Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына
Yüklə 4 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gülxani Pənah
283 IV FƏSİL C. Xəndanın Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına dair elmi-nəzəri-tarixi araşdırmaları
XIX əsr Azərbaycan xalqının həyatında, mədəni inkişa- fında ziddiyyətli, kəskin münaqişəli bir dövr kimi yadda qalıb. Azərbaycanın xarici işğalçılar tərəfindən zəbtinə maraq, bu sa- hədə atılan siyasi addımlar, Bakı, Şamaxı, Quba, Gəncə, Qara- bağ, Təbriz, Urmiya, Qazax, Car-Balakən, Naxçıvan kimi kiçik feodal dövlətlərə parçalanması ucbatından zəifləməsi ölkəmizi bərbad vəziyyətə saldı. Hələ XVIII əsrdən Rusiya, İran və Tür- kiyə arasında çəkişmələr, iqtisadi gerilik və daxili çəkişmələr, ölkədə hökm sürən cəhalət və gerilik onu tamamilə zəiflətmiş- di. XVIII əsrin sonlarında Fətəli xan Azərbaycanda vahid bir dövlət quruculuğu uğrunda mübarizə aparsa da, müəyyən xan- lıqları birləşdirməyə nail olsa da, imperialist dövlətlərin apar- dığı məqsədyönlü siyasət nəticəsində iflasa uğradı və Azər- baycan Rusiya və İran arasında bölüşdürüldü. Azərbaycanın bir hissəsi Rusiya, digər hissəsi İran tərəfindən ilhaq edildi. Çar Rusiyası Gürcüstanı zəbt etdikdən sonra Azərbaycan xanlıqlarını öz hakimiyyəti altına aldı, «1804-cü ildə Car-Ba- lakən camaatlığı, həmin ildə Gəncə, Qarabağ, 1805-ci ildə Şa- maxı, 1806-cı ildə Bakı, Quba, Dərbənd xanlıqları Rusiyaya ilhaq edildi. Azərbaycan xanlıqlarının Rusiyanın əlinə keçməsi İran hökumətini narahat etdi. İran şahlığı əldən gedən xanlıqları geri qaytarmaq məqsədi ilə Rusiyaya hərb elan etdi. Müharibə 1805-ci ildə başlandı və 1813-cü ildə İran hökumətinin məğlubiyyəti ilə nəticələndi» (119, s. 12).
Gülxani Pənah
284 1813-cü il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində Rusiya ilə İran dövlətləri arasında sülh müqaviləsi bağlandı. «Gülüstan» sülh müqaviləsinə görə İran hökuməti: Gəncə, Qarabağ, Şəki, Quba, Bakı, Talış xanlıqlarına, Şərqi Gürcüs- tana və Dağıstana olan iddialarından əl çəkdi» (120, s. 2). Rusiyanın qalib gəlməsi, İranın məğlubiyyətinin İngiltərə və Fransa dövlətlərinə təsir etdiyi, Rusiyanın bölgədə nüfuzundan qorxduğu «Qraf Paskeviçin 1 Nikolaya göndərdiyi yazılı müra- ciətlərindən birində qeyd edilirdi: «Əgər Azərbaycan bütün əsaslara görə İngiltərənin olmasa, o zaman onların İrandakı qüdrəti dağılar» (121, s. 571-572). İngiltərənin «Gülüstan» sülhündən sonra İrana hərbi köməyi, 1826-da yenidən İranın Rusiyaya müharibə elan etməsi, iki il çəkən müharibədən sonra 1828-ci fevralın 10-da Rusiya və İran dövlətləri arasında «Türkmənçay» sülh müqaviləsi bağlanması bununla nəticələndi ki, bu müqaviləyə əsasən «Azərbaycan Araz çayı ilə iki