Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
F ərdi sahibkar təsərrüfatlarında ümumi torpaq sahəsinin quruluşunun inkişaf dinamikası
göst
əricilər 2000
2005 2008
2009 2010
2011 2000-ci il ə nisb
ətən 2011- ci ild ə, %
2005-ci il ə nisb ətən 2011- ci ild ə,
% 2010-cu
il ə
nisb ətən
2011-ci ild
ə, % Respublika üzr ə təsərrüfatlrın sayı 3248
2681 2613
2571 2618
2593 79.8
96.7 99.0
Umumi torpaq sah əsi
62216 23493
25150 27137
47314 43691
70.2 185.9
92.3 Ondan k
ənd təsərrüfatına yararlı torpaq, ha 30431
22577 24400
26341 45755
41575 136.6
184.1 91.0
Əkin yeri 25652
16112 17025
17591 33764
28919 112.7
179.5 85.6
Bir t əsərrüfata düşən torpaq sahəsi, ha 19.1 8.8
9.6 10.5
18.1 16.8
88.0 191.0
92.8 Bir t
əsərrüfata düşən kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi, ha 9.4 8.4
9.3 10.2
17.5 16.0
170.2 190.4
91.4 Bir t
əsərrüfata düşən əkin yeri, ha 7.9
6.0 6.5
6.8 12.9
11.2 141.8
186.7 86.8
C ədvəl DSK-nın 2012 - cil il Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistik məlumatları əsasında tərtib edilmişdir
5
c ədvəl 3 F ərdi sahibkar təsərrüfatlarının əsas iqtisadi göstəriciləri
göst əricilərin adı 2000
2005 2008
2009 2010
2011 2000-ci il ə nisb
ətən 2011- ci ild ə, %
2005-ci il ə nisb ətən 2011- ci ild ə,
% 2010-cu il ə nisb
ətən 2011-ci ild ə, %
əsərrüfatların sayı, vahid 3248
2681 2613
2571 2618
2593 96.7
100.8 99.0
- g əlirlə işləyən - 2670
2589 2504
2544 2565
96.1 102.4
100.8 - z
ərərlə işləyən - 11 24 67
74 28
2.5 d əfə
41.8 d əfə
116.7 M ənfəətin məbləği, min manat 2854
5538 4924
8111 9814
3.4 d əfə
199.3 121.0
Bir t əsərrüfata düşən mənfəət, manat
1064.5
2119.3 1915.2
3098.2 3785.
3.5 d əfə
197.6 122.2
Z ərərin məbləği, min manat
4
123 590
71 17.8
57.7 -1.2 d
əfə Balans g
əliri (zərəri), min manat
2848 5502 4801
7521 9743
3.4 d əfə
2.0 d əfə
129.5 Satışdan əldə edilən pul gəliri, min manat 5008
6811 14912
14231 18890
25427 3.7 d
əfə 178.6
134.6 Bütövlükl ə satışdan əldə edilən gəlir (z ərər), min manat - 2848
4697 3804
5087 7327
2.6 d əfə
192.6 144.0
bitkiçilik - 1861 2893 2216
3057 5180
2.9 d əfə
2.3 d əfə
169.8 heyvandarlıq
997
1638 1578
2021 2125
2.1 d əfə
134.6 105.1
M əhsul istehsalında iştirak edən ailə üzvl ərinin sayı (nəfər) 14376 11474
11103 11338
10536 10694
93.2 94.3
101.4 Bir n
əfər ailə üzvünə düşən mənfəət, manat
248.7
498.8 434.3
770.0 918.0
3.7 d əfə
2.1 d əfə
119.2 K ənardan cəlb edilmiş işçilərin sayı 2605 2050
1480 2134
2311 2055
99.8 96.3
88.9
ədvəl DSK-nın 2012 - cil il Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistik məlumatları əsasında tərtib edilmişdir
6 c ədvəl 4 D ənli bitkilərin əkin sahəsinin təsərrüfat kateqoriyaları üzrə inkişaf dinamikası
göst əricilər 2000
2005 2008
2009 2010
2011 2000-ci il ə nisb
ətən 2011- ci ild ə, %
ə nisb
ətən 2011- ci ild ə, %
ə nisb
ətən 2011-ci ild ə, %
əsərrüfat kateqoriyaları üzrə ha 648.2
802.3 897.0
1125.5 968.0
967.3 149.2
120.5 99.9
K ənd təsərrüfatı müəssisələri və sair təşkilatlar ha 49.3 30.2
35.0 90.3
71.1 63.5
128.8 2.1 d
əfə 89.3
F ərdi sahibkarlar ailə kəndli və ev təsərrüfatları ha 598.9 772.1
862.0 1035.2
896.9 903.8
151.0 117.1
100.8 Bütün t
əsərrüfat kateqoriyalarına nisbətən fərdi sahibkarlar, ail ə kəndli və ev təsərrüfatlarında, % 92.4
96.2 96.1
