Həbsxana – cəmiyyətin daha çox

idmançı təsiri bağışlayırdı.  
          Həmyaşıd  olmasına  baxmayaraq  kök,  bəstə-
boylu  müavin  rəisindən  daha  yaşlı  görsənirdi.  Gün-
boyu  ota-ğında  oturub    məhkumları  qəbul  edər,  öz 
məlumat gətirənləri vasitəsilə yerindən tərpənmədən 
zonda  yaşanan  hər  şeydən  xəbərdar  olardı.  Hansısa 
əməkdaşın  məhkumla  anlaşılmazlığı  yarananda  da 
belə  deyərdi:  “hökumət  sizə  otağı  niyə  ayırıb?  Apar 
otağına, başa sal”. 
          Rəis  məhkumu  karserdə,  müavinsə  o  balaca 
otağında  dubinka  ilə  döyərdi.  Məhyəddin  kefinin 
xoş vaxtlarında zarafat edərdi, Niyaz isə, həmişə qa-
radinməz  idi.  Biri  daz,  digəri  gur  saçlıydı.  Əksliklə 
dolu  belə  misalları  çox  çəkmək  olardı.  Bənzərlikləri 
də  var  idi:  hər  ikisi  pulu  nəhayətsiz  sevirdilər.  Rəis 
büdcədən  ayrılan  pulu  çəkinmədən  yeyirdi,  amma 
müavin ehtiyatla, bilinmədən yeməyin tərəfdarı idi. 
          Məhyəddin  üzdə  özünü  müavinləri  ilə  mehri-
ban  aparsa  da,  ürəyində  onların  heç  birinə  əhəmiy-
yət  vermirdi.  Müəssisədə  onun  icazəsi  və  ya  xəbəri 
olmadan müavinləri tərəfindən heç bir  iş görülə bil-
məzdi. Əslində, o, özünü kiçik dövlətin avtoritar baş-
çısı kimi aparırdı.  
downloaded from KitabYurdu.org

18 
 
          Niyaz  rəisin  çıxışından  çox  da  fərqlənməyən 
uzun  nitqindən  sonra  köhnə  növbədə  olmuş  bütün 
əməkdaşlardan  səhər  yoxlaması  zamanı  baş  verən 
özünəqəsd  hadisəsi  barədə  geniş  izahat  yazmalarını 
tələb etdi. 
          İzahatların yazılması və müavin tərəfindən qə-
bul  edilməsi  günorta  saat  birin  yarısınadək  çəkdi. 
Növbədən çıxan yorğun əməkdaşları həmişə bəhanə 
tapıb  evə  getməklərini  saatlarla  ləngitmək  Niyazın 
sevimli  vərdişlərindən  idi.  Bu  gün  isə  bəhanəyə  eh-
tiyac qalmamışdı. İclas və izahatla işçiləri üç saat ar-
tıq işdə saxlamışdı. Köhnə işçilər onun dözülməz xa-
siyyətinə  bələd  olduqları  üçün  dinmirdilər.  Bu  mü-
əssisənin  xüsusiyyətlərinə  alışmayan  başqa  müəssi-
sədən bura işləməyə təzə göndərilən dəstə rəisi Şərif 
yenə dözə bilməyib müavinə şikayətləndi: 
         –Cənab  polkovnik-leytenant,  biz  ötən  gecəni 
burda  növbədə  qalmışıq,  sabah  tezdən  yenə  işə  gə-
ləcəyik. Saat bir tamama az qalıb. Evə çatanadək ax-
şam  düşəcək.  Bizi  burax  bir  az  tez  çıxıb  dincələk, 
evin-ailənin qayğıları ilə də məşğul olaq... 
           –Cənab  kapitan,  nəzərə  alın  ki,  siz  xidmətdə-
siniz,  –  müavinin  əsəbiləşməsi  boynunun  qızarma-
sından hiss olunurdu, – zəruri hallarda sizə istirahət 
verilməyə  də  bilər.  Müəssisə  kimin  evinin  yanında-
dır  ki?  Yolun  uzaqlığı  hamımız  üçündür.  Qaldı  ki, 
evinizdəki  qayğılara,  bunun  üçün  sizə  həftədə  bir 
downloaded from KitabYurdu.org

