Kirish. Neft maxsulotlarini olinish texnologiyasi Reja

Kreking (parchalanish).

Reforming.

Kreking mohiyati - neftning yirik molekulalarini maydaroq molekulalarga parchalash. Krekinglash jarayoni 2 xil bo’ladi:
- termik kreking: uglevodorodlarning 470-540⁰Sda va bosim 2-7 Mpa da parchalanishi (500 temperatura va yuqori bosim);
- katalitik kreking: katalizator alyumosilikat yordamida, temperatura 450-500⁰S da (temperatura va katalizator), bosim 0,06-0,14 MPa da parchalanishi. (450⁰S).
Katalitik krekingda og’ir neft mahsulotlari gazoyldan tortib mazutgacha 8-15% gacha benzin olish imkonini beradi:
S_2nN_4n+2  S_nN_2n+2 + C_nH_2n
Masalan,
C₁₆H₃₄  C₈H₁₈ + C₈H₁₆
geksadekan oktan okten
Termik kreking benzin tarkibida to’yinmagan uglevodorodlar borligi bilan to’g’ri haydalgan benzindan farq qiladi. 30-40% oktan soni (68-70) yuqoriroq bo’ladi, lekin bu benzinni uzoq vaqt saqlab bo’lmaydi, chunki vaqt o’tishi bilan undagi to’yinmagan uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi. Katalitik krekingda yuqori sifatli (oktan soni motor usulida 72-82) benzin olish imkoniyatini beradi. Katalitik krekingda parchalanish reaktsiyalari bilan birga izomerlanish reaktsiyalari, ya’ni normal tuzilgan zanjirli uglevodorodlarning tarmoqlangan uglevodorodlarga aylanish reaktsiyalari ham sodir bo’ladi. Bundan to’yinmagan uglevodorodlar ham kamroq hosil bo’ladi. SHu afzalliklar uchun hozirgi vaqtda asosan katalitik krekingda foydalaniladi.
Reforming sifatini yaxshilash jarayoni ham 2 xil yo’nalishda bo’ladi:
- termik reforming;
- katalitik reforming.
Bunda vodorod ishtirokida (480⁰S-520⁰S, 3 MPa) to’yinmagan uglevodorodlar to’yingan holga o’tadi va shu bilan benzin sifati yaxshilanadi.
Katalitik reformingda katalizator sifatida platinadan foydalaniladi. Bundan tashqari uglevodorodlarni aromatizatsiyalash ham yuqori oktanli benzin olish imkonini beradi. Bunda to’yinmagan uglevodorodlar yoki tsikloparafinlar aromatik uglevodorodlarga aylanadi. Masalan: geptan va tsiklogeksanni benzolga aylanishi.