92.0 92.6
93.4
C ədvəl DSK-nın 2012 - cil il Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistik məlumatları əsasında tərtib edilmişdir
7 c ədvəl 5 F ərdi sahibkar təsərrüfatlarında dənli bitkilərin bir sentnerinin maya dəyərinin və satış qiymətinin inkişaf dinamikası
göst əricilər 2008 2009
2010 2011
2008- ci il ə nisb ətən 2011- ci ild
ə, %-lə 2010-cu il ə nisb
ətən 2011-ci ild
ə, %-lə maya
d əyəri
satış qiym
əti maya
d əyəri
satış qiym
əti maya
d əyəri
satış qiym
əti maya
d əyəri
satış qiym
əti maya
d əyəri
satış qiym
əti maya
d əyəri
s atış
qiym əti
Respublika üzr ə 11.19 24.13 10.31
16.55 17.46
22.80 17.37
23.80 155.2
98.6 99.5
104.4 Abşeron
17.54 39.60
10.02 15.00
13.38 21.70
8.82 21.20
50.3 53.5
65.9 97.7
G əncə,Qazax 8.82 18.16
9.11 20.99
8.32 20.90
15.76 25.40
2.9 d əfə 139.9 189.4
121.5 Şəki-Zaqatala 14.91 32.44
9.38 17.76
12.70 25.60
22.49 30.10
150.8 92.8
177.1 117.5
L ənkəran
14.72 29.88
14.89 27.99
12.69 17.70
16.81 26.50
114.2 88.7
132.5 149.7
Quba- Xaşmaz
11.51 22.68
19.59 22.95
17.73 23.40
18.71 22.80
82.5 116.4
105.5 97.4
Aran 9.0
21.33 9.44
14.79 10.23
20.20 11.94
22.10 132.6
103.6 116.7
109.4 Yuxarı Qarabağ 10.31 24.19
11.24 22.22
24.90 24.40
19.90 23.80
193.0 98.4
79.9 97.5
K əlbəcər ,Laçın 29.50 35.36
27.11 29.00
18.72 25.20
12.07 29.20
40.9 82.6
64.5 115.9
Dağlıq Şirvan 12.38
23.57 10.66
15.57 12.30
25.00 10.11
22.60 81.6
95.6 82.2
90.4 Naxçıvan 17.20 39.64
15.60 30.00
17.64 36.60
11.65 33.00
67.7 83.2
66.0 90.2
C ədvəl DSK-nın 2012 - cil il Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistik məlumatları əsasında tərtib edilmişdir
8 c ədvəl 6 Müxl əlif təsərrüfat kateqoriyalarında dənli və dənli paxlıların istehsalmın inkişaf dinamikası
ölçü vahidi
2000 2005
2008 2009
2010 2011
2000- ci il ə nisb ətən 2011- ci ild ə, %-l
ə 2005- ci il ə nisb
ətən 2011- ci ild ə, %- lə 2010- cu il ə nisb ətən 2011- ci ild ə, %-lə Bütün t əsərrüfat k ateqoriyalarında min ton 1540.2
2126.7 2498.7
2988.3 2000.5
2458.4 159.6
115.6 122.9
a) m əhsul istehsalı b) m əhsuldarlıq sen. ha 23.8
26.5 27.9
26.6 20.7
25.4 106.7
95.8 122.7
K ənd təsərrüfatı müəssisələri və sair t əşkilatlar min ton 78.2
58.6 86.5
202.3 122.3
147.7 188.9
2.5 d əfə
120.8 a) m əhsul istehsalı b)m
əhsuldarlıq sen/ha
15.9 19.4
25.0 22.4
17.1 23.3
146.5 120.1
136.2 F ərdi sahibkarlar, ailə- kəndli və ev t əsərrüfatları min.ton 1462.0
2068.1 2411.8
2786.0 1872.2
2310.7 158.1
111.7 123.4
a) m əhsul istehsalı b) m əhsuldarlıq sen/ha 24.4
26.8 28.0
26.9 21.0
25.6 104.9
95.5 122.0
Bütün t əsərrüfat kateqoriyalarına nisbətən fərdi sahibkarlar, ail ə- kəndli və ev t əsərrüfatları
a)m
əhsul istehsalı % 94.9 97.2 96.5
93.2 93.6
94.0 - - - b) m əhsuldarlıq % 102.5 101.1 100.4
101.1 101.4
100.8 - - - C ədvəl DSK-nın 2012 - cil il Azərbaycanın kənd təsərrüfatı statistik məlumatları əsasında tərtib edilmişdir
2.5. Lənkəran bölgəsində çəltikçiliyin aqrotexnikası ha qqında qısa məlumat Res
publikamızın və istərsə cənub regionun əhalisinin milli xörəklərinin hazırlanmasında düyü məhsulundan çox istifadə edilir. Bu onunla əlaqədardır ki, düyü t ərkibində 88-90% nişasta, 7,7% zülal və digər həyati əhəmiyyətli maddələrlə zəngin olan dietik ərzaqdır. Düyünün Azərbaycanda yayılma tarixi min ildən çoxdur.