19 
 
gün  istirahət  günü  verilir.  Çalışın  həmin  gün  bütün 
işlərinizi  görün.  O  biri  günlər  ev,  ailə  işlərinizi  qar-
daşlarınıza,  bacınıza,  əmioğluna,  xalaoğluna  həvalə 
edin.  Rəisin  sözünə  mən  də  şərikəm,  xidmətlə  yaşa-
maq  lazımdır.  Yaddan  çıxarmayın  ki,  siz  paqon  da-
şıyırsınız. Paqonu isə çiyninizə fors üçün yox, qulluq 
etməyə taxıblar...   
                                            *   *   * 
          Gülbaxt  cəzaçəkmə  müəssisəsi  ətrafdakı  yaşa-
yış məntəqələrindən xeyli uzaqda, böyük daş karxa-
nalarının  əhatəsində  yerləşirdi.  Kənar  aləmlə  buranı 
səmadan savayı müəssisənin arxa tərəfindən hərdən 
mişar  daşı  daşıyan  yük  maşınları  keçən  dar  bir  yol 
birləşdirirdi.  Bu  yarımsəhralıqda  boyu  iki  qarışdan 
çox olan kol tapa bilməzdin. Onlar da yayın əvvəlin-
dəcə  susuzluqdan  yanıb  quruyurdular.  Nəzarət  bu-
raxılış  məntəqəsinin  və  onun  yaxınlığında  yerləşən 
müəssisə  idarəsinin  ətrafında  bitən  barmaqla  sayıla-
caq qədər ağaclar kənardan daşınan suyun hesabına 
mövcudluqlarını  qorumuşdular.  Ağaclar  səhra  tor-
pağının  qüvvəsizliyindən  cılız  qamətləri  ilə  uzun  il-
lər əkilsə də, cavan ağaclara bənzəyirdilər. Zərif me-
hin ətrafdakı karxanalardan oğurlayıb gətirdiyi narın 
toz bu ağacların günboyu qonağı olurdu. 
          Müəssisədə təmiz havanı əsasən yağmurlu ha-
vada  udurdular.  Yer  azacıq  quruyan  kimi  gözə  gö-
downloaded from KitabYurdu.org

20 
 
rünməyən toz, xırda qum dənələri yenidən əsən meh 
ilə öz varlığını hamının yadına salırdı.   
          –Mən  bilmirəm  burada  qazamatı  hansı  ağıllı 
tikdirib? – Uzun illər başqa müəssisədə işləyib keçən 
qış işinin ixtisara düşməsi səbəbindən bura göndəri-
lən dəstə rəisi ədliyyə mayoru Zəfər hər dəfə xidməti 
geyim şapkası  – furajkasının tozunu çırpanda  əsəbi-
ləşib deyinirdi. – Karxanaların arasında, səhranın or-
tasında  türmə tikərlər? Elə bil məhkumlar üçün yox, 
qullar üçün tikiblər. Məhkumu qul hesab ediblər, iş-
lədib xeyir qazanıblar. İndi karxanalar olub şəxsi, bu-
rada  yaşayan  və  işləyənlərə  isə  gecə-gündüz  qumla 
nəfəs almaq qalıb... 
           Zəfər haqlı idi. Keçmişdə dövlətin karxanasın-
da  işləyən  məhkumlar  indi  işsiz  qalmışdılar.  Çünki, 
sahibkarlara  məhkuma  pul  ayırmaqdansa,  qeydiy-
yata  salınmayan,  əyalətlərdən  gələn  ucuz  işçi  qüv-
vəsi sərfəli idi. Nəticədə isə cəzaçəkmə müəssisəsinin 
karxanalar  arasında  yerləşməsinin  heç  bir  əhəmiy-
yəti qalmamışdı. 
          –Ada  baxginən,  sən,  –  Zəfər  davam  edirdi,  – 
Gülbaxt!..  Gül  baxt  yox,  baxtı  kül  olanların  yeridir 
bura. Mənim kimi çarəsizlərin... 
          Neçə  aylar  ötməsinə  baxmayaraq  Zəfərin  bu 
müəssisəyə işləməyə göndərilməsinə peşmanlığı bit-
məmişdi.  Şəhərin  o  biri  qurtaracağının  ən  uc  nöqtə-
sində  yaşayan  Zəfərin  həftədə  altı  gün  səhərlər  və 
downloaded from KitabYurdu.org