SN2

SN

SN

SN

N2S

SN2

300^0S

katalizator

+

3N2

N2S

SN2

^platina

SN

SN

SN2

SN

TSiklogeksan

Benzol

Neft mahsulotlarini tozalash.
Olingan distillyatlar tayyor mahsulot hisoblanmaydi, chunki ularda uglevodorodlardan tashqari, smolali asfalt moddalari, oltingugurtli birikmalar, organik kislotalar va boshqa kerakmas moddalar bo’ladi. Zararli aralashmalargina emas, balki ba’zi uglevodorodlar (to’yinmagan, politsiklik) ham neft maxsulotlari sifatini yomonlashtiradi. Oltingugurtli birikmalar va kislotalar detallarning korroziyalanishini oshiradi, smolali-asfalt moddalari issiq detallarda qurum va lok paydo bo’lishini ko’paytiradi, to’yinmagan birikmalar ximiyoviy barqarorlikni (saqlash jarayonida tarkibining o’zgarmasligini) yomonlashtiradi. Erigan qattiq parafinlar qotish temperaturasini oshiradi, politsiklik uglevodorodlar qovushqoqlik xossalarni yomonlashtiradi.
Yonilg’i va moylarning tozalashning hozirgi vaqtda juda usullari bor. Sulqfat kislota bilan tozalash iqtisodiy jihatdan foydali bo’lmagan eng eski usuldir. Dizel distillyatlarini tozalashda gidrotozalash, moyli distillyatlarni tozalashda esa selektiv tozalash usullari asosiy bo’lganligidan ularning moxiyatini qisqacha ko’rib chiqamiz.
1. G i d r o t o z a l a sh (yonilg’ilarni tozalashda). Bu usul yuqori temperatura va bosimda katalizator ishtirokida vodorod vositasida vodorod sulqfid N₂ ga birikib, ulardan tozalanadi. Bu usulda asosan dizel yonilg’ilari tozalanadi.
Masalan, tarkibida 1,0-1,3% oltingugurt bo’lgan dizel distillyatlari tozalangandan so’ng tayyor mahsulotda oltingugurtning miqdori 0,02-0,06% dan oshmaydi va 97-98% kimyoviy barqaror yonilg’i olinadi.
Moyli distillyatlarni tozalashda s ye l ye k t i v tozalash usulidan foydalaniladi. Uning 2 xil yo’nalishi mavjud:
1) moy tarkibida har xil kerakmas aralashmalar erituvchilar bilan reaktsiyaga kirishib tozalanadi;
2) moyning asosiy qismi ajralib chiqadi, uning sifatini yomonlashtiruvchi aralashmalar esa qoladi.
Olingan qatlamlar ajratilgach, erituvchi xaydaladi va qaytadan ishlatiladi. Birinchi usulda erituvchi aralamalardan xaydaladi, ikkinchi usulda esa uglevodorodlardan moylar haydaladi. Selektiv erituvchilar sifatida suyuq propan, fenol, nitrobenzol, furfurol kabi organik birikmalardan foydalaniladi.
Qotish temperaturasi past bo’lgan qishki sort motor moylari olish uchun, mahsulot selektiv tozalangandan so’ng deparafinlanadi, ya’ni suyuqlik temperaturasi -20 ⁰S dan yuqori bo’lgan qattiq parafinlardan tozalanadi. Deparafinlash uchun qotish temperaturasi past bo’lgan atseton, dixloretan, suyuq propan kabi organik birikmalar ishlatiladi. Moy erituvchi bilan birga kerakli temperaturagacha sovitiladi va filqtrlanadi. Parafinlar filqtrda qoladi, erituvchi esa moyda haydaladi.
Selektiv tozalashda olingan mahsulotlarning xossalari va miqdori ko’p jihatdan xom ashyoning tarkibiga, erituvchining miqdori hamda sarfiga, temperaturaga va ishlov berishning davom etish vaaqtiga bog’liq.

Mavzu yuzasidan savollar

1. 
   Neft tarkibiga uglevodorodlarning qanday klasslari kiradi?
   
2. 
   Yonilg’i va moylarning ximiyaviy tarkibi ularning xossalariga qanday ta’sir ko’rsatadi?
   
3. 
   Benzin qaysi klassdagi uglevodorodlardan tashkil topgan?
   
4. 
   Zamonaviy yozgi va qishki sort dizel yonilg’isining ximiyaviy tarkibi qanday?
   
5. 
   Nima uchun n/m tarkibida oltingugurt va kislorodli birikmalarning bo’lishi maqsadga muvofiq emas?
   

Mavzuga oid tayanch so’zlar:

Neft, uglevodorodlar, yonilg’ilar, kimyoviy tarkibi, oltingugurtli birikmalar, xaydash usuli, fraktsiya, kreking, reforming, kislorodli birikmalar, azotli birikmalar, tozalash, gidrotozalash.

2-Mavzu: Avtomobil benzinlarining sifatini bildiruvchi fizik - kimyo­viy xossalari

Reja:
1. Yonilg’ilarning bug’lanuvchanligi.
2. Dvigatellarda smola va qurum hosil bo’lishi.
3. Yonilg’ilarning yonish jarayoniga ta’sir etuvchi xossalari.

Ichki yonuv dvigatellarida yonilg’ining ximiyaviy energiyasi issiqliq energiyasiga, issiqlik energiyasi esa mexanik ishga aylanadi. Dvigatelning foydali ish koeffitsienti qancha yuqori bo’lsa, uning ko’rsatkichlari xam shuncha yuqori bo’ladi. Yonuvchi aralashma hosil bo’lish xarakteriga ko’ra dvigatellar ikki turga: aralashma tsilindrlar ichida xosil bo’ladigan dizel dvigatellari va aralashma tsilindrlar tashqarisida hosil bo’ladigan karbyuratorli gaz dvigatellariga bo’linadi.