1913- cü ildə Azərbaycanda 47,1 min hektar çəltik əkilmişdr. Respublikamızın ərazisində keyfıyyəti ilə müsabiqələrdə dəfələrlə fərqlənən «Ağ ənbərbu”, “Çampo”, “Vilgəri”, “Yetim”, “Lənkəran sədrisi”, “Ağ qılçıqlı» və digər ata-baba sortları becərilmişdır. Uzun müddət bu sahəyə diqqət azalsa da Respublika Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust ta rixli 3004 saylı sərəncamı ilə bu sahənin inkişafı ilə əlaqədar qərar qəbul edilmişdir. Son illərdə, yəni 2007-ci ildən başlayaraq Lənkəran RAEM-də yaxm qonşu dövlətlərin 11 çəltik sortu cənub regionun kəndli – fermer təsərrüfallarında yox olmu ş və nəticədə Özbəkistanın “İstiklol” və Qazaxstanın “Avanqard” çəltik
sortlar ı rayonlaşdırılmışdır. Bu sahədə işlər davam etdirilir. Çəltikçiliyin təşkilində əkin üçün sahənin seçilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Əkin üçün nisbətən relyefi hamar olan sahələr seçilməlidir və bu zaman suvarma suyu i lə təminat nəzərə alınmalıdır. Əkin sahəsi seçildikdən sonra kol- kosdan v ə bitki qalıqlarından təmizlənməlidir. Bundan sonra sahənin əsaslı hamarlanması aparılır. Bunun üçün lazer tipli avtomatik hamarlayıcı ilə (TLP.SAUL-1 M) təmin edilmiş buldozerlərlə yerinə yetirilir. Sahəyə üzvi və mineral gübrələr səpildikdən sonra dondurma şumu aparılır. Dondurma şumu 28- 25 sm dərinliyində noyabrın ikinci ongünlüyündən gec olmayaraq aparılır. Dondurma şumu aparıldıqdan sonra sahə yaza qədər arata qoyulmalıdır. Yazda
cari hamarlama aparılır. Hamarlamadan sonra sahənin səthi ±5 sm dəqiqliyində olmalıdır. Cari hamarlama traktora və D-719 hamarlayıcı və ya MTZ m arkalı traktorlarla aqreqatlaşan MPR-4,2 hamarlayıcı malalarla aparılır. Çəltik sahəsinin tərkibindən və növbəli əkindəki sələf bitkisindən aslı olaraq hər hektara 100-150 kq azot, 60-120 kq fosfor və 60-90 kq kalium gübrəsi səpilir. Azot gü brəsinin 30-40 kq səpin qabağı, qalanı yemləmə zamanı, fosfor gübrəsi pay ızda dondurma şumundan qabaq, kalium gübrəsi isə bitkilər 8-9 yarpaq olanda yem ləmə kimi verilir. Sahənin mexaniki tərkibindən aslı olaraq, səpinqabağı diskiləmə və ya kultivasiya aparıla bilər. Yazda əkinə bir həftə qalmış 14-16 sm dərinlikdə yaz şumu aparılır. Suvarma və drenaj kanalları payızda və ya erkən yazda çəkilir. Çəltik sahəsinin relyefindən aslı olaraq tirələr (və ya mərzlər) isə yazda səpinqabağı çəkilir. Tirələrin eni 40-50 sm, hündürlüyü isə 25-30 sm az olmalıdır. Toxum səpininə 3-4 gün qalmış ləklərə su buraxılır. Çəltik əkini Lənkəran bölgəsində şitil üsulu ilə aparılır. Əkinin aparılması üçün ləklərdə torpağın mexaniki tərkibi kəltənlərdən azad olmalıdır. Ləklərin hamarlanıb əkin üçün yararlı vəziyyətə gətirilməsi üçün MTZ (82R və ya 142R) markalı traktorlara asılmış QN-2,8
