadə  çox  su  içəsən,  çünki  bu  iş  bütün 
naxoşluqların mayasıdır”. 
4.  “Əgər  insanlar  suyu  az  içsələr,  bədənləri 
istiqamət tapar, möhkəmlənər”. 
Əbu Teyfur təbib rəvayət edir ki, mən Imam Musa 
Kazıma  (ə)  su  içməyi  məsləhət  görmədim,  lakin  o 
Cənab  (ə)  buyurdu  ki,  bunun  heç  bir  qorxusu  yoxdur. 
Su,  mədədə  təamı  əridib  həzm  edir,  səfranı  aparır, 
qəzəbi sakit edir, dərrakəni artırır, hərarəti söndürür. 
 
Firudin Batmanqılıncın su ilə bağlı düĢüncələri 
 
Firudin  Batmanqılınc  həyatının  20  ilini  suya  və 
bəşəriyyətə  xidmət  etməyə  sərf  etmişdir.  Onun  “Xəstə 
deyilsiniz,  susuzsunuz”  və  “Bədəniniz  sizdən  su  istə-
yir” adlı əsərlərindəki su ilə bağlı düşüncələri diqqətə-
layiqdir. 
Müəllifin  fikrincə,  bədənimiz  45  əsas  səbəbə  görə 
suya ehtiyac duyur: 
1.
 
Heç bir canlı susuz yaşaya bilmir. 
2.
 
Nisbi  su  çatışmazlığı  bədənin  bəzi  funksiyala-
rını əvvəl basdırır, sonra öldürür. 
3.
 
Əsas enerji mənbəyidir. 
4.
 
Bədənin  hər  hüceyrəsində  elektrik  və  maqnetik 
enerji istehsal edərək bizə yaşamaq üçün güc verir. 
5. Hüceyrənin quruluşundakı maddələri bir-birinə 
bağlayan bir yapışqandır. 
6.
 
DNT  zədələnməsinin  qarşısını  alır  və  bərpa 
mexanizmlərinin  daha  yaxşı  işləməsinə  yardım  edir. 

 
73 
Beləliklə, istehsal olunan anormal DNT sayı azalır. 
7.
 
Immunitet  sisteminin  (bütün  mexanizmlərin) 
mərkəzi olan sümük iliyinin, xərçəng də daxil olmaqla 
müxtəlif xəstəliklərə qarşı müqavimətini artırır. 
8.
 
Qidalara  enerji  verir  və  parçalanan  qidalar 
həzm  prosesində  bu  enerjini  bədənə  ötürür.  Susuz 
yeyilən  yeməyin  bədən  üçün  heç  bir  enerji  dəyəri 
yoxdur. 
9.
 
Qidaların  lazımlı  maddələrinin  orqanizmdə 
qəbul edilməsini artırır. 
10.
 
Onurğanı  təşkil  edən  fəqərələrarası  mayenin 
əmələ gəlməsində rol oynayır. 
11.
 
Ürək  və  beyin  damarlarında  laxtalanmanın 
qarşısını alır. 
12.
 
Orqanizmin  soyuma  (tərləmə)  və  isinmə 
(elektrik) sistemləri üçün əvəzolunmazdır. 
13.
 
Düşünmək  prosesi  də  daxil  olmaqla,  beynin 
bütün funksiyaları üçün bizə güc və enerji verir. 
14.
 
Serotonin  (şən  əhval  ruhiyyə  yaradan 
hormon)  və  digər  “nevro-transmitter”lərin  (sinir 
ötürücülərinin) yaradılması üçün əvəzolunmazdır. 
15.
 
Bağırsaqların 
işləməsini 
yaxşılaşdıran 
yağlayıcı maddədir, qəbizliyin qarşısını alır. 
16.
 
Infarkt və iflicə qarşı qoruyucudur. 
17.
 
Uşaqlarda  və  yeniyetmələrdə  diqqətin  az 
olması probleminin həllinə yardım edir. 
18.
 
Iş görmək qabiliyyətini və diqqəti artırır. 
19.
 
Dünyadakı  bütün  içkilərdən  daha  asan  əldə 
edilir  və  sağlam  orqanizm  üçün  heç  bir  zərərli  təsiri 
yoxdur. 
20.
 
Melatonin də daxil olmaqla, beyində istehsal 
olunan bütün hormonların yaranması üçün gərəklidir.  