21 
 
axşamlar  yüz  kilometrdən  çox  yol  gəlib  getməsi  hər 
dəfə yadına düşəndə  necə əsəbiləşirdisə, bəzən özü-
nü  saxlaya  bilməyib  işçilər  arasında  İslah  İdarəsinin 
kadrlar şöbəsinin rəis əvəzi işləyən yerlisini söyürdü: 
          –Ay kişi, adamı bir işə göndərəndə çağırıb özü-
nə deyərlər, insan hesab edib yaşadığı yeri də nəzərə 
alarlar. Yoxsa ki, gözünü yumub,  sərfəsizlik  edib  iş-
çini hara gəldi göndərərlər?.. 
          –Günah onda deyil, – həmkarı, onun sayaq baş-
qa  müəssisədən  bura  “sürgün  edilmiş”  digər  dəstə 
rəisi  Şərif  də  Zəfərin  sözünə  laqeyd  qalmırdı,  –  gü-
nah əmrinə  qol  çəkəndədir. Qol çəkən maraqlanma-
lıdır ki, nəyə qol çəkir, niyə qol çəkir? Kadra nə var, 
o, göstəriş yerinə yetirəndir. 
          –Bəs vicdan? Şöbənin rəis əvəzi məni  yaxşı ta-
nıyır, harada yaşadığımı bilir. Heyf ki, yerlimdir, tor-
pağın adını batırandır...  
          –Olmayan  şeydən  danışmazlar.  İstəyəndə  qa-
nuna da türürürlər. Orada  əsasən özlərinə sərf edən 
sənədə baxırlar, – sağ əlinin baş barmağını digər qat-
lanmış  barmağına  sürtdü,  –  başa  düşdün?  Yerliliyin 
məsələyə dəxli yoxdu. O misra yadındadı: keçmə na-
mərd  körpüsündən,  qoy  aparsın  sel  səni...  Görəsən 
Gülbaxta heç öz istəyi ilə işləməyə gələn olub? Bura-
ya ya təzə işləməyə başlayan gələr, ya da digər mü-
əssisədə  işindən  çıxarılanlar  –  Gülbaxtın  yay  ayları-
nın qum tufanlarından xəbəri olmayanlar... 
downloaded from KitabYurdu.org

22 
 
          –Eh, yay nədi, – Zəfər əlavə etdi, – mən heç qış-
da  da  burda  təmiz  ağ  qar  görmədim,  həmişə  sarım-
tıl gördüm... Bu tozun ancaq Məhyəddinə xeyri var, 
çox  olduqca  camaşırxana  ilə  hamamın  da  müştərisi 
artır.  
          Şərifin  bəhs  etdiyi  qum  dumanları  burada  ilin 
hər fəslində, ən çox isə yay aylarında baş verirdi. On 
gün  yağıntı  olmaması  kifayət  edirdi  ki,  qum  duma-
nının əmələ gəlməsinə şərait yaransın.  
          –Təbiəti bir yana, işçi kollektivinə nə deyəsən? 
Elə bil xidmətdə nə qədər pula həris adam var, yığıb 
bura  toplayıblar.  Bütün  günü  çalışdıqları  ancaq  nə 
yollasa  pul  əldə  etməkdir.  Gördün  özünü  asmaq  is-
təyən sanitarı?  Guya,  o, özünü üzdəniraqlığına görə 
öldürmək istəyib? Yox, məsələ onda deyil. İllərdir bu 
insan  çöldən  heç  nə  almadığına  görə  içəridə  də  di-
lənməkdən  canı  boğazına  yığılıb,  əzab  çəkməkdən 
beztb.  Səhər  tezdən  gecəyədək  zonun  hər  işini  gö-
rürlər.  Adlarına  təsərrüfat  işçisi  kimi  maaş  yazılır. 
Ancaq,  maaşlarının  əvəzinə  üç-beş  manatlıq  çay-
qənd, siqaret verib başlarını aldadırlar. Səsini çıxara-
nın isə başından basırlar... 
          –Onlar üçün əsas puldu. O pulun üzdənirağın, 
ya  kimin  olmasının  nə  fərqi?  Sabitliyin  olmasını  ən 
çox  bilirsənmi,  niyə  istəyirlər?  Gərginlik  olanda  gə-
lirləri  dayanır,  əksinə  ziyana  düşürlər.  Bir  məşhur 
məsəl var, balıq başdan iylənər. Rəisinin adı “kartof-
downloaded from KitabYurdu.org