2
qreyderi və ya KFY-3,2 markalı trezli kultivatordan istifadə oluna bilər. Lənkəran bölgəsində isə bu əməliyyatlar əl əməyi ilə yerinə yetirilir. Toxum səpindən qabaq hazırlanmalıdır. Səpin üçün rayonlaşdırılmış yüksək kondisiyalı toxum seçilir və yaxşı olar ki, xüsusı səbətlərdə 30%- li ammonium sulfat məhluluna salınır və məhlulun səthinə çıxmış zəif toxumlar kənarlaşdırılır, so nra isə səbət 2 saat müddətinə 12%-li ammoniumsulfat məlulunda saxlanılır və təbəqə ilə kölgədə qurudulur. Səpinə 3-4 həftə qalmış səpin materialı qranozonlla dərmanlanır. Cənub bölgəsində toxum səpilməmiş cücərtiyə qoyulur və qurudulub şitilliyə səpilir. Əkinin şitillə keçirilməsi səpin materialına 50% qənaət etməyə imkan verir . Bir hektar sahəni təmin etmək üçün şitilliyə 90-100 kq toxum səpilir. Birba şa səpin keçirəndə isə hər hektara 6-7 milyon dən səpilir. Bu isə hər hektara 200 - 250 kq çəltik deməkdir. Lənkəran bölgəsində çəltik toxumu şitilliyə aprel ayının birinci həftəsində səpilir və may ayının birinci ongünlüyündə sahədə əkin keçirilir. Şitil əkini əl əməyindən istifadə edilərək keçirilir. Yaponiya, Cənubi Koreya, Çin Xalq Respublikası və digər regionlarda çəltiyin yetişdirilməsi demək olar ki, 100% mexanikləşdirilir. Çəltik səpininin keçirilməsi üçün torpağın temperaturu 24-26 0 C olduqda opti mal sayılır. Bu temperaturda toxum 6-7 gün cücərir. Temperatur 16-20 0 C
bəzən dar cərgəvi üsul istifadə edilir (7,5sm) toxum səpini 1,5-2 sm dərinlikdə keçirilir , bəzi hallarda bölgələrin xüsusiyyətindən asılı olaraq toxum 4-5 sm dərinliyə basdırılır. Əkin birbaşa səpin usulu ilə keçirildikdə ləklərdə suyun səviyyəsi cücərtilər alınan dövrdə çəltiyin sortundan asılı olaraq 0,5-0,7 sm qədər azaldılır, sonrakı dövrdə isə suyun səviyyəsi 15-20 sm qədər artırılır. Çəltikçilikdə yaxşı nəticələr qazanmaq, alaq otlarını xəstəlik və ziyanvericilərlə mübarizə işini effektiv təşkil etmək üçün növbəli əkinin tətbiqi zəruridir. Qonşu çəltikçilik bölgələrində (Rusiya, Qazaxıstan, Özbəkistan) əsasən 6-7
və 8 tarlalı əkin dövriyyəsindən istifadə edilir. Bunlardan ən səmərəlisi çoxillik ot və arat tarlalarının tətbiqi ilə səkkiz tarlalı əkin dövriyyəsi yaxşı səmərə verir. Səkkiz tarlalı əkin dövriyyəsində çəltiyin miqdarını 62-75%-ə qədər çatdırmaq olar.