 
74 
QEYD:  Melatonin  adamdan  adama  dəyişsə  də, 
təxminən  saat  23.00  ilə  05.00  arasında  ifraz  olunan 
bir  hormondur.  Hormonun  əsas  işi  bədənin  bioloji 
strukturunu  qoruyaraq ritmini müəyyənləşdirməkdir. 
Bu hormon digər antioksidant təsirləri də gücləndirir, 
xərçəng  hüceyrələrinin  inkişafının  qarşısını  alır, 
törəmə sistemindəki problemlərin həllinə yardım edir. 
Hormon  çatışmayanda  yorğunluq,  həvəssizlik  kimi 
hallar  ortaya  çıxır. Bu gün  də  qocalmağı gecikdirmə 
təsirinə  görə  bu  hormonun  üzərində  çox  ciddi 
müşahidələr  aparılır.  Əhəmiyyətli  xüsusiyyətlərdən 
biri  də  hormonun  uşaqlar  üzərindəki  təsiridir. 
Avropada  qan  xərçəngi  və  ümumiyyətlə,  xərçəngli 
uşaqların  sayını  tamamilə  qaranlıq  bir  otaqda  sax-
lamaları  tələb  edilmişdir.  Çünki  qaranlıqda  sürətlə 
yaranan  melatoninin  xərçəngdən  qoruyucu  gücü 
olduğu  bilinir.  Bu  hormon  işığa  həssasdır.  Sınaq-
larda yatan adamın orqanizminin hormon istehsalını 
izləyərkən işıq yananda hormonun azaldığını, qaran-
lıqda  isə  kifayət  qədər  çox  istehsal  olunduğu 
müəyyənləşdirilmişdir. 
21.
 
Bütün qidaların, vitamin və mineralların əsa-
sını təşkil edir. Bədəndəki qidaları kiçik parçalara ayı-
rır, həzmə və son metabolik mərhələyə xidmət göstərir. 
22.
 
Stress, gərginlik və depressiyanın azalmasına 
yardım edir. 
23.
 
Yuxunu tənzimləyir. 
24.
 
Yorğunluğun  çıxarılmasına  yardım  edir  və 
gənclik enerjisi verir. 
25.
 
Dərini  yumşaldır  və  qocalıq  əlamətlərinin 
azalmasına yardım edir. 
26.
 
Gözlərə canlılıq və parlaqlıq gətirir. 

 
75 
27.
 
Göz təzyiqini sabit saxlamağa yardım edir. 
28.
 
Sümük  iliyində  qan  yaradan  sistemləri 
tənzimləyir, 
qan 
və 
limfa 
vəzi 
xərçənginin 
yaranmasının qarşısını alır. 
29.
 
Bədəndə  yoluxucu  və  xərçəng  hüceyrələrinin 
inkişaf 
etdiyi 
bölgələrdə 
immunitet 
sistemini 
gücləndirmək üçün çox gərəklidir. 
30.
 
Qanı  duruldur  və  laxtalanmanın  qarşısını 
alır. 
31.
 
Qadınlarda 
menstruasiya 
aktını 
və 
qızdırmanı yüngülləşdirir. 
32.
 
Ürək  döyüntüləri  ilə  birlikdə  qanı  duruldur, 
dövretmə zamanı qatı maddələrin çökməsinin qarşısını 
alır. 
33.
 
Insanın  bədənində  dehidratasiya  (bədənin 
həddindən  çox  maye  itirməsi)  zamanı  istifadə  edə 
biləcəyi  su  anbarı  yoxdur.  Buna  görə  də  gün  ərzində 
müntəzəm su içməyimiz vacibdir. 
34.
 
Dehidratasiya  cinsi  hormonun  yaranmasına 
mane  olur.  Bu,  halsızlıq  və  cinsi  həvəsin  olmamasını 
yaradan əsas səbəblərdən biridir. 
35.
 
Qida  elementlərinin  bədənə  daşınmasına 
yardım edir. 
36.
 
Ağciyərlərdə  oksigen  toplayan  qırmızı  qan 
hüceyrələrinin  işçi  qüvvəsini  artırır,  hüceyrəyə  çatan 
su  ona  oksigen  verir  və  tullantı  qazların  bədəndən 
xaric edilməsi üçün ağciyərlərə daşıyır. 
37.
 
Bədənin 
müxtəlif 
bölgələrindən 
zəhərli 
tullantıları  toplayır  və  atılması  üçün  qaraciyər,  ya  da 
böyrəklərə daşıyır. 
38.
 
Oynaq 
boşluqlarındakı 
əsas 
yağlayıcı 
maddədir,  artrit  və  bel  ağrılarının  yaranmasına  mane 

 
76 
olur. 
39.
 