Neftdan olingan barcha yonilg’ilar turli qaynash temperaturasiga ega bo’lgan uglevodorodlarning murakkab aralashmasidir. Masalan, dizel yonilg’isi 170-360⁰ S temperaturada, benzin esa, 35-200⁰ S da qaynaydi. Qishki sort yonilg’i va benzinlar yengil fraktsion tarkibga ega, past temperaturada bug’lanadi.
Yonilg’ining sifati ko’rsatiladigan pasportlarda buglanuvchanlik fraktsion tarkib bilan baholanadi. Fraktsion tarkib quyidagicha aniqlanadi. Maxsus priborda 100 ml yonilg’i kizdiriladi. Ajralib chiqayotgan bug’lar sovutiladi. Natijada u suyuqlikka aylanadi. Bu suyuqlik o’lchov tsilindriga yig’iladi. Xaydash vaqtida avval benzinning qaynay boshlash temperaturasi, so’ngra 10, 50 ,90% benzinning qaynab bug’lanish temperaturasi hamda, qaynab bug’lanish oxiridagi temperaturasi yozib qo’yiladi (dizel yonilg’isi uchun faqat 50 va 96% qaynash nuqtalari yozib qo’yiladi). Bu ma’lumotlar, odatda, standartlarda va sifat pasportlarida keltiriladi. Ba’zi yonilg’ilarning xaydash egri chizig’i 3 rasmda ko’rsatilgan.

Х а ж м, % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10
	1		2		3	4
		5
50 100 150 200 250 300 350 400

3. 
   rasm. Yonilg’i xaydashning egri chiziqlari:
   

1-qishki benzin; 2-yozgi benzin, 3-qishki dizel yonilg’isi, 4-yozgi dizel yonilg’isi, 5-aviatsiya benzini.

Benzinlarning yengil fraktsiyalari (egri chiziqda 10% yonilg’ining qaynay boshlashidan to qaynab bug’languncha bo’lgan oraliq) yurgizib yuborish fraktsiyalari deb ataladi. Bu fraktsiyalarning ma’lum miqdori dvigatelni yurg’izib yuborish va qizdirish uchun kerak bo’ladi. Agar benzin yomon berkitiladigan rezervuar va baklarda saqlansa, bug’langanda uning yurg’izib yuborish xossalari keskin yomonlashadi.

