Litseylarda fizika

balandlikdagi 
massa 
markazining 
tezligi 
aniqlansin. 
Ishqalanish  e ’tiborga olinmasin.
-  1 7 2   -

Yechish. 
Diskning 
energiyasi 
uchta 
energiyalar 
y ig ’indisidan  iborat  deb  qarash  mumkin: 
1)  potentsial 
energiya  En=mgh,  bunda  h-diskning  massa  markazining 
balandligi, 
2) 
ilgarilanma 
harakat 
kinetik 
energiyasi
m B 2
Ek= _ _ — (  bunda  m-disk  massasi,  V-massa  markazining
tezligi,  3)  inertsiya  (massa)  markazi  atrofida  diskning
. 
Ja>2 
mR2w 2 
m B 2
aylanish  kinetik  energiyasi:  Eayi= ——  = —
^— = —- —
energiyaning saqlanish  qonuniga ko’ra:
. . .  
, 
m B 2 
m B 2
Mghi=mghj+ 
-  
+ 
-
[4
Bundan  V= 
J j g i h ,   -  h2)
2-masala.  Massasi  m,  radiusi  r,  o ’z  o ’qiga  nisbatan  inertsiya 
momenti  J  bo’lgan  g ’altakka  vaznsiz  ip  o ’ralgan.  Ipning  bir 
uchini  yuqoriga  bog’lab  g ’altakni  qo’yib  yuborsak  u  o g ’irlik 
kuchi  ta’sirida pastga tushadi.  Uning harakat oxiridagi  kinetik 
energiyasi  qancha bo’ladi  (87-rasm).
-  173  -

Yechish.  G ’altakning harakat qonunlarini  yozamiz: 
Mg-N=ma
N r=jp=J“
A 
t
Bulardan N=mg-ma
■
r
J p  
j p r  
Ja
yoki  mg-ma= —  = ------
-  —
r  
r - r  
r
Ja 
J   .
mg=ma+ —г- =  
m(
 1 н------
j ) a
r  
m r
bundan  a = - 
^
i + ^
m r2
Agar vaqtni  g ’altakni  qo’yib  yuborgan  vaqtdan  boshlasak,  u 
9 2
tse k u n d a h = —   masofaga tushadi.
2 
a
Bu  vaqtda  g ’altakning  to’la  kinetik  energiyasi  uning 
potentsial  energiyasining o ’zgarishiga teng b o’ladi:
E=m gh=m g—— ;
2 
a
Bunga a ni  qiymatini  qo’yamiz va quyidagini  hosil  qilamiz:
m&2 
Ja>2
E = — — + ------
2 
2
3-masala.  Yengil  odam  yoziq  turgan  qo’llarida  gantellar 
ushlagan  holda  Jukovskiy  kursida  1  ayl/s 
tezlik  bilan 
aylanmoqda.  U  q o’llarini  gantellari  bilan  y ig ’ib  ko’kragiga 
bosib olsa qanday tezlik  bilan  aylanadi?
Yechish.  Aytaylik  avval  gantellar  aylanish  o ’qidan  60  sm, 
keyin  10  sm  masofada  bo’lsin.  odamning  impuls  momenti 
gantellamikiga 
nisbatan 
kichik 
b o’lib, 
uni 
e ’tiborga
-  1 7 4 -

olmaymjz.  Gantellarning  boshlang’ich  tezligi  0 ,=
2nRx
(bunda Rj=60  sm;  T ,= ls);
B oshlang’ich to ’la  impuls momenti:
r
}
2R|MV[=47tM 
;  (M-har  bir  gantelning  massasi).  Q o’lni
y ig ’ilgandan keyingi to ’la impuls momenti:
2R2M'92=47rM 
;  (R2= 10  sm);
2
Impuls  momentining  saqlanish  qonuniga  ko’ra  bu  ikki 
munosabat  teng  b o’ladi.  Ularni  tenglashtirib  quyidagini  hosil 
qilamiz:
t
= K
t
.
  t  
100  , 
i
rr 
1
  12 
2
  1
 I» 
'2~~
------- ls = ---- s
T< 
2
 
Щ
 
3600 
36
Demak,  odam  q o ’llarini  y ig ’ganda  n -  —  =36  ayl/s  tezlik
^2
bilan aylanadi.