23 
 
satan Məhyəddin” olandan sonra işçilərinə nə deyə-
sən?  Dustaqların  ərzağını  satan  adam  başqa  cür  ola 
da bilməz...  
          –“Menyu”  genişlənib,  kartofun  yanına  toyuq 
əti də əlavə olunub, – Şərif yaxınlarda olmuş hadisə-
yə işarə vurdu. 
          Rəis  Məhyəddin  məhkumlar  üçün  nəzərdə  tu-
tulan    bir  çox  ərzaqları  müəssisəyə  gətirmədən  sat-
dırmağı  az  imiş,  bəzən  müəssisədən  də  gizlicə  satış 
üçün  ərzağı  çölə  çıxardırmış.  Bunu  bilən  qapıya  və 
müəssisənin  mühafizəsinə  nəzarət  edən  əsgər  bölü-
yünün  komandiri  də  rəisdən  etdiyi  qanunsuzluğa 
göz  yummaq  üçün  haqq  istəyir.  Məhyəddin  rəis  iş-
lədiyi  illər  ərzində  belə  komandirlərdən  çox  gordü-
yünə  görə  onun  sözünü  saya  salmır.  Gözünə  dön-
düyüm  komandir  də  bir  gün  yenə  Məhyəddin  mü-
əssisədən ərzaq çıxardanda yüz metr getdikdən son-
ra  maşını  əli  silahlı  əsgərləri  vasitəsilə  saxlatdırır. 
Yük  yerinin  xaricdən  gətirilən  toyuq  əti  ilə  dolu  ol-
duğunu  görən  komandir  dərhal  mərkəzi  İdarəyə 
zəng  vurub  yüklə  bağlı  məruzə  edir.  İdarədən  qol-
tuğu papkalılar tökülüşüb gəlirlər  saxlanılan maşına 
baxmağa.  Götürəcəyi  xeyirdən  çox  ziyana  düşən 
Məhyəddin  BÖYÜKLƏRƏ  söz  verir  ki,  bir  də  belə 
qələt etməyəcək. 
– Fikir vermisən, hər  gün yeməkxanaya məh-
kumların  ən azı dörddə biri, bəlkə də biraz da çoxu 
downloaded from KitabYurdu.org