Yonig’ida osongina bug’lanadigan fraktsiyalarning juda ko’p bo’lishi maqsadga muvofiq emas. Bu xolda dizel dvigatellarida yonilg’i kuchli yonadi, karbyuratoroli dvigatellarning yonilg’i naychalarida bug’lar tiqilib qoladi, buning natijasida dvigatel normal ishlamaydi (o’ta qizib ketadi, quvvati pasayadi, ba’zan to’xtab qoladi va uni sovitmasdan yurgizib yuborish mumkin bo’lmaydi). Bu xodisa ko’pincha qishki sort benzinlarni yozda ishlatda sodir bo’ladi. SHuning uchun ham yengil fraktsiyalarning miqdori cheklanadi, benzin qaynay boshlash temperaturasi 35 ⁰S dan past bo’lmasligi lozim.
Yonilg’ining 10 % dan 95 % gacha qismi qaynab bug’lanadigan temperatura uning asosiy qismining bug’lanishini xarakterlaydi. U ish fraktsiyasi deb ataladi. Dvigatelning ish xarakteri, kizish muddati karbyuratorli dvigatellarni bir ish rejimidan boshqasiga tez o’tkazish imkoniyati (yoqilg’ini qabul qiluvchanligi) ish fraktsiyasiga bog’liq. Standartda ish fraktsiyasi 50% qaynash nuqtasi bilan normallanadi. U qancha past bo’lsa, yonilg’ining tarkibi shuncha bir xil bo’ladi hamda dvigatel shuncha turg’un ishlaydi.
90% qaynash nuqtasidan to qaynab bug’lanishning oxirigacha og’ir uglevodorodlar bug’lanadi (egri chiziqning pastki qismi). Bu nuqtalar orasidagi temperaturalar farqi qancha kam bo’lsa, yonilg’ining sifati, uning tejamligi shuncha ko’p bo’ladi va dvigatellar shuncha kam yeyiladi. Yonilg’ida og’ir uglevodorodlarning bo’lishi maqsadga muvofiq emas, chunki ular batamom bug’lanib ketmaydi. Ular suyuq tomchi holatida qolib, porshen halqalari orasidagi tirqishdan dvigatel karteriga tushadi, surkov moylarini yuvib ketadi, moyni suyultiradi, natijada detallar tez yeyiladi va yonilg’i sarfi ortadi.
Yonilg’ining fraktsion tarkibi karbyuratorli dvigatellar uchun muhim ahamiyatga ega. Dizellarda yonilg’ining to’zitilish sifati, chiqayotgan gazning tutashi, qurum hosil bo’lish tezligi ham yonilg’ining fraktsion tarkibiga bog’liq. Agar dizel yonilg’isida yengil uglevodorodlar ko’p bo’lsa dizel qattiqroq taqqillab ishlaydi. Qaynash temperaturasi yuqori bo’lgan og’ir yonilg’i yirik tomchilar tarzida to’zitiladi, bunda yonuvchi aralashma sifati yomonlashadi va yonilg’i sarfi ortadi. Ish bajargan gazlar qorayib chiqadi, tsilindr-porshen gruppasi zonasida qurum miqdori ortadi, forsunkalar to’zitgichi kokslanib qoladi. Zamonaviy kuchli dizellar faqat ma’lum fraktsion tarkibga ega bo’lgan yonilg’i bilangina yaxshi ishlashi mumkin.
Yonilg’ining bug’lanuvchanligi uning qovushqoqligi, zichligi va boshqa fizik xossalari ham katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, benzin uchun to’yingan bug’lar bosimining (bug’lanish sodir bo’ladigan idish devorlariga tushadigan bug’ bosimining) normasi belgilangan. Bu bosim MPada yoki simob ustunining millimetri bilan o’lchanadi. Yozgi benzinlar uchun bu bosim 0.06 MPa dan (500 mm simob ustuni) oshmasligi zarur, shunda gaz tiqilib qolmaydi. Yilning sovuq vaqtida dvigatellarni yurgizib yuborishni osolashtirish uchun qishki sort bezinlarining bosimi 0.06-0.09 MPa(500-700 mm simob ustuni) bo’ladi.
O’t oldirish temperaturasi yonilg’ining fraktsion tarkibi bilan uzviy bog’liq. Bu temperaturada neft maxsulotlari havo bilan birga yonuvchi aralashma hosil qiladi. shu aralashma olov manbaiga yaqinlashtirilganda alanganadi. Benzinning o’t oldirish temperaturasi juda past bo’lib, xatto benzin qor ustida to’kilganda ham uning bug’lari osongina o’t oladi. SHuning uchun hamma benzinlar ham oson alangalanadigan, ham portlovchi suyuqliklar hisoblanadi. Kerosinlar va dizel yonilg’isining ba’zi sortlari ham oson alangaladi, ularining bug’larii 25-30% da va 35% dan yuqori musbat temperaturalarda alangalanadi.
Benzin va dizel yonilg’isida deyarli har doim erigan xolda smolali va smola hosil hosil qiluvchi birikmalar bo’ladi.
Yonilg’i tarkibidagi smolali yonilg’i baklariga va trubalar devorlariga o’tiradi, karbyuratorli dvigatellarning jiklyorlarini berkitib qo’yadi. Smolali birikmalar karbyuratorli dvigatellar chiqarish kollektorlarining issiq devorlarida, dizel forsunkalarining soplolarida, klapanlarida va porshenlar tubida, yonish kamerasida, porshen ariqchalarida va boshqa joylarda ham to’planadi. Qurumlar ko’p to’planganda dvigatelning yeyilishi ortadi, yonilg’ining yonish protsessi yomonlashadi, yonilg’i sarfi ortadi, ba’zi dvigatel butunlay ishdan chiqadi.