hissəyə bölündü. Azərbaycanın cənub hissəsi İran şahlığının hakimiy- yəti altında qaldı, şimal hissəsi isə Rusiya dövlətinin tərkibinə daxil edildi» (119, s. 13-14). İki hissəyə parçalanan Azərbaycan xalqı ədəbiyyatını, mədəniyyətini bu şəkildə inkişaf etdirməyə məcbur oldu və bu böyük müsibət, ikiyə parçalanmış torpağın, xalqın faciəsi bu gün də onun ədəbiyyatında vardır. Cəfər Xəndanın ədəbiyyat tariximizdə ən böyük xidmət- lərindən biri kimi 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən son- rakı dövr ədəbiyyatımız, xüsusilə Cənubi Azərbaycan ədəbi prosesinin geniş şəkildə tədqiq etməsidir. O haqlı olaraq giley- lənir ki, bir sıra siyasi-ictimai hadisələr üzündən XX əsrin əv- vəllərinə, hətta ortalarına qədər Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyat və mədəniyyət haqqında yetərincə bilgilər toplan- madığından 1943-44-cü illərdə nəşr olunan ikicildlik müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Türkmənçay müqaviləsindən sonra Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyat «öz əksini tapa bilməmişdir». Gülxani Pənah
285 C.Xəndan 100 ildən artıq bir dövrü əhatə edən siyasi, ədəbi və elmi məxəzləri araşdırarkən bu qənaətə gəlir ki, bu dövr ədəbiyyatı bütün təfərrüatı ilə elmi şəkildə, «hətta ümumi şəkildə belə təhlil edilməmişdir. «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində 1828-ci il «Türkmənçay» müqaviləsindən sonrakı dövr mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, ictimai-siyasi hadisələr üzündən Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyat və mədəniyyətlə uzun müddət tanış ola bilməmişik. Bəlkə də bunun nəticəsi idi ki, 1943-1944-cü illərdə Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəşr etdirdiyi ikicildlik Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində «Türkmənçay» müqaviləsindən sonrakı dövrün ədəbiyyatı öz əksinin tapmamışdı. Ədəbiyyatımızın tarixindəki bu boşluğu ilk dolduran alim C.Xəndan oldu» (10, s.33). İki yerə parçalanmış xalqın ziyalı oğulları A. Bakıxanov, M.F.Axundov, C.Məmmədqulu- zadə, M.Ə.Sabir və digər bir sıra şair və yazıçıların bədii əsərlə- rində Cənubi Azərbaycan həyatına və ədəbiyyatına dair kifayət qədər material olsa da, ədəbiyyat tarixi «nöqteyi-nəzərindən» sistemə salınıb öyrənilməsi C. Xəndana nəsib olmuşdur. 1906- 1946-cı illər Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyatı tədqiq edən tədqiqatçı onu 5 fəsilə bölərək tədqiq etmişdir. 1.
fəsil. Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı illər və ədəbiyyata ümumi bir baxış. 2.
inqilabi-ədəbi hərəkat. 3.
fəsil. Böyük Oktyabr Sosialist inqilabı və Cənubi Azərbaycanda inqilabi ədəbi hərəkat. 4.
(1941-1946) ədəbiyyat, mətbuat və incəsənət. 5.