24 
 
gəlmir,  çöldən  gətirilən  ərzaqla  dolanır.  Amma  sə-
nəddə isə istehlakı yüz faiz qeyd edib özləri yeyirlər.  
         –  Müdiriyyətdənmi  danışırsan?  Məsələ  ərzaqla 
bitmir.  Məhkumun  istifadə  etməli  paltarı,  sabunu, 
dərmanı, daha nələri...   
–Üstəlik  görüş  otağı,  “toçkalar”,  şərti  azadlıq 
pulu... Gözləri doyan deyil.  
–Deyirsən rəisə bu qazandıqları bəs etmir, ac-
gözlükdən  sanitarların  da  pulunu  yeyir?..  Ola  bil-
məz... 
           –Hə,  elədir,  özü  də  Niyaz  və  mühasiblə  bir 
yerdə. O günü idarənin ayaqyolusunu təmizləyən sa-
nitar  Ayaz  var  ha,  ondan  eşitdim.  Bilirsən  də,  o,  bir 
az diribaş, ağlı olan sanitardı. Deyir  yuxarılara  şika-
yət  edəcəyəm,  mənə  yazılan  maaşın  yarısını  vermə-
sələr, mən bilirəm nə edəcəyimi... 
           –Sanitar  olanda  nə  olar,  adam  haqqını  tələb 
edir  də.  Elədirsə  çox  pis,  mən  söz  tapmıram.  Məh-
kumun  çörəyini  hələ  axıradək  yeyən  olmayıb...  Ye-
sələr  belə  tam  həzm  edə  bilməyəcəklər,  ən  azından 
ilahinin qanunları ilə olsa da, günlərin birində şəkk-
şübhəsiz gözlərindən gələcək... 
                                              *  *  *   
          Gülbaxt cəzaçəkmə müəssisəsi digərləri ilə mü-
qayisədə  elə  də  böyük  cəza  evlərindən  hesab  edil-
mirdi. Burada təqribən altı yüzdən artıq məhkum cə-
za çəkirdi. Aralarında iyirmi yaşdan yetmiş  yaşadək 
downloaded from KitabYurdu.org

25 
 
hər  yaşdan  olan  məhkumların  əksəriyyəti  narkotik 
maddələrin daşınması, satılması,  istifadəçisi  kimi ci-
nayətlərə görə cəza alanlar idi. Şəhərdən xeyli uzaq-
da, ucqarda olması səbəbindən buraya əsasən ən ka-
sıb  məhkumlar  və  həmçinin  bölüşdürülmə  zamanı 
öz  adamları  vasitəsilə  mərkəzdəki  məsul  əməkdaşa 
“hörmət” çatdırmayan orta imkanlılar yerləşdirilirdi. 
          Müəssisədəki  vəziyyətə  paqonlular  nəzarət  et-
dikləri üçün qanunda oğrular arasında “Gülbaxt tür-
məsini”  qırmızı  zon  adlandırırdılar.  Uzun  illər  ər-
zində  buranın  qırmızı  zon  qalması  Məhyəddinin 
özünəməxsus  idarəetmə  metodlarının  və  yorulmaz 
əməyinin  nəticəsi  idi.  Belə  ki,  məhkum  müəssisəyə 
daxil olandan gərgin anlar yaşayırdı. Ciddi sorğu-su-
ala tutulur, gərək olarsa döyülür, psixoloji təsir gös-
tərilməklə  gözünün  odu  alınır,  daxilən  sındırılmağa 
çalışılırdı. Karantin dövründə onlara lazımi müəssisə 
daxili qaydaları anlatmaqla, mütləq əllərinə bel, dır-
mıx,  şana  verib  zonun  sərhədi  sayılan  şumlanmış 
ərazini  –  nəzarət  iz  zolağını  və  ona  yaxın  əraziləri 
belləmək, hamarlamaq adı ilə işlədirdilər. Yəni əlinə 
bel alıb torpağı yumşaldan məhkumun artıq nə vaxt-
sa  oğru  dünyasına  qoşulmağa,  lovğalanmağa  üzü 
qalmırdı. Sınmaq istəməyənlərə həftələrlə, sınanadək 
karsda  əziyyətlər  verir,  məqsədinə  çatmayanda  isə 
Məhyəddin belələrini başqa yerə – digər müəssisəyə 
özü  demişkən  “rədd  eləyirdi”.  Beləliklə  kiminsə  li-
downloaded from KitabYurdu.org