Smola hosil qiluvchi moddalar jumlasiga, masalan, to’yinmagan uglevodorodlar kiradi. Ular vaqt o’tishi bilan, yuqori temperatura, havodagi kislorod va boshqa omillar ta’siri ostida smolalarga aylanadi (ular ko’pincha potentsial smolalar deb ataladi).
Standartlarda haqiqiy smolalarning miqdori normallanadi. Ularning aniqlashning mohiyati ma’lum miqdorlardagi yonilg’ilarni issiq havo bilan yuqori temperaturada (benzinni 150 ⁰S, dizel yonilg’isini 250 ⁰S da) bug’lantirishdan iborat. yonilg’i bug’latilgandan keyin qolgan qoldiq haqiqiy smolalar miqdorini bildiradi. U 100 ml yonilg’i hisobiga milligrammda o’lchanadi. Benzinning turli marklari uchun bu miqdor 7-15 mg/100 ml, dizel yonilg’isi uchun 30-50 mg/100 ml ga teng.
Benzinning smolali moddalr to’planishiga moyilligi (barqarorligi) induktsion davr bilan baholanadi. Bu davr benzinning tashish, saqlash va undan foydalanish sharoitlari to’g’ri bo’lganda o’z tarkibini o’zgartirmasdan saqlash xususiyatini belgilaydi. Bu ko’rsatgi laboratoriya ustanovkasi benzinni sun’iy ravishda oksidlab aniqlanadi. (0.7 MPaq7kgk/sm²) bosimda, quruq va toza kislorod atmosferasida, 100 ⁰S temperaturada). Induktsion davr benzin oksidlana boshlagan vaqtdan to kislorodni aktiv yuta boshlaguncha o’tgan vaqtdir. Bu vaqt minutda o’lchanadi. Turli markadagi benzinlar uchun bu qiymat 600-900 min ga, sifat belgisi berilgan benzinlar uchun 1200 min ga teng. Ko’pincha hozirgi zamon benzin markalari uchun induktsion davr kamida 900 min ga teng. Tekshirishlar bunday benzinni 1-1.5 yil mobaynida saqlash mumkinligini, bunda sifati sezilarli darajada o’zgarmasligini ko’rsatadi.
Karbyuratorli dvigatellarda smolali o’tirindilar ko’pincha benzin tindirgichlarda, karbyurator detallarida to’planadi. Yonuvchi aralashma hosil bo’lish jarayonida smolali birikmalar bug’lana olmay, so’rish trubalari va klapanlarga o’tiradi. Natijada klapan berkilmasdan, osilib qoladi.
Dizellarda forsunka soplolarida lak va qurumlar to’planmasligi kerak, aks holda beriladigan yonilg’i normal to’zimaydi, binobarin, yaxshi yonmaydi.
Yonish protsessi juda murakkab bo’lib, keng tarqalganligiga qaramasdan, kam o’rganilgan. Har qanday yonilg’i yonishi natijasida karbonat angidrid, suv bug’lari va oltingugurt oksidlar (agar yonilg’ida oltingugurt bo’lsa) hosil bo’ladi. Lekin bular hosil bo’lguniga qadar yonilg’ida ancha o’zgarishlar bo’ladi, chunonchi uning molekulalaridagi bog’lar uziladi, atomlarining holati o’zgaradi, har xil bug’ va gazlar ajralib chiqadi. Bu bug’ va gazlar kislorod bilan birikkanda alanga hosil qiladi. Yonilg’i qoldig’i alangasiz yonib tugaydi. Yonish protsessida gazlarning temperaturasi 1500-2400⁰S ga yetadi.
Yonilg’ining yonishida beriladigan hovoning miqdori katta rolq o’ynaydi. Agar u yetarli bo’lmasa, yonilg’i sekin yonadi, temperatura past bo’ladi, chala yonish mahsulari, ya’ni uglerod (II)-oksid, qurum va boshqalar hosil bo’ladi. Ish bajargan gazlar to’q rangda, ba’zan qora rangda chiqadi. Havo miqdorini keragidan oshirish yuborish ham yaramaydi. Havoda kislorod hajm bo’yicha faqat 21% ni, qolganini esa inert gaz -azot N₂ tashkil etadi. Demak, ko’p havo berilsa, issiqlikning anchagina qismi azot va ortiqcha kislorodni isitishga sarflanadi, bunda temperatura pasayadi, yonish tezligi kamayadi, yonilg’i ortiqcha sarf bo’ladi.
Dvigatelning suyuq aralashmada ham, quyuq aralashmada ham ishlash rejimi foydali emas. Birinchi xolda yonuvchi aralashma ko’p miqdorda inert azot va ortiqcha kislorod vositasida suyuladi, yonish tezligi va temperaturasi past bo’ladi, dvigatel kerakli quvvatni hosil qilmaydi. Ikkinchi xolda kislorod yetarli bo’lmaydi, yonilg’ining chala yonish maxsullari paydo bo’ladi, qurum ko’payadi, dvigatel tutaydi, yonilg’i sarfi ortadi, quvvati kamayadi. Barcha tipdagi dvigatellarning hamma ish rejimlarida yonilg’ining to’la yonishiga bunda ortiqcha havo koeffitsienti mumkin qadar kichik bo’lishiga erishish zarur. Quyida turli dvigatellarda va issiqlik-kuch moslamalarida yonilg’i yonishi uchun kerak bo’ladigan ortiqcha havo koeffitsientining taxmiiy qiymatlari keltirilgan:

