Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
- doimo moddalarning toksik ta’sirini kuchaytiradi.
Ultrabinafsha
 
- nurlanish. Organizmning kimyoviy kansyerogenlarga nisbatan 
chidamliligini shakllantirishda muxim rol o‘ynaydi. Bunda ultrabinafsha-
nurlanishning optimal darajasi mavjud bo‘lib, ushbu holda eng qulay samaraga 
yerishiladi. Ultrabinafsha–nurlanish dozasining pasayishi yoki ortishi oqibatida 
organizmning zararlanish darajasi ko‘tariladi. 
Ionli radiatsiya
- 
Shunday ma’lumotlar borki, ba’zi bir zaharli moddalarning (SO 
sianidlar, nitrillar, NO
2
) radiatsiya bilan bir vaqtdagi ta’siri shikastlanish darajasining 
susayishiga olib keladi. Shu bilan birga radiatsiya va kansyerogenlarning bir vaqtdagi 
ta’siri har bir omilning kansyerogen faolligining ortishiga olib keladi. Bu mutagen 
samaralarga ham tegishli, ya’ni turli xil anomaliyali avlodning tug‘ilishiga olib kelishi 
mumkin. So‘nggi paytlarda sanoati rivojlangan mamlakatlarda rak kasalliklari
patologiyaning ko‘proq ahamiyatli shakllaridan biri bo‘lib kelmoqda. 
 
Tayanch so‘z va iboralar:
kumulyatsiya, kumulyatsiya koeffitsiyenti, adaptatsiya, 
eliminatsiya, rezorbsiya, kombinirlangan ta’sir, additivlik, sinyergizm, antagonizm. 

---

41 
7. ORGANIZMNING SANOAT ZAHARLARIGA O‘RGANISHI, 
ZAHARLARNING ARALASH TA’SIRI 
7.1. Zararli moddalarning surunkali ta’siri fazalari 
 
Zararli moddalar kichik dozalarda (konsentratsiyalarda) uzoq vaqt ta’sir qilganda 
organizm fiziologik tizimlarning fazaviy reaksiyalarini keltirib chiqaradi.
Organizmning kimyoviy omilning surunkali ta’siriga reaksiyasini unga 
moslashish nuqtayi nazaridan 3 ta fazaga ajratish mumkin: 
1) Boshlang‘ich reaksiya fazasi; 
2) O‘rganishning rivojlanish fazasi; 
3) O‘rganishning izdan chiqish va yaqqol zaharlanish fazasi (doim 
bo‘lavyermaydi). 
Boshlang‘ich reaksiya fazasi –
organizmning o‘zgargan tashqi muhit sharoitiga 
moslashish yo‘llarni izlash davri. 
Birinchi bo‘lib qalqonsimon bez funksiyalari va tuzilmasida o‘zgarishlar yuz 
beradi, keyin ular o‘z holiga qaytib, boshqa a’zolarda o‘zgarishlar boshlanadi. 
Birinchi fazada zaharning biotranformatsiyasini amalga oshiradigan tizimlar 
faollashadi, asab tizimining simpatik bo‘limida faollik oshadi, Shu bilan bir vaqtda 
organizmning tashqi muhitga rezistentligi pasayadi. Ishlab chiqarishda bu davr bir 
necha yil davom etishi mumkin. Bunda kichik klinik belgilar asab tizimining yuqori 
qo‘zg‘aluvchanligi bilan birga kechadi, ko‘p hollarda qalqonsimon bez funksiyasi 
tezlashadi. 
O‘rganishning rivojlanish fazasi
– 
ta’sirga nisbatan reaksiyaning kamayishi bilan 
belgilanadi. Tashqaridan qaraganda bu organizmning yaxshilanishi davri. Bu paytda 
moslashtiruvchi mexanizmlar mashqi yuz beradi va o‘rganishning maksimumiga 
yerishiladi.
Bunday holat harorat-himoya mexanizmlarining yuqori keskinligi sharoitida 
saqlab turiladi. Shuning uchun bir qator tizimlarda va organlarda funksiyalar siljishi, 
patologik holatlar kuzatilishi mumkin.
Ta’sir qiluvchi omilning kuchayishi (konsentratsiyaning ortishi va h.k.) yoki 
boshqa agentning ta’siri o‘rganishni ishdan chiqarishi mumkin, bu boshqa 
moslashtirish mexanizmlarini ishga tushirishni talab qiladi. 
O‘rganish fazasining davomiyligi o‘tkir va undan yuqori zaharlanishlarda qisqa 
bo‘lishi mumkin. Surunkali zaharlanishda o‘rganish yillar davomida davom etishi 
mumkin. 
Uchinchi faza
– yaqqol zaharlanish (intoksikatsiya) fazasi majburiy faza emas. U 
o‘rganishning izdan chiqishi bilan bog‘liq, bu esa patologiyaga olib keladi. Zararli 
moddaga ta’sirchanlikning pastligi unga yuqori ta’sirchanlikka aylanadi. 
Yaqqol intoksikatsiya fazasida ta’sir qilayotgan zahar uchun spetsifik alomatlar 
paydo bo‘ladi. O‘rganish fazasi, odatda, intoksikatsiya davrlari bilan to‘xtab qoladi, 
keyin butunlay 3 yaqqol intoksikatsiya fazasiga o‘tadi. Bu kompensator 
mexanizmlarning kuchsizlanishi yoki kuchli zo‘riqish bilan bog‘liq (ta’sir jadalligi 
kuchli bo‘lganda, yoki kasallik, charchash oqibatida). 

---

42 
Sanoat zaharlariga o‘rganish organizm evolyutsiya jarayonida uchragan tashqi 
muhit sharoitlariga moslashishdan farq qiladi. Inson faoliyati tufayli paydo bo‘lgan 
omillarga o‘rganish-moslashish jarayonlarining kuchayishinigina emas, balki yangi 
moslashtiruvchi mexanizmlar ishlab chiqilishini talab qiladi.