26 
 
derliyinə  imkan  verməyib  daim  özü  lider  olmaqla, 
xüsusi  ciddi-cəhdlə  müəssisədəki  sabitliyi  qoruyub 
saxlayırdı. 
Müəssisədə  rejim  işlərini  həyata  keçirməkdə 
bəzən  paqonlulardan  çox  məhkumlara  üstünlük  ve-
rirdi. Buna görə məhkumlardan ibarət guya öz-özlə-
rini  idarə  edən  müəssisə  kollektiv  şurası  (MKŞ)  de-
yilən qurum təşkil edib, oraya əsasən oğru aləmində 
işverən, “qreşnik” (günahlı) adlandırılanları toplayır-
dı.  Sonra  da  “mekeşe”  üzvü  kimi  onlardan  öz  məq-
sədləri üçün istifadə edirdi.    
          O,  zalımlıq  etməklə  yanaşı  özünü  sevdirməyi 
də  bacarırdı.  Hər  gün  yeməkxanaya  baş  çəkib  məh-
kumların  yeməkləri,  onların  keyfiyyəti    ilə  maraqla-
nırdı. Tibb məntəqəsinə gedib həkimdən həqiqi xəs-
tələrə  diqqət  tələb  edirdi.  Tərbiyə  işləri  üzrə  müavi-
ninə,  dəstə  rəislərinə  məhkumların  başını  qatmaq 
üçün  klubda,  idman  meydançasında  mütəmadi  təd-
birlərin  keçirilməsinə  tapşırıqlar  verir  və  bilavasitə 
özü də yaxından iştirak edirdi. Həqiqətdə yox, məh-
kumların  gözündə  özünü  ədalətli,  haqqısevər  insan 
kimi  göstərməyə  çalışırdı.  İmkanı  olduqca  zona  ay-
rılan  ərzağı,  büdcənin  pulunu  yeməsinə  baxmaya-
raq,  dəfələrlə  həyətdəki  meydanda  yoxlamalar  za-
manı  kütlə  qarşısında  and-aman  etmişdi  ki,  o,  məh-
kumları çox sevir. Hətta bir dəfə, o, işə gətirdiyi kiçik 
oğlunu  məhkumların  qarşısına  çıxarıb  oğlunun  ca-
downloaded from KitabYurdu.org

27 
 
nına  and  da  içmişdi  ki,  onları  da  öz  oğlu  kimi  istə-
yir.  Qısası,  Şərifin  sözü  ilə  desək,  Məhyəddin  kimi 
rəis işləmək hər oğulun bacarığı deyildi.   
          İşçı  heyəti  ilə  birlikdə  yeddi  yüzədək  insanın 
ömrü  keçdiyi  müəssisənin  səliqə-sahmanı  cəmisi  on 
dörd  nəfər  olan  üzdənirağın  boynunda  idi.  Başqa 
yerlərdə adları ilə çağırılan bu binəvaları Məhyəddin  
guya  onların  heysiyyətinə  toxunmamaqdan  ötrü  sa-
nitar adlandırılmalarına göstəriş vermişdi. Sanitarlar 
cinayət  aləminin  ən  aşağı  təbəqəsi  –  kastası  hesab 
edildiyindən  qalan  ümumi  məhkumlardan  hər  mə-
sələdə,  hər  yerdə  fərqləndirilir,  təcrid  olunurdular. 
Onların  yatacaq  və  yemək  yerləri  ayrı  olurdu.  Ha-
mamda, tibb məntəqəsində, klubda, kars deyilən cə-
rimə təcridxanasında da onlar üçün yer ayrılırdı. Sa-
nitarlar  səhər  tezdən  hava  qaralanadək  bölüşdürül-
müş  qaydada  müəssisənin  həyətini,  yataqxanaların, 
kabinetlərin,  ictimai  yerlərin  sahələrini,  döşəmələri-
ni,  ayaqyolularını  süpürür,  silir,  təmizləyir,  zibilini 
yığıb  toplayırdılar.  Lazım  gələndə  bu  işlərdən  əlavə 
aparılan təmir, abadlıq işlərində də onlardan istifadə 
olunurdu. 
          Kənardan onlar cinsi azlıq kimi qəbul edilsə də, 
heç  də  hamısı  homoseksual  deyildi.  Yarıya  qədəri 
passiv, bir qədəri aktiv, bir cütlük biseksual idi. İçə-
rilərindəki  üç  nəfər  isə  heç  birindən,  sadəcə  hansısa 
“günahına”  görə  cinayət  aləminin  cəzalandırdığı  – 
downloaded from KitabYurdu.org