fəsil. Azərbaycan ədəbiyyatında Cənub mövzusu və İran İrticasının ifşası. Bu dövr ədəbiyyatı tədqiq edərkən «onu doğuran siyasi, ictimai şəraiti» öyrənir. Dövrün ictimai-siyasi vəziyyətini Gülxani Pənah
286 öyrənmək üçün «Novıy Vostok» məcmuəsi nömrələri, SSRİ EA-nın «İran» adlı məqalələr məcmuələri, «İmperializm döv- ründə beynəlxalq münasibətlər» adlı sənədlər məcmuəsi, SSRİ EA-nın «Müstəmləkə və asılı ölkələr tarixi» adlı külliyyatı, yeddi cildlik «1906-1911-ci illərdə İrana aid diplomatik sənəd- lər», Bakı və Zaqafqaziya bolşeviklərinin Cənubi Azərbay- candakı inqilabi hərəkata yaxından yardımını göstərən arxiv sənədlərini toplayıb nəşr edən «Krasnıy Arxiv» və başqa onlarca bu kimi məxəzlər, habelə Hacı Məhəmməd Bağırın «İnqilabi-Azərbaycan», G.Smirnovun «İranlılar», Mamontovun «Müasir İran haqqında oçerklər», İ.Medvedyevin «İran», Mirzə Məhəmməd Nazim Kermaninin «Tarixi-bidariye İranyan», V.Şitovun «İran Qacar sülaləsinin son nəsli səltənətində», M.İbrahimovun «Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkat haqqında», Ə.Kəsrəvinin «Tarixe hicdəh saleye Azərbaycan», Pavloviç və İranskinin «İran istiqlaliyyət mübarizəsi uğrunda kitabları», bu mövzuda yazılmış onlarca məqalə və disser- tasiyalar tədqiqatçıya dövrün ictimai-siyasi hadisələrini öyrənmək üçün «material vermişdir» (122, s. 3-4). Cəfər Xəndan göstərilən məxəzlərin bəzi qüsurlarına bax- mayaraq İran və Cənubi Azərbaycandakı hadisələri tarixi elmi cəhətdən öyrənmək üçün kifayət qədər material versə də, filolo- giya elmi sahəsində bu qədər zəngin materiala rast gəlinmə- diyini bildirir. Rus şərqşünaslarının bu sahədə gördüyü işləri dəyərləndirən tədqiqatçı bu köhnə şərqşünasların da Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatını ayrıca təhlil etmədiyini, onu İran ədəbiyyatı kimi izah etdiyini, həm də əsasən fars dilində ya- zılan əsərlərdən danışdığını yazır və «beləliklə, bizim tədqi- qatımızın əsasını təşkil edən milli ədəbiyyat öyrənilməmiş qal- mış, xalqı İran mürtəceləri ilə mübarizəyə çağıran, lakin farsca yazan Azərbaycan yazıçıları isə İran ədəbiyyatı nümayəndələri kimi tanıtdırılmışdır» (4, s.4). Tədqiqatçı bununla belə rus şərqşünaslarının (A. Y. Krımskinin «İran tarixi və onun ədəbiy- yatı» (1909), SSRİ EA-nın müxbir üzvü prof. Y.E.Bertelsin
Gülxani Pənah
287 «İran teatrı» (1924), «İran ədəbiyyatı tarixi xülasələri» (1928), «İranda tarixi roman» (1932), «Lahuti» (1939), V.V. Bartoldun «Dərbəndnamə»nin mənşəyi məsələsinə dair» (1926) və s.) əsərlərindən də istifadə etdiyini qeyd edir. Bunların İran ədə- biyyatını öyrənmək üçün «maraqlılığını» dilə gətirən tədqiqatçı Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyatı öyrənən Azərbaycan alimlərindən Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azər- baycan» (1314 hicri) əsərinin ümumən Azərbaycan, xüsusən Cənubi Azərbaycanda yaşayıb yaradan şair və yazıçılardan bəhs etdiyini, F.B.Köçərlinin «Azərbaycan ədəbiyyat tarixi materialları» (1925-1926) kitabında da rast gəlindiyini bildirir. F.Köçərlinin azərbaycanca yazılmış əsərlərinə, Qövsi Təbrizi, Əbülqasim Nəbati, M.