Yo n i l g’ i t u r l a r i
Benzin(karbyuratoril dvigatellar uchun)	0.09-1.15
Dizel yonilg’isi (tezyurar dizellar uchun)	1.20-1.60
Motor yonilg’isi (sekinyurar dizellar uchun)	1.50-1.70
Qattiq	1.50-2.00
CHangsimon	1.10-1.20
Gazsimon(siqilgan, suyultirilgan gazlar)	1.05-1.15

Yonilg’ining qovushqoqligi qancha past bo’lsa, u havo bilan shuncha yaxshi aralashadi va ortiqcha havo kam bo’lganda ham yonilg’ining to’la yonishi ta’minlanadi.
Yonish issiqligi deb, yonilg’ining massa birligi -1 kg suyuq yoki qattiq yonilg’i 1 m³ gazsimon yonilg’i to’la yonganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. Xalqaro birliklar sistemas SI ga ko’ra barcha energiya turlari joulda (J) o’lchanadi. Joulq - 1 nqyuton (N) kuch 1 m yo’lda bajargan ish. Joulq uncha katta bo’lmagani uchun ko’pincha jouldan 1000 marta katta bo’lgan kilojouldan (kJ) foydalaniladi. Ilgari issiqlik kaloriyalarida (kal) va kilokaloriyalarda (kkal) o’lchanardi. 1 kal q 4.1868 J; 1 kkalq4.1868 kJ.
Turli markadagi suyuq yonilg’ilar (dizel yonilg’isi, benzin) to’la yongada deyarli bir ixl miqdorda issiqlik ajraladi. Uning foydali (yoki past) yonish issiqligi Q_pastq1020010500 kkal/kg yoki 4250043800 kJ/kg ga teng. Dvigatelga yonilg’i emas, balki yonilg’i va havodan iborat yonuvchi aralashma keladi. Yonilg’ining issiq ortadi, yonish uchun ko’proq havo berilganda esa kamayadi.

Yonilg’i va yonuvchi aralashmalarning yonish issiqligi

Yonilg’i	Hisoblab topilgan havo miqdori, kg/kg	Yonilg’ining yonish issiqligi, kJ/kg(kkal/kg)	Yonuvchi aralashmaning yonish issiqlili, kJ/kg (kkal/kg)
Avtomobil benzini	14.8	43961(10500)	2780 (664)
Aviatsiya benzni	14.9	44380(10600)	2788 (666)
Dizel yonilg’isi	14.4	42700 (1020)	2771 (662)
Etil spirti	8.4	25958 (6200)	2763 (660)
Benzol	13.2	39356 (9400)	2771 (662)

Yonilg’i bug’larining havo bilan har qanday aralashmasi ham dvigatelda alangalanib yonavermaydi. Aralashmaning yuqori va past alangalanish chegaralari bo’ladi aralashmaning yuqori chegarasida havoda yonilg’i bug’lari shuncha miqdorda bo’ladiki, aralashma bundan ham quyuqlashib ketganda u alangalanmaydigan bo’lib qoladi. Alangalanishning past chegarasida havoda yonilg’i bug’lari yetarli bo’lamaydi, agar endi aralashma bundan ham suyuqlashsa, u yonmaydigan bo’lib qoladi. q0.450.5 bo’lganda benzinning alangalanish chegarasi yuqori, q1.351.40 da esa past bo’ladi. Bosim va temperatura ko’tarilish bilan bu chegaralar bir oz kattalashadi.