28 
 
“yandırdığı” bədbəxtlər idi. Onların hər birinin özü-
nəməxsus cinayət tarixçələri olsa da, nəticə etibari ilə 
əksərinin sonları bir-birinə oxşayırdı. Başçıları, briqa-
dir  sayılan  İkram  “yandırılmış”  üç  nəfərdən  biriydi. 
O, necə oldu ki, üzdənirağa, sanitara çevrildi, indi də 
düşünəndə ağlına sığışdıra bilmirdi. Bu hala düşmə-
sinin baiskarı ilk növbədə rəis Məhyəddin idi. 
          Bəxtinin  təkərinin  dönməsi  əvvəlki  cəzaçəkmə 
müəssisəsindən bura yatabla göndərilən gün baş ver-
di. Həmin gün məhkum yoldaşları yatab qabağı onu 
da təşkil elədikləri tiryək  “qonaqlığına” qatmışdılar. 
Bu “qonaqlıq” nəyə görə, nədən ötrü idi anlamamış-
dı.  Göstərilən  səxavətdən  istifadə  edib,  o  da  hallan-
mışdı.  Sonra  komvoy  maşınına  mindirilib  Gülbaxta 
gətirilmişdi.  Zona  daxil  olanda  ağlı  özündə  olma-
mışdı.  Bir  də  səhəri  gün  lomkadan  ayılanda  özünü 
üzdəniraqların içində görmüşdü. Nə səbəbə? Günahı 
nə idi? Məlum olmuşdu ki, onu bura Məhyəddin at-
dırıb. Şübhəsiz, rəis kimi hər bir məhkumun yerini o 
müəyyən  edirdi.  Qızğınlıqla  hay-küy  salıb  Məhyəd-
dinin qəbuluna gəldi: 
          –Ay  rəis,  mən  üzdəniraq  deyiləm,  niyə  məni 
onların barakına göndərmisən. Belə olmaz axı, nə gü-
nah sahibiyəm?  
          Məhyəddin tövrünü pozmadı: 
          –Bilirsən  nə  var,  sən  haqlısan.  Sənin  heç  bir 
günahın  yoxdur.  Amma,  olanda  olur,  biz  də  səhv 
downloaded from KitabYurdu.org

29 
 
edə bilərik. Səni başqası ilə səhv salmışıq. Heç demə, 
həmin adam sən deyilmişsən. 
        İkram sevindi, lakin sevinci uzun çəkmədi. 
         –Gəl ki, artıq gecdir. İş elə gətirib ki, səhvən də 
olsa  sən  bir  gecə  sanitarların  barakında  yatmısan. 
Özün  neçə  illərin  dustağısan.  Yəqin  ki,  qayda  qa-
nunlardan  xəbərin  var.  İndi  hansı  məhkum  –  mujik 
razı olar ki, sən gedib onlarla yanaşı çarpayıda yata-
san?.. 
          Düzü İkram heç bu yerini düşünməmişdi. Düş-
düyü  acınacaqlı  vəziyyətdən  ürəyi  göynədi,  nə  de-
yəcəyini bilmədi. 
          –Gəl  belə  edək,  –  Məhyəddin  sözünə  davam 
etdi, – olan olub, keçən keçib. Sən yenə orda, sanitar-
ların  barakında  qalmaq  məcburiyyətindəsən.  Sənə 
ancaq bir köməyim, yaxşılığım keçər ki, onların baş-
çılığını,  ixtiyarını sənə verim. Necə lazımdır sanitar-
ları  idarə  edərsən,  işlədərsən,  sözünə  baxmayanı  da 
döyərsən. Olarsan əsl briqadir. İndi özün fikirləş, elə-
belə sanitar qalmağın  yaxşıdır, yoxsa briqadir olma-
ğın? 
          Nitqi  qurumuş  İkramın  razılaşmaqdan  başqa 
yolu qalmamışdı. Nə etsin? Məhyəddinə təşəkkür et-
sin, yoxsa üzünə tüpürsün?.. 
          Sonralar  qulağına  dəyən  söhbətlərdən  Məh-
yəddinin yalan danışmasına şübhələri artmışdı. Çox 
güman ki, onu əvvəlcə narkotika ilə hallandırıb, son-
downloaded from KitabYurdu.org