Ə.Ləli, M.B.Xalxali, M.Ə.Dilsuz haqqın- da rast gəlinən materiallara toxunur. 1905-ci il rus inqilabından sonra Azərbaycan mətbuatında Cənub mövzusu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Cənubi Azər- baycandakı inqilabi hərəkat və ondan «ilham alan» ədəbiyyat haqqında «dolğun və ardıcıl» məlumata «Bakinski raboçi», «Bakinski proletari», «Kavkazski raboçi listok», «Hümmət», Cənubi Azərbaycan inqilabçılarının nəşr etdirdiyi «Azərbay- can» qəzetləri və İran sosial-demokratlarının orqanı olan «Bey- rəqi-Ədalət» məcmuəsi, Cənubi Azərbaycada çıxan satirik «Azərbaycan» məcmuəsi, «Fəryad», «Söhbət», «Təcəddüd» və s. qəzetlərdə, «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi səhifələrində rast gəlinir: «Bu qəzet və məcmuələr ədəbiyyat haqqında elmi-təd- qiqat materialı verməsələr də, hadisələri düzgün işıqlandırır, xalqın azadlığı uğrunda bədii ədəbiyyatdan istifadə edir, Zey- nalabdin Marağayi, Səid Səlmasi, M.Ə. Möcüz kimi yeni ədə- biyyatın nümayəndələrini təbliğ edir və tədqiqatımız üçün zəngin bədii material verirlər...» (122, s. 6). Cəfər Xəndan XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiq və təhlili işində ədəbiyyat- şünaslığımızın keçdiyi yolu iki dövrə «bölür»: 1. Böyük Vətən müharibəsinə qədərki dövr;
Gülxani Pənah
288 2. Böyük Vətən müharibəsi və ondan sonrakı dövr. Birinci dövrdə C.Cabbarlının Cənuba aid şeirlərini, M. S. Ordubadinin «Dumanlı Təbriz» romanını, S.Vurğunun «Təbriz gözəlinə» şeirini, S.Rüstəmin «Yaxşı yoldaş», M.Rahimin «İran» şeirini, M.İbrahimovun «İran qızı» hekayəsini, «Molla Nəsrəddin»də dərc olunan felyeton və s. nümunə gətirir. H.Araslının, F.Qasımzadənin, H.Səmədzadə və başqalarının Cənubi Azərbaycan şairlərinin əsərlərinə yüksək qiymət ver- məsi, F.Qasımzadənin Nəbati, Xalxali, H.Səmədzadənin Ən- dəlib Qaracadağı əsərləri ilə bağlı tədqiqat əsərlərimiz kimi dəyərləndirilir. İkinci dövrün daha böyük əhəmiyyətə malik olduğu bildirilir. Bu dövrdə Sovet Silahlı Qüvvələri sırasında İrana, Cənubi Azərbaycana gedən alim və yazıçılarımızın tədqiqat iş- ləri apardığı bu dövr ədəbiyyatşünaslığımızda Cənubi Azər- baycan ədəbiyyatının öyrənilməsi işində «yeni mərhələ təşkil» etdiyi qeyd edilir. Yeni tədqiqat əsərlərinin yaranmasında bu dövrdə nəşr olunan əsərlərin rolu dəyərləndirilir. «... təkcə Təb- rizdə 1944-1946-cı illər ərzində klassik və müasir yazıçıların onlarca yeni əsəri nəşr edilmişdir ki, onların sırasında Reyhan xanım, S.Təbrizi, M.