«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Persepol
Xo’jalik taraqqiyoti, qulay dengiz yo’llari, eski va yangi karvon yo’llarining namunali saqlanishi, pul muomalasining rivojlanishi xalqaro savdoni gurkirab o’sishiga olib keladi. Turlicha tabiiy sharoitga ega mamlakatlar o’rtasida rang-barang mahsulotlar bilan savdo qilingan.
Mamlaktdagi barqarorlikni ta’minlash ko’p jihatdan qo’shinga bog’liq bo’lgan, shu sababdan unga katta ahamiyat berilgan. Fors podsholigining qudratini asosi fors va midiyaliklar tashkil qilgan jangovar qo’shin belgilagan. Eng muhim urush harakatlari davrida har bir qaram halq ma’lum miqdorda askar yetkazib berish majburiyatini olgan.
Qadimgi Eron mafkurasida m.a. I ming yillikda O’rta Osiyoda yoki Sharqiy Eronda shakllangan diniy ta’limot - zardushtiylik muhim o’rin egalladi. Zardushtiylik so’nggi Midiya podshosi Astiag davridayoq rasmiy dinga aylangan edi. Doro I m.a. 520-yil atrofida zartushtiylikni rasmiy davlat dini deb e’lon qildi. Biroq forslar o’zlarining qadimiy diniy e’tiqodlaridan butunlay voz kechmaganlar va bo’ysundirilgan xalqlarning e’tiqodlariga ham daxl qilmaganlar.
Ahamoniylar davlati uchun turli xalqlarning madaniyati va diniy qarashlarni sinkretizmi xarakterli edi. Mamlakat turli hududlarining doimiy iqtisodiy – ijtimoiy va siyosiy aloqasi, madaniyatlarining o’zaro ta’siriga ijobiy turtki beradi. Turli xalqlarning yagona davlat hududiga yashashi xalqlarning ilmiy bilimlari, san’at va adabiyotlarning bir-birini boyitishiga olib keldi.
Forslarning eng katta madaniy yutuqlaridan biri o’ziga xos mixxatning yaratilishi bo’lgan. Fors mixxati 600 belgidan iborat akkad alifbosidan farq qilgan holda bor-yo’g’i 43 belgidan iborat bo’lib, deyarli alifboli yozuv bo’lgan. Fors saltanatida akkad, misr, shumer va boshqa xalqlar yozularidan keng foydalanilgan. Doro I ning uch tilda bitilgan Bexistun bitigi, Doro I ning Suzadan topilgan haykalidagi to’rt tilli yozuv bunga misol bo’la oladi.
M.a. VI asrda Eronda 354 kunlik oy kalendari majud bo’lgan. Shuningdek forslar 365 kunlik zardo’sht kalendaridan ham foydalanishgan. Sosoniylar davrida u rasmiy davlat kalendari sifatida tan olingan.
Qadimgi fors me’morchiligining ulug’vor inshootlari Pasargad, Suza va Persepoldagi saroy majmualari edi. Pasargadda Kir II ning dahmasi joylashgan. Doro I davrida Suzada katta qurilishlar olib borilgan. Qurilish ashyolari 12 mamlakatdan olib kelingan. Persepol saroyiga 110 zinapoyali keng hashamatli pillapoyadan chiqilgan. Doro I ning saroyi (apadana) balandligi 20 m bo’lgan 72 ustunli ulkan zali (maydoni 3600 kv.m.) bilan mashhurdir. Apadana olib boruvchi zinapoyaning bir tomonida relyeflar bilan 33 qaram xalqlarning xiroj olib kelayotgani tasvirlangan. Bu haqiqiy etnografik muzey bo’lib, unda turli xalq va qabilalarning o’ziga xos kiyimlari, qurollari, yuz ifodalarining tasvirlari toshga o’yib tushirilgan. Persepoldan 3 km. uzoqlikda Naqshi Rustam deb nomlangan qoyalarda Doro I va boshqa fors podsholarining qabrlaridagi relyeflar ham Eron tarixi haqida qiziqarli ma’lumotlar beradi.
Qadimgi fors san’ati, Eron madaniyati an’analari Bobil, Misr, Osuriya va boshqa xalqlarning badiiy an’analari va texnika usullarining sintezi edi. Qadimgi fors san’ati namunalari ichida nozik did bilan podsholar, afsonaviy qahramonlar va afsonaviy mavjudotlar tasviri tushirilgan tosh vazalar, metall qadah, fil suyagidan yasalgan riton, zeb-ziynat buyumlari, muhrlar, lazurit haykallar mavjud. Fors san’atida ayniqsa o’simlik va hayvonlarning hayotiy tasvirlari bo’lgan badiiy buyumlar bizni hozirgacha hayratga soladi.
Taxminan m.a. 250 yilda Amudaryo va Kaspiy dengizi o’rtasida ko’chib yurgan parnlar qabilasi Atrek vodiysiga bostirib kiradi va m.a. 247 yilda Arshakni podsho deb e’lon qilishadi. O’z davlatini barpo etgach, parnlar Salavkiylar davlatiga hujum boshlaydi. M.a. 239 yilda Parfiyani bosib olgan parnlar bu yerda istiqomat qiladigan qardosh parfiya qabilalari bilan qo’shilib ketadi.
M.a. 171 yilda Parfiya podshosi bo’lgan Mitridat I davrida ushbu davlat qudratli saltanatga va Ahamoniylar siyosiy qudrati va qaysidir darajada ularning madaniyati merosxo’riga aylandi.
Parfiya saltanati yaxlit tuzilishga ega emas edi. Xususan, Eronning janubida, Forsda milodiy III asrda bir necha yarim mustaqil knyazliklar mavjud bo’lgan. Ularning birida Soson hukmronlik qilgan. Sosoniylar sulolasining vakili Artashir o’ziga tegishli hududlarni kengaytira borib, butun Forsni birlashtirgan, Kermon va Xuzistonni ham qo’shib olgan. Artashirning muvaffaqiyatlaridan xavotirga tushgan Parfiya podshosi Artabon V unga qarshilik ko’rsatishga qaror qiladi, ammo 224 yilda mag’lubiyatga uchraydi. M.a. 226 yilda Artashir parfiyaliklarga qarashli Mesopotamiyada joylashgan Ktesifon shahrini bosib oladi va o’zini Eron shohi deb e’lon qiladi. Shu tariqa Parfiya podsholigi vayron bo’ldi va ahamoniy podsholarning qadimgi vatanida yangi Eron imperiyasi- Sosoniylar saltanati vujudga keldi.