Çəltik su sevən bitkidir, lakin vegetasiya müddətində müxtəlif fazalarda suyun səviyyəsi nizamlanmalıdır. Torpaqda toxum cücərən köklərin əmələ gəlmə dövründə və dənin mum dövründən başlamış tam yetişənə qədər çəltik bitkisinin suyunu
n səviyyəsi tam azaldılır və ya kəsilir. Vegetasiyanın əvvəlində kollanması dövrü
ndə mineral yemləmə gübrəsi verilir. Kollananadan sonra isə ləklərdə suyun səviyyəsi 15-20 sm-ə qədər artırılır. Çəltikçilikdə alaqlarla, xəstəliklərlə və ziyanvericilərlə effektiv mübarizənin yüksək məhsuldalığın təşkilində mühüm rol oynayır. Çəltik sahələrində əsasən iki qrup alaq bitkiləri geniş yayılır; rutubət sevənlər və bataqlıq bitkiləri. Rutubət sevən alaqlara əsasən paxlalılar fəsiləsinə aid olan alaqlar aiddir. Bu tip bitkilərin toxumları cücərmə qabiliyyətini 4-5 il saxlayır. Bu alaqlar cücərdikdən sonra (1-3 yarpaq) suyun səviyyəsi 15-20 sm qaldırılır və bu cücərtilər 3
məhv olur. Bataqlıq bitkiləri (müxtəlif növ qamış tipli) cənub bölgəsində çəltik sahələrində az yayılmışdır, bu bölgədə əsasən geniş yayılan alaqlar “Sluf” və « Çayır» bitkisidir. Son dövrlərdə bunlara qarşı «Tornado» herbisitindən istifadə edilir və ya əl əməyi ilə təmizlənir. Herbisid səpilən dövrdə ləklərin suyu 2-3 gün ərzində kəsilir sonra isə qaldırılır. Beynəlxalq təcrübəyə əsasən çəltik əkinlərində 30-dan çox göbələk xəstəlikləri müşahidə olunmuşdur. Bunlardan ən çox yayılanı «prikulyarioz», «fuzarioz», «alternarioz»-dur. Bu xəstəliklər bitkinin yarpağını, gövdəsini sıradan çıxarır və məhsuldarlıq aşağı düşür. X əstəliklərlə mübarizə əsasən aşağıdakı əməliyyatları əhatə edir: - n övbəli əkinin tətbiqi, - d ərin dondurma şumunun aparılması; - x əstəliyə dözümlü çəltik sortlarının əkini; - s əpin aparılan zaman toxumlarının dərmanlanması; - s uvarma rejiminə əməl olunması; - a laqların kimyəvi və mexaniki yolla məhv edilməsi. Çəltik bitkisində «priku yarioz» xəstəliyin ləkələri müşahidə edilən kimi «Fundazol » və ya «Benazol» funqisidlərindən istifadə edilir. Səpin norması 2 kq/ hek.
Bu dərmanla mövsüm ərzində bir dəfə çiləməyə icazə verilir. Cənub bölgəsində çəltik əkinlərində göbələk xəstəlikləri az müşahidə olunur. Qonşu dövlətlərin tədqiqatlarından aydın olur ki, çəltik əkinlərinə 25 növdən çox gəmirici ziyan verir. Bunlar qarşı əsasən aqrotexniki tədbirlərin düzgün yerınə yetirməklə mübarizə aparılır: - n
övbəli əkinin tətbiqi, - z
iyanvericilərlə mübarizədə tövsiyyə edilən suvarma rejiminin tətbiqi, - t
irələrdə kanalarda alaqların biçilməyi və ləklərdə alaqların təmizlənməsi, - toxumun basdırılma dərinliyinə əməl olunması və s... Çəltiyin yığılması, çəltiyin sünbülündə dən mum yetişmə dövrünə çatdıqdan sonra çəltiyin ləklərində su kəsilir və çəltik sahəsi nəzarətdə saxlanılır. Əmtəəlik çəltik üçün dənin 85-90% yetişdikdə yıgım başlanılır, toxumluq sahələrdə isə dənin 90-95% yetişdikdə yığım başlanılır. Bu əsasən avqust ayının III o ngünlüyündə olur. Çəltik yığımı iki üsulla aparılır. 1. Bürbaşa biçin. Kombaynlar çəltik əkininə nizamlanır və birbaşa biçilir və döyülür. 2.
Çəltiyin iki fazalı yıgımı. Bu zaman çəltik biçilir. Çəltik kütləsi tam yetişdikdən sonra isə tirələr kombaynlarla döyülür. Cənub bölgəsində ləklərin ölçüsü kiçik olduğundan biçin əl ilə aparılır və dərzlər bağlanır, kütlə tam yetişdikdən sonra isə çəltik sahəsinin k ənarında kombayınla döyüllir. Bəzi hallarda ləklərin ölçüsü böyük olduqda bir başa kombaynla biçilir. Yer kürəsində dənli bitkilər arasında çəltik özünün əkin sahəsinə, ərazq kimi istifadəsinə görə ikinci yeri tutur. Dünya əhalisinin yarısından çoxu düyüdən əsas ərzaq məhsulu kimi istifadə edir.