Ə.Möcüzün «Seçilmiş əsərləri», «Bəxti- yarnamə», Ə.Ləlinin «Divan»ı, Etimadın «Şanlı Azərbaycan»ı, Fitrətin «Şeirlər»i, F.Məhzunun «Qəzəllər»i, B. Azəroğlunun «Şeirlər»i, Hejarın «Laylay»ı, Yəhya Şeydanın «Odlar vətən»i, M. Dəfşinin «Təbrizim» kitabı ilə yanaşı Təbrizdə çıxan «Şair- lər məclisi», «Şəfəq», «Azərbaycan», «Vətən yolunda», «Azad millət», «Qələbə» və «Xavəre nov», I-IV siniflərin dərslikləri və başqa mətbuatda da bədii ədəbiyyata aid kifayət qədər yeni material olduğunu göstərir (122, s. 7). İkinci dünya müharibəsi dövründə Cənubi Azərbaycanı öyrənmək üçün yeni imkanlar yarandığı, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinə aid məqalələr yazılmağa başladığı, bu cəhətdən Mir Cəlalın yazılarını, tədqiqatlarını dəyərləndirir. Onun C.Məmmədquluzadə, M.Ə. Sabir, Ə.Qəmküsar, A.Səh-
Gülxani Pənah
289 hət, Ə.Haqverdiyev, M.Hadi, Ə.Cənnəti və başqa sənətkarların yaradıcılığında cənub mövzusuna xüsusi fikir verdiyi, Səid Səl- masi, Z.Marağayi kimi Azərbaycan yazıçıları haqqında ilk dəfə elmi-tədqiqat işi apardığı, xüsusilə «M.F.Axundovun farsca yazan şagirdləri» adlı tədqiqatını dəyərləndirir: «bu tədqiqatda Mirzə Mülkümxan, Hacı Əbdülrəhim Talıbov və Zeynalabdin Marağayi kimi yazıçı və alimlərin yaradıcılıqlarına aid bir sıra yeni və maraqlı məlumatlara» rast gəlindiyini, Mir Cəlalın «özündən əvvəl bu mövzularda yazan alimlərdən fərqli olaraq həmin yazıçı və alimləri Azərbaycan mühiti, Rusiya təsiri və M.F.Axundovla bağlamış» olduğu, Möcüz Şəbüstəri yara- dıcılığı da dəyərləndirilir (122, s. 8). M. İbrahimovun «Böyük demokrat» əsərində «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi və M.Cəlilin Cənub mövzusunda yazdığı əsərlərin təhlilini, «Nakam məhəbbət», «Cənub hekayələri», «Gələcək gün» kimi romanları ilə yanaşı elmi-publisist əsərlərində bu mövzuya xüsusi yer verdiyini, Heyran xanımla bağlı tədqiqatını, Cənubi Azərbaycanın müasir şairlərindən bəhs edən «Vətənpərvər şairlər» məqaləsini, 1945-46-cı illərdə «Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkat haqqında» əsərini yüksək dəyərləndirir: «Bu əsər nəinki siyasi, ictimai, hətta ədəbi hadisələri başa düşmək üçün də gözəl mənbə sayıla bilər» (4, s. 8). Qulam Məmmədlinin Cənubi Azərbaycan şairlərindən M.Ə.Möcüz, Heyran xanım, Heydəci, Zünuzi, Hammal və başqalarının əsərlərini toplaması, müqəddimə yazaraq nəşr etdirməsi, Xiyabani, Təbriz və təbrizlilər haqqında məqalələri dəyərləndirilir: «Onun topladığı materiallar ədəbiyyatşünas- lığımıza və bizim elmi-tədqiqatımıza çox kömək etmişdir» (122, s. 8). Eyni zamanda C.Xəndan M.Mübarizin «Cənubun səsi» («Ədəbiyyat» qəzeti, 1945, №49), «Azadlıq aşiqi» (Bayraməli Abbaszadə Hammal. Seçilmiş əsərləri, Bakı. Azərnəşr. 1948), M.S.Ordubadinin «İran mədəniyyəti» («Ədəbiyyat qəzeti»,
Gülxani Pənah