Susuzluq  və  aclıq  hisslərini  ayırd  etməyə 
yardım edir. 
40.
 
Çəkini azaltmağın ən yaxşı yolu su içməkdir. 
Müntəzəm  su  içmək  ciddi  rejim  saxlamadan  arıqla-
mağa  yardım  edir.  Ac  olanda  həddən  çox  qida  qəbul 
etmək  olmaz,  amma  susuzluq  zamanı  bol  su  içmək 
vacibdir. 
41.
 
Dehidratasiyanın  toxuma  boşluqlarında,  oy-
naqlarda, böyrəklərdə, qaraciyərdə, beyində və dəridə 
toplanmasına  səbəb  olduğu  zəhərli  çöküntüləri 
tənzimləyir. 
42.
 
Hamiləlikdə  sübh  çağı  ürək  bulanmalarını 
azaldır. 
43.
 
Zehin  və  bədən  funksiyalarını  çulğalaşdırır, 
qərarvermə  və  hədəfi  müəyyənetmə  qabiliyyətini 
artırır. 
44.
 
Qocalıqda  yaddaş  itkisinin  qarşısının  alın-
masına  yardım  edir.  Altsheymer,  dağınıq  skleroz  və 
parkinson xəstəliyinə tutulma riskini azaldır. 
45.
 
Kofein,  alkoqol  və  bəzi  dərmanlara olan  ası-
lılığın azalmasına yardım edir. 
 
Qeyd: 
“Susuz  həyat  yoxdur”  başlığı  altcnda  verilən 
məlumatlar  Əli  Poladın  “Bir  damla  su”  (Taksim,  İstanbul. 
2011)  adlı  kitabından  istifadə  etməklə  və  müəllifin  öz 
tədqiqatları əsasında yazılmışdır. 
 
 
 
 
 

 
77 
SÜD  HAQQINDA  ĠSLAMĠ  DƏYƏRLƏR 
 
Ət və balıqdan sonra qidalılıq cəhətdən insan orqa-
nizmi üçün  ən əhəmiyyətli  olan qida  məhsulu süddür. 
İnsanın  anadan  olduğu  andan  südlə  qidalanmasını 
nəzərə alsaq, süd ən vacib həyat məlhəmidir. Dahilərin 
dediyi kimi süd təbiətin insanlara bəxş etdiyi əvəzedil-
məz qida məhsuludur.  
Süd  haqqında  “Qurani  Kərim”-in  əl  –  Bəqərə  - 
2/233,  ən  –  Nəhl  –  16/66,  əl  –  Muminun  –  23/21, 
Loğman  –  31/14,  Yasin  -36/73 surələrində  ayələr var-
dır. Qurani Kərim  – də  buyurulan mənəvi qida  dünya 
aləmin  möcüzəli  bəhrəsi  misalında  yada  salınır.  Allah 
Təbarəkə  Təalanın  buyuruqlarının  hikmətlərindən  biri 
də  təbii  aləmdə  müşahidə  olunan  möcüzəli  dəyişik-
liklərdir.  
Südün  qidalanmada  çox  böyük  fizioloji  əhəmiy-
yəti  vardır.  Lakin  heyvanın  sağlam  olması  vacibdir. 
Əbu Bəkr Razinin südlə bağlı söylədiklərini bu gün də 
qəbul etmək olar: “Təzə südün qidası çoxdur. Ancaq 
süd lazımınca qaynadılmalıdır.” 
İmam  Həsən  (ə)  buyurub  ki,  Rəsuli  –  Əkrəm 
(s.ə.v.)  cənabları  südü  çox  xoşlayırdı  və  həmişə  süd 
içəndə  buyurardı:  “Ey  mənim  Allahım,  onu  bizə 
mübarək  qıl  və  onu  bizə  artır.”  Peyğəmbərimiz 
(s.ə.v.)  təmr  (qurudulmuş  xurma)  ilə  südü  –  “iki  ən 
pak  və  xoĢ  Ģey”  adlandırmışdır.  O  Həzrət  süd  içəndə 
əvvəlcə məzməzə edib (tamsınıb), sonra içərdi və əlavə 
edərdi: “Onda yağ var.” 
Bir kişi İmam Cəfər Sadiqə (ə) ərz edir ki, ya Əba 
Əbdəllah, mən süd içirəm, mənə zərər verir. O Cənab 
(ə) buyurur ki, süd əsla zərər verməz, amma sən onunla 

