Kateqoriyaların ierarxiyası, ali taksonlar

Dixotomik cədvəllərin tərtibatı qaydaları

Dixotomik cədvəllər (təyinedici cədvəllər) vahid bir sistem üzrə qurul­muş­­dur, tezis – axtarılan əlamət və antitezis - əks əlamət şəklində tərtib olunur. Ax­ta­rılan əlamətlərin önündə yazılan birinci bənd tezisi, ikinci bənd isə antitezisi (əks əlaməti) göstərir. Təyin edilən hansı sinfə, dəstəyə, fə­si­ləyə, cin­sə və növə mənsub olduğunu tapmaq üçün əvvəlcə tezis oxunur. Bu zaman əla­mətlər uyğun gəlirsə, növbəti tezisə keçilir, əgər tezis göstəriciləri uyğun gəl­mir­sə, onda antitezisə keçilir.

Əlamətlər dəqiq olmalıdır, təyin olunacaq fərd digər fərdlərlə qarışıq əla­mət­lərə malik olsa, bu növ düzgün təyin olunmur. Sistematikanın müasir prob­lem­lərindən ən əsası növün tez və dəqiq təyin olunması əməliyyatıdır. Hər han­sı bir həşərat növünü təyin etmək üçün tərtib olunan açar sistemində aşağıdakı əlamətlər əks olunur:

1.Qanadlar şəffaf deyil, bığcıqlar diş-dişdir, gözlər bütövdür, gözlər kəsik for­malıdır;

2.Bığcıqlar sapşəkillidir, ayaqlar qırmızıdır və ya ayaqlar qaradır;

3.Qanadlar şəffafdır, pəncə buğumları xətlidir, bığcıqlar qaradır və ya bığ­cıqlar qırmızıdır;

4.Pəncə buğumları ikipaylıdır, bığcıqlar qaradır və ya bığcıqlar sarıdır;

Quyruqsuz amfibiləri təyin edərkən:

1. Dilin sərbəst ucu kəsik deyil;

Bu əlamət uyğun gəlmir, ona görə də antitezisə keçilir:

2.Dilin sərbəst ucu kəsikdir (haçadır).

Dixotomik cədvəllərin daha keyfiyyətli tərtib olunmuş variantları da möv­­­cud­dur. Dixotomik cədvəllərin şəkilli variantları daha effektli hesab olu­nur. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı malyariya əleyhinə mübarizə təşkilatı bu üsul­dan istifadə etməklə malyariya xəstəliyinin yayılmasının qarşısının alın­ma­sında əhəmiyyətli nəticələr əldə etmişlər. Təşkilatda işləyən entomoloqlarla bir­­­­likdə mühəndislər və tibb işçiləri də malyariya ağcaqanadının sürfəsini tanı­yır­­­dılar. Ağcaqanadın sürfəsinin rəsmlərini və taksonomik əlamətlərini yazıb bu işçilərə paylamaqla təşkilat böyük müvəffəqiyyət qazanmışdı. Sürfənin mor­­­­­­fo­logiyası rəsmlərdə tam aydınlığı ilə göstərildiyindən buğumların sayı, baş hissənin quruluşu, bığcıqların quruluşu ağcaqanadın sürfəsini təyin etməyə imkan verirdi.

Bununla belə dixotomik cədvələ əsasən təyin edilən növ həmişə dəqiq ol­mur. Xərçəngkimilər və həşəratları dixotomik cədvələ əsasən təyin etmək çox çətindir. İbtidai kisəli məməliləri dixotomik cədvələ əsasən təyin edərkən S.A.Severtsov yazırdı:”İlk kisəli məməlilərdə əsl kisə olmamışdır, sonrakı ki­sə­li məməlilərdə kisənin quruluşu və forması çox müxtəlif olmuşdur. Pla­senta­lı­lar­da plasentanın quruluşu müxtəlif olmaqla bərabər dəqiq əlamət kimi götü­rülə bilməz, çünki plasenta yalnız məməlilərdə deyil, diribaladoğan sürünən­lər­də də var. Sürünənlərin bəzi qruplarında əsl allantoid plasenta var”. Severtsov mə­­mə­lilərdə tükləri və süd vəzilərini əsas əlamət hesab edirdi.

Növün təyin olunmasında ümumi və xüsusi əlamətlər əsas götürülsə də xü­susi əlamətlər başlıca əlamətlər hesab olunur və növü digər növlərdən fərq­lən­­dirir. Sistematikada bu proses diaqnoz adlandırılır. Diaqnoz növün və ya baş­qa kateqoriyaların digər kateqoriyalardan fərqini müəyyən edir. Diaqnoz təd­qiq olu­nan taksonun əlamətlərini səciyyələndirir, onu oxşar taksonlardan ayı­rır. Diaq­noz qoyulmuş taksonun digər taksonlarla müqayisəsi diferensial diaq­noz ad­lanır.

Taksonomik əlamətlər toplusu hər bir növün cütləşmə reaksiyası – nikah dav­ranışları ilə yekunlaşır. Növün bu davranış xüsusiyyətini həm təbii olaraq, həm də eksperimental surətdə müşahidə etmək mümkündür. Bu proses müx­tə­lif quşlar qrupuna, həşərata, dəniz onurğasızlarına, nəsil növbələşməsi ilə ço­xa­lan parazitlərin sürfə mərhələlərinə eyni dərəcədə aiddir.

Fenonun bu cür klassifikasiyasından sonra növün elmi adlandırılması la­zım gəlir. 1958-ci ildə Londonda keçırılmiş konqresdə Beynəlxalq Zooloji No­menk­­laturanın Kodeksləri qəbul olunmuşdur. Bu kodeksə əsasən növdən yük­sək səviyyədə yerləşən ali taksonlar unominal (bir sözdən ibarət adla adlan­dır­ma), növün adı binominal, yarımnövün adı isə trinominal adla adlandırılır.

Linneyin tətbiq etdiyi binar nomenklatura 1737-ci ildən müasir dövrə qə­dər öz aktuallığını itirməmişdir. Binar nomenklatura heyvanın cinsi və növü ilə ikiqat adlandırılması prinsipinə əsaslanır. Növ əsas taksonomik vahiddir, cinsin adı göstərildikdə bu növün hansı cinsə aid olduğu bildirilir. Canavar Canus lu­pus, pələng Panthera tigris adlandırılır. Növün adlandırılması 1901-ci ildə Ber­lində keçirilən V Beynəlxalq Zooloji Konqresdə Beynəlxalq kodeksdə təs­diq olun­muş, hər bir heyvan növünə bir latın adı verilmişdir. Bu ad növün yerli adın­dan asılı olmayaraq bütün dünyada qəbul edilir. Növün adı onu kəşf edən ali­min adı olduqda tam hesab olunur. Məsələn, donuz soliterinə 1758-ci ildə Taenia solium Linnaeus 1758 adı verilmişdir. Qəbul olunmuş kodeksin məq­sədi heyvanların elmi adlandırılmasında universal və stabil qaydaların tətbiq olun­ması, taksonomiyada istənilən adın tətbiqinə məhdudiyyətlər qoyulmasıdır.

29.