Çəltik Cənubi və Şərqi Asiya ölkələrinin əsas ərzaq məhsulu olmaqla burada 4
adam başına 100 kq düyü məhsulu düşür. Təsadüfi deyil ki, həmin ölkələrdə el arasında buna «drananka» - insanın əsas yeməyi adlandırırlar. Çəltik bəşəriyyət tarixində ən qədim ərzaq bitkilərindən olmaqla onun inkişaf tarixinin neolit dövründən başladığı fərz edilir. Çəltikçiliyin ilk dəfə Hindistanda, Hindiçində və ya Çində becərilməsi barədə alimlərin vahid fikiri yoxdur. Guman edili r ki, çəltikçilik əkinçilik tarixində Cənubi və Cənubi-Şərqi Asiyada eyni vaxtda inkişaf etməyə başlamışdır. Aralıq dənizi ətrafı ölkələrdə Misir, İspaniya və İtaliyada isə çəltikçiliyin inkişafı çox sonralar, bu ölkələrin ərəblər tərəfindən zəbt edilməsindən sonrakı dövrə təsaduf edilir. İtaliyada ilk dəfə çəltik 1468-ci ildə əkilmişdir. Bundan sonra Türkiyə vasitəsi ilə çəltik cənubişərqi Avropa ölkələrinə Bolqarıstan, Yuqoslaviya, Rumıniyaya və başqa Balkan ölkələrinə yayılmışdır. Fransanın cənubunda (Kabarqa) çəltikçilik ikinci dunya müharibəsindən so nra təsərrüfat əhəmiyyətini qazanmışdır. ABŞ-da ilk dəfə çəltik 1647-ci ildə Vircinya Ştatında, sonra isə cənubi Karolinad a da əkilmişdir. Hazırda isə Kaliforniya, Luiziyana, Texas, Arkanzas ştatlarında bu bitki böyük massivlərdə əkilir. Bizim erad an əvvəl 1014-ci ildə Hindistandan çəltik müasir İndoneziya ərazisinə (Yava və ona yaxın adalarda), Qədim Pencabdan Orta Asiya ölkələrinə yayılmışdır. Bizım eradan 500 il əvvəl çəltik qədim Türkistan və Baktriada əkilmişdir. Bu ərazilərə müasir Əfqanıstan, Tacikistan, Özbəkistanın cənubi qərbi daxil idi. Rusiyada çəltik «Sarasin buğdası» adı ilə Həştərxan şəhərində botanika bağında əkilmişdir. Kubanda və Auveda da çəltik əkini XVIII əsrin ortalarında az miqdarda əkilmişdir. I Pyotr XVII I əsrin birinci yarısında çəltiyin istehsalat əhəmiyyətli bitki kimi Trek cayının ətrafında, Kubanda əkilməsi üçün tədbirlər gördü. Zaqafqaziyaya isə çəltikçilik İrandan yayılmışdır. Bəzi alimlər isə çəltikçiliyin Azərbaycanda Orta Asiyadan yayılmasını fərz edirlər. İran tarixçisi Tağı Bərhəm yazır ki, birinci dəfə çəltik bitkisi İrana VI əsrin ortalarında I Xosrov Ənuşiravan dövründə Hindistandan gətirilibdir. Gətirilən çəltik sortları Hindistan qrupuna aid olması faktı öz təsdiqini tapır. İran vasitəsilə Hindistan qrupuna daxil olan çəltik növlərin Azərbaycana gətirilməsi, inkişafı faktını nəzərə alıb belə bir real nəticəyə gəlmək olur ki, çəltik bitkisi Azərbaycana birinci dəfə İran ərazilərindən Astara-Lənkəran-Masallı, Salyan və digər rayonlara yayılmışdır. Çəltikçilik yerli əhalinin əsas ərzaq məhsulu sahəsi və heyvandarlıq üçün yem bazası olmuşdur. XX əsrin əvvəllərinə qədər olan müddətlərdə Azərbaycan ərazilərində ata-babadan qalma çəltik sortları var idi. Onlardan «Ağ ənbərbu», «Payız ənbərbu», «Akula”, «Vilgəciri», «Carapo», «Sədri», «Çiləyi», «Yetim» və s. göstərmək olar. Lakin hal-hazırda həmin sortlar tamamilə itmişdir. Azərbaycanda ayrı-ayrı il ərzində çəltlik istehsalı haqqında aşağıdakı cədvəldə məlumat verilir.
|