 
78 
birlikdə  başqa  şey  yeyirsən;  sənə  zərər  verən  də  o 
şeydir;  amma  sən  güman  edirsən  ki,  süd  sənə  zərər 
edir. 
Həzrət Əli (ə) buyurur ki, “inək südü dərmandır.” 
O  Cənabdan  (ə)  inəyin  sidiyi  barəsində  xəbər 
aldılar və dedilər ki, bəzi adamlar onu içir. Buyurdu ki, 
əgər  dərman  kimi  ona  ehtiyac  olsa,  onu  içməyin  eybi 
yoxdur. 
Məlumdur  ki,  ərəblər  dəvənin  sidiyini  içirlər.  Bu 
barədə  İmam  Rza  (ə)  buyurub:  “Dəvənin  sidiyi 
südündən  yaxşıdır,  lakin  Allah  Təala  şəfanı  onun 
südündə qərar veribdir.”  
Süd və süd məhsulları azərbaycanlıların qidasında 
qədimdən  istifadə  olunur.  Müxtəlif  süd  məhsullarının, 
o  cümlədən  nəhərə  kərəsi,  qatıq,  qaymaq,  ayran, 
süzmə,  şor,  motal  pendiri,  qurut,  müxtəlif  pendirlərin 
hazırlanması  heyvandarlıqla  məşğul  olan  azərbaycan-
lıların  gündəlik  süfrə  təamları  olmuşdur.  Bizim 
şənliklərimizdə, bayramlarda, qonaq qəbulu zamanı və 
eləcə  də  bəzi  dini  mərasimlərdə  içilən  şərbətlər 
içərisində süd şərbəti öz layiqli yerini tutur. 
HaĢiyə:
 
Müsəlman 
xalqları 
arasında 
Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) anadan olduğu gün (Rəbiül-
Əvvəl  ayının  17-si)  dini  mərasim  kimi  icra  edilən 
mövlud  oxunması  el  arasında  sərin  südlü-ədviyyəli 
şərbətin  yayılmasına  səbəb  olmuşdur.  Mövlud 
oxunması mərasimində plovdan  sonra  hamıya  şərbət 
verilir.  Həmin  şərbətə  gülab,  reyhan,  keşniş  toxumu 
və  hil  qatılır.  Bədii  formada  yazılmış  mövludun 
avazla  oxunmasından  məlum  olur  ki,  Muhəmməd 
Peyğəmbər  (s.ə.v.)  anadan  olandan  sonra  anası 
Əminəxatunun ürəyi yanarkən ona qar kimi ağ, buz 

 
79 
kimi  sərin,  bal  kimi  şirin  və  ətirli  ıüd  şərbəti 
veriblərmiş.  Həmin  mərasimin  icra  edilməsidir  ki, 
Azərbaycan  şərbətləri  içərisində  südlü  şərbət  xüsusi 
yer tutur. 
 
Qan dövranı və südün təĢəkkülü 
 
Bədənin  qidalanmasını  təmin  edən  əsas  maddələr 
həzm  sistemindəki  kimyəvi  reaksiyalar  nəticəsində 
əmələ  gəlir.  Həzm  olunan  bu  qida  maddələri  daha 
sonra  bağırsaq  divarından  sorularaq  qan  dövranı 
sisteminə  keçir.  Beləliklə,  bu  qida  maddələri  qan 
dövranı nəticəsində müvafiq orqanlara ötürülür. 
Bədənin  başqa  toxumaları  kimi  süd  vəziləri  də 
onlara  qan  dövranı  yolu  ilə  gətirilən  həzm  olunmuş 
qida  maddələri  ilə  qidalanır.  Buna  görə  də  qan 
qidaların  yığılıb  ötürülməsində  çox  mühüm  rol 
oynayır.  Süd  də  bütün  bu  mərhələlərdən  sonra  süd 
vəziləri tərəfindən ifraz edilir və həzm edilmiş qidanın 
qan  dövranı  ilə  ötürülməsi  nəticəsində  əmələ  gəldiyi 
üçün onun qidalılığı və dəyəri çox yüksəkdir. Bununla 
da  insanların  birbaşa  istehlak  edə  bilməyəcəyi  qandan 
və  yarımçıq  həzm  olunmuş  qidadan  qidalandırıcı  süd 
əmələ gəlir. 
Südü  əmələ  gətirən  ünsürlərin  heyvan  vücudunda 
meydana  gəldiyi  məqam  haqqında  “Qurani-Kərim”-
dəki buyuruqlar müasir dövrdə elmin çatdığı nəticələrə 
eyniylə uyğundur. 
Mövzu  ilə  əlaqəli  “Qurani  Kərim”  –  də  süd 
haqqında belə buyurulmuşdur: