Hayvonlar ekologiyasi андижон 2021

Populyatsiyalarning biologik tuzilmasi 
Populyatsiya tuzilmasining ko’rsatkichlari – miqdor zichligi, 

---

80 
organizmlarning kenglikdagi taqsimlanishi, turli yosh va jinsga mansub 
individlarning nisbati bilan ifodalanadi. 
Organizmlarning individual xususiyatlari genotipga va undan 
mujassamlangan irsiy axborotni ontogenezda namoyon bo’lishi va 
yuzalanishiga bog’liq. Har bir individ jinsi, o’lchamlari, fe’l-atvori, 
morfologiyasi va muhit omillariga moslanuvchanlik darajasi bilan farqlanadi. 
Mazkur belgilarning taqsimlanishi ham populyatsiya tuzilmasini ifodalaydi. 
 
11-rasm. Pavianlarda to’da shakllanishi: S – urg’ochi; M – bolalari; V – to’da boshi ; N – 
past darajadagi (yoki kichik) erkaklar 
Populyatsiya tuzilmasi barqaror emas, u o’zgaruvchan. Organizmlarning 
o’sishi va rivojlanishi, tug’ilishi va nobud bo’lishi miqdor zichligining 
yuqorilashishi va pasayishi populyatsiya doirasidagi turlar nisbatlarining 
o’zgarishiga sabab bo’ladi. Ayni davrdagi populyatsiya tuzilmasi bundan 
keyingi o’zgarishlar yo’nalishlarini belgilaydi. 
Populyatsiyaning ko’rsatkichlari. Populyatsiyadagi individlar mo’lligi 
uning muhim ko’rsatkichlaridan bo’lib sonlarda, absolyut va nisbiy 
zichliklarda ifodalanadi. Aniq chegaraga ega bo’lgan populyatsiyalardagi 
individlarning umumiy sonini aniqlash va belgilash birmuncha qulay. Boshqa 
holatlarda popuyatsiyaning zichligi aniqlanadi. Populyatsiya zichligi ma’lum 
maydon birligi (1sm
2
, 1m
2
, 1km
2
va boshqalar) ga to’g’ri keluvchi individlar 
sonidir. Populyatsiyaning zichligi va miqdori bir-biriga bog’liq 
ko’rsatkichlardan, populyatsiyalar tadqiq etilayotganda turlar miqdori va 
zichligi barobar e’tiborga olinadi. Ta’kidlanganidek, populyatsiyaning absolyut 

---

81 
va nisbiy zichligi farqlanadi. Absolyut zichlik ma’lum bir maydon birligiga 
to’g’ri keluvchi populyatsiyaning miqdorini ifodalaydi, ma’lum maydon 
birligidagi individlar soni zichlikka mos keladi. Populyatsiyalar 
qiyoslanayotganda ketma-ket kuzatishlarda ulardagi nisbiy zichlik e’tiborga 
olinadi. Nisbiy zichlikning o’zgarishi asosida populyatsiyadagi ko’payish yoki 
kamayishi vaqt birligidagi ko’rsatkichlarini aniqlash mumkin. 
Quruqlik hayvonlarning populyatsiyalaridagi individlar soni maydon 
birligida, suv – ko’pchilik umurtqasizlar, tuproq, mezo va mikrofaunasi suv va 
tuproqning hajm birligida hisobga olinadi. Populyatsiyaning zichligi vaqt 
birligi davomida o’zgarib turadi. Populyatsiya zichligining o’zgarishi cheksiz 
bo’lmaydi. 
12-rasm. Olle qoidasining tasviri 
Populyatsiya zichligining quyi chegarasi undagi individlar sonining 
minimal darajada bo’lishini, shuningdek, populyatsiyaning bundan keyingi 
ijobiy yoki salbiy taqdirini ham ifodalaydi. Zichlikning yuqori chegarasi 
populyatsiyadagi 
individlar 
sonining 
ortib 
ketishi, 
tur 
ichidagi 
munosabatlarning kuchayishi va boshqaruvchi omillar hisobiga o’z-o’zini 
boshqarish, cheklash holatini ifodalaydi. Populyatsiya zichligi o’rtacha 
ko’rsatkichga ega bo’lganda, individlar hayotchanligi eng yuqori darajada 
bo’ladi. Bunda barcha hayotiy jarayonlar yuqori samarali bo’lib, 
populyatsiyadagi individlarning yashovchanligi, ko’payishi va rivojlanishi 
uchun qulay sharoit yuzaga keladi. Ushbu holat ekologiyada Olle qoidasi 
asosida izohlanadi (12-rasm).