30 
 
ra  da  Məhyəddinin  əli  ilə  üzdəniraq  edilməsi  yerli-
lərindən  olan  düşmənlərinin  sifarişiydi.  Təki  Məh-
yəddinin  “hörmətini”  et,  belə  məsələlər  onun  üçün 
heç nə idi... Çöldən ona sifariş verilərkən yeni gələn 
məhkumla  sanitar  vasitəsilə  məzələnmək  sevimli 
məşğuliyyətindən biri sayılırdı. Daha çox Andrey ça-
ğırılan  sanitarı  öyrədib  toplantı  zamanı  həmin  məh-
kumla əllə görüşdürər, ya da qucaqladıb öpdürərdi. 
Sonra: “Sən də oldun sanitar”,  – deyib şaqqanaq çə-
kib gülərdi...  
          O,  bir  axşam  bir  sanitarı  onu  tanımayan  yeni 
məhkumla  bir  kameraya  saldırar.  Səhəri  günü  öyrə-
dilmiş sanitar ağzından söz yayar ki, guya gecəni bir 
yerdə  yatıblar.  Sanitarlara  qatıldığını  anlayan  yeni 
məhkum  danışılan  sözün  yalan  olduğunu  sübut  et-
mək  üçün  and-aman  edər,  yalvarar  ki,  onu  üzdən-
iraqlara aid etməsinlər. Səylərinin faydasız olduğunu 
görüncə istehsalat yerindəki sexlərdən birinin damı-
na çıxıb, əgər ona inanmasalar özünü yerə atacağını 
bildirər.  Yenə  də  sözünə  əhəmiyyət  verilmədiyini 
görəndə dediyi kimi özünü damdan yerə atar və hər 
iki  qıçı  sınar.  Bu  səhnədən  təsirlənən  sanitar  daha 
dözməyib  yalan  danışdığını  boynuna  alar.  Üzdən-
iraq  olmaması,  təmizliyi  təsdiqlənən  məhkum  isə 
qıçları sınsa da sevincindən ağlayar... 
                                            *  *  *        
downloaded from KitabYurdu.org

31 
 
          Sanitar  Nizam  ona  vurulan  bir  neçə  iynədən 
sonra bir az özünə gəlsə də, vəziyyəti qənaətbəxş de-
yildi.  Odur  ki,  tibb  məntəqəsinin  həkimləri  rəislə 
məsləhətləşib    onu  təcili  yatabla  məhkumların  mər-
kəzi  xəstəxanasına  göndərilməyini  daha  münasib 
saydılar. 
         Axşama  yaxın  Nizamı  xərəkdə  məhkumlar 
üçün  nəzərdə  tutulan  təcili  yardım  komvoyunda 
mərkəzi  xəstəxanaya  göndərdilər.  Nizam  göndəri-
ləndən iki saat sonra onu sevən sanitarlardan birinin 
–  dələduzluq  maddəsi  ilə  cəza  çəkən  Roma  deyilən 
Rəhmanın ayrılığa “dözməyib” özünə qəsd etmək is-
təməsi,  lezva  ilə  qolunu  kəsməsi  xəbəri  yayıldı.  Ro-
ma venasını kəsməyə ürək eləməsə də lezva qırığı ilə 
qolunda böyük şram aça bilmişdi. Qolu sarınıb axan 
qanının  qarşısı  alındıqdan  sonra  rəisin  göstərişi  ilə