290 1941, № 36), «Farsca yazılmış klassik Cənubi Azərbaycan ədə- biyyatında azadlıq ideyaları» («Ədəbiyyat qəzeti», 1943. №8), «Təbrizlilərin mübariz tarixindən» («Azərbaycan» məcmuəsi, №5, 1945), Rza Quliyevin «Təbrizin Şairlər Məclisi» («Azər- baycan» məcmuəsi, №2/7, 1946), Qılman Musayevin «Vətən dili» və onun müəllifi» («Azərbaycan» məcmuəsi, №7/12, 1946), «Kommunist» qəzetinin 1947-ci il dekabr və 1948-ci il yanvar aylarında nəşr etdiyi B. Azəroğlu, Aşıq Hüseyn Cavan, İbrahim Zakir, Hökümə Büllurinin və başqalarının məqalələrini qeyd edir (122, s. 9). Əvəz Sadıqovun Təbriz teatrının yaradıcılıq yoluna həsr etdiyi «Təbriz teatrı» əsəri dəyərləndirilir. C.Xəndan Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında Bö- yük Vətən Müharibəsi illərində yerli alim və yazıçıların fəaliy- yətində olan böyük dönüşə əhəmiyyət verir, ana dilində təd- qiqat əsərləri yazanların sayının getdikcə artdığını yazır: «Bun- ların sırasında M.Kaşğarının «Divani-lüğət-it türkü», Füzulinin lirikası vardır, Azərbaycan folkloru haqqında məqalələr yazan M.Ə.Qövsinin, müasir yazıçılardan yazan Mir Rəhim Vilayi, T.Haşimi və F. Xoşginabini göstərir və tənqidi və elmi məqa- lələri ilə Məhəmmədluyi-Abbasinin yaradıcılığını dəyərləndirir: «Onun «Azərbaycanda mətbuat tarixindən» («Azərbaycan» məcmuəsi, №2, №3, 1946), «Qırx il bundan əvvəl nəşr olunan «Azərbaycan» məcmuəsi haqqında» («Azərbaycan» məcmuəsi, №5, 1945), «Azərbaycan dili haqqında» («Azərbaycan» məc- muəsi, №5, 1945), habelə bir sıra klassik və müasir yazıçıların yaradıcılığına tarixi sənət abidələrinə dair yazdığı məqalələr qiymətlidir» (4, s. 9)-deyir. C.Xəndan xalqımızın milli və mədəni ehtiyaclarından doğan bu tədqiqat işlərini genişləndirmiş, nisbətən geniş təhlil etmişdir. C.Xəndan yazır: «1944-cü ilin yazında «Vətən yolunda» adlı qəzetin əməkdaşları ilə Təbrizə getdiyim zaman böyük xalq şairimiz M.Ə.Sabirin yaradıcılığı haqqında on il əvvəl yazdığım dissertasiyada bəhs etdiyim Cənubi Azərbaycan
Gülxani Pənah
291 xalqının taleyi məni düşündürdü. Tarixlərdə oxuduğum, vaxtı ilə bir milyondan artıq əhalisi olduğunu eşitdiyim böyük Təbriz şəhərinin pərişan görünüşü Cənubi Azərbaycan və orada yaşayan beş milyondan artıq (əslində 30 milyondan çox-G.P) xalqın acınacaqlı vəziyyəti məndə dərin bir kədər doğurdu...» (122, s. 10). Şahidi olduğu hadisələr, fars şovinistlərinin azər- baycanlılarda milli hissi öldürmək üçün apardığı siyasət, xalqın acınacaqlı taleyi, «çılpaq, yoxsul, ömrü boyu ərbaba borclu olan kəndlilərin ağır vəziyyəti», Tehranda çıxan «Ayəndə» məcmuəsinin 10-cu nömrəsində xalqının tarixinə atılan böh- tanlar (guya azərbaycanlılar müstəqil bir xalq olmayıb, monqol tör-töküntülərindən əmələ gəldiyi, heç bir mədəni, ədəbi, bədii abidələri olmadığı haqda uydurmaları) Cəfər Xəndanı «Monqol istilasına qədər Azərbaycan dili və ədəbiyyatı» mövzusunda məruzə etməyə vadar edir: «Belə bir məruzəni Təbrizdəki sovet məktəbi binasında yerli ziyalı və müəllimlər üçün oxudum. Mən Midiya dövründə Cənubi Azərbaycanın Urmiya gölü yaxınlığında Zərdüşt tərəfindən yazılmış «Avesta»dan, ərəb istilaçılarına qarşı mübarizə aparan Cavanşir, Babək və bu dövrdəki mədəni həyatdan, XI əsrdə yaşamış Azərbaycan alim və şairlərindən, ana dilində danışdığını tarixin təsdiq etdiyi Xətib Təbrizidən, «Kitabi-Dədə Qorqud»dan, şair Nəsir Xosrov Ələvinin Tehranda çap olunmuş «Səfərnamə» əsərindən misal- lar gətirərək söhbət zamanı XI əsr şairi Qətran Təbrizinin ana dilini farscadan yaxşı bildiyini təsdiq etməsindən, nəhayət monqol istilasına qədər XII əsrdə yaranan zəngin ədəbiy- yatımızdan danışdıqca, bu sözləri dinləyənlər üçün çox maraqlı olduğunu hiss edirdim. Mən məruzəmi Təbriz mətbuatında çap etdirdim və son- ralar bir çox məruzə oxudum. Sonrakı məruzə və məqalələrim- də XV-XVI əsrlərdə Təbrizdə ədəbiyyat, XVII-XVIII, XIX-XX əsrlərdə Təbrizdə ədəbiyyat mövzularının seçilməsi bu məqsəddən irəli gəlirdi» (122, s. 12). Gülxani Pənah
292 C.Xəndanın bu sahədəki fəaliyyəti ondan sonra gələn tədqiqatçılar tərəfindən öz qiymətini alır: «XX əsr Azərbaycan satirasının İran zəhmətkeş kütlələrinə və İran satirik ədəbiyyatı və mətbuatının inkişafına təsiri haqqında sovet ədəbiyyat- şünaslarından V.B.Klyaştorina, A.T.Tahircanov, C.Xəndan, M.Əziz, M.Əlizadə, Ə.İ. Şəmidə, X.M. Hacıyeva və başqala- rının faydalı tədqiqatları vardır» (32, s. 45). C.Xəndanın «Ədəbiyyatımızın şah budağı»-Cənubi Azər- baycan ədəbiyyatına dair elmi-nəzəri-tarixi araşdırmalarının ədəbiyyatşünaslıq elmində öz yeri var. Tədqiqatçı I fəsildə- »Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı illər və ədəbiyyata ümu- mi bir baxış» bölməsində iki yerə parçalanmış Azərbaycanın şimal bölgəsində «çar Rusiyası ağır, dözülməz müstəmləkə şəraiti çevrəsində qədim mədəniyyəti olan xalqı istismar edib, milli mədəniyyətinin parlamansına maneçilik törətsə də, şimallı qardaşlar açıq fikirli rus maarifçilərindən az şeylər öyrənmə- mişlər» (122-14)-deyir. Tədqiqatçı şimalda yeni üsullu məktəb- lərin açılması, rus, Avropa ədəbiyyatından tərcümələr, maarif- çiliyin genişlənməsi, Bakının kapitalizm inkişafı yoluna qədəm qoyması və Cənubi Azərbaycanla müqayisədə irəliləyişləri, geridə qalmış İran feodal-patriarxal mühitinin xalqı zülm altın- da əzməsinə dözməyən bu taylı ziyalıların narahatlıqları diqqətə çatdırır. Tədqiqatçı iki yerə parçalanmış xalqın yollarının bağlan- masının, qardaş-bacıların bir-birindən ayrı düşməsinin doğur- duğu qəm-kədəri, həsrəti, iqtisadi əlaqələrin pozulmasının tö- rətdiyi gərginlikləri, xüsusilə el həsrəti, ayrılığın, hicranın xalq ədəbiyyatında daha güclü olduğunu söyləyir: Arazı ayırdılar, Qum ilə doyurdular. Mən səndən ayrılmazdım, Zülm ilə ayırdılar -kimi yüzlərlə kiçik həcmli ədəbiyyatda daha dolğun «siyasi fikirlər», ziyalıların düşüncələri, xüsusilə M.F.Axundovun bu
Gülxani Pənah
293 xalqın taleyini çox düşündüyü qeyd edilir. İran mürtəcelərinin zülmü əleyhinə yazılan əsərləri nəzərdən keçirən tədqiqatçı M.F.Axundovun yaradıcılığında bu mövzunun «qırmızı bir xətt təşkil» etdiyini, komediyalarında Cənubi Azərbaycan həyatını verdiyini, «Mürafiə vəkilləri» komediyasında «məişətdəki Yüklə 4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|