4-BOB. GIDROAEROSTATIKANI O’QITISH  USLUBI
40-§.  SUYUQLIK VA GAZLARNING BOSIMI
Maktabda  o ’quvchilar  bosim 
va  uning  birligi 
bilan 
tanishganlar.  Uni  qisqacha
  qaytarib,  ularga  bir  oyoq  bilan, 
keyin  ikki  oyoq  bilan  turganda  bosimi  qanday  bo’lishini, 
xamda  stolning  bosimini  hisoblashga  misollar  berib.  o'zaro 
ta’sir  qiluvchi  jismlarning  tegib  turgan-  yuzalarini  to ’g ’ri 
aniqlashga  o ’rgatamiz.
Shundan  keyin  suyuqlik  va  gazlarning  o g ’irlik  kuchi  tufayli 
yuzaga
 
beradigan 
bosimni 
k o’rib 
o ’tamiz. 
Bu  yerda 
o ’quvchilarni 
qidiruv 
faoliyatlarini 
quyidagicha  ketma- 
ketlikda  tashkil  qilishimiz  mumkin.  Polietilek  xaltaga  suv 
quysak  u  shishadi.  Bundan  suv  xaltani  tubiga  va  devorlariga 
bosadi,  degan  xulosani  chiqarib,  keyin  tajriba  yordamida 
quyidagi  savollarni  xal  qilamiz:  1)  Xaltaning  tubiga  va 
devorlariga  faqat  suvgina  bosadimi?  2)  Suyuqlik  ixtiyoriy 
jismdan  qilingan  idishning  tubiga  va  devorlariga  bosim 
beradimi?  3)  suyuqlik  ichida  bosim  mavjudmi?  4)  Bu  bosim 
nimaga  bog’liq?  5)  Suyuqlik  ichida  ma’lum  bir  satxda 
(qavatda)  bosim  qanday  bo’ladi?  Birinchi  ikki  savolning 
javobi  tushunarli  va  sodda,  unga  to’xtalmaymiz.  Keyingi 
savolga  sifat  tomondan  javob  beramiz,  chunki  manometrlar 
haqida o ’quvchilar hali  tushunchaga ega emaslar.
Shisha  naycha  olib,  uning  bir  uchiga  bolalarning  o'yinchoq 
havo  sharini  b og’laymiz  va  unga  rangli  suv  quyamiz.  Uni 
baland 
idishga 
quyilgan 
suvga 
botirib, 
ma’lum 
bir 
chuqurlikka  tushiramiz. 
Suvning  bosimi  ta’sirida  shar 
siqiladi,  natijada  uning  ichidagi  rangli  suv  naycha  bo’ylab 
k o’tarilib,  suv  ustuni  bilan tenglashadi  (88-rasm).
-  
176
-

Sharni  yuqoriga,  pastga  va  yon  tomonlarga  surib  suv 
ichidagi  bosim  ma’lum  bir  satxda  xamma  y o ’nalishlarda  bir 
xil  b o’lishini,  chuqurlik  ortishi  bilan  bosim  xam  ortishini 
ko’rsatamiz.  Keyin  suv  o ’rniga  boshqa  suyuqlik  (masalan, 
tuzning suvdagi  eritmasini) quyib tajribani takrorlaymiz va bu 
xolda  xam  yuqoridagi  kabi  xulosalami  olamiz.  Bundan 
tashqari  bir  xil  chuqurlikda  (satxda)  zichligi  katta  b o’lgan 
suyuqlikning  bosimi 
zichligi 
kichik  b o’lgan 
suyuqlik 
bosimidan  katta  bo’lishin  xam  ko’rsatamiz.  Agar  imkoni 
b o’lsa  tajribalami  frontal  ravishda  bajarilsa  yanada  yaxshi 
bo’ladi. 
Tajribalardan  quyidagi  xulosalami  chiqaramiz: 
suyuqlik  ichida bosim  mavjud b o’lib,  ma’lum bir chuqurlikda 
(satxda)  u  xamma  y o ’nalishlarda  bir  xil  bo’ladi,  chuqurlik 
ortishi  bilan  bosim  ortib  boradi,  suyuqlik  zichligi  ortib  borsa 
ma’lum bir satxdagi  bosimi  xam ortib boradi.
Shundan  keyin  suyuqlikning  idish  tubi  va  devorlariga 
beradigan  bosimini  hisoblash formulasini keltirib chiqaramiz.
r - i - f ‘ s i r s - e : f
s - f *   P = p g h
Bu  yerda  p-suyuqlik  zichligi,  h-suyuqlik  ustuni  balandligi, 
g-erkin tushish tezlanishi.
Formuladan  ko’ramizki,  suyuqlikning  bosimi  uning  zichligi 
va balandligiga b og’liq  bo’lib,  asosining yuziga b og’liq emas. 
Buni 
quyidagicha 
tajribada 
ko’rsatishimiz 
mumkin. 
A soslam ing  yuzalari  bir  xil  bo’lgan  uch  xil  shakldagi 
idishlami 
asoslariga 
(ular 
ochiq 
bo’ladi) 
bolalaming
-  1 7 7 -

o ’yinchoq  havo  sharidan  bir xil  taranglikda tortib  bog’laymiz. 
Ularning  hammasiga  bir  xil  balandlikda  suv  quyamiz. 
Idishlardagi 
suvlarning  miqdorlari 
bir  xil 
bo’lmasada, 
ularning  xammasini  idish  tubiga  bosimi  bir  xil  bo’lishini 
k o’ramiz (89-rasm).
Gazlar  ham  o ’zi  turgan  idish  devorlariga  va  undagi  har 
qanday  jism ga  bosim  berishini  quyidagicha  tushuntiramiz. 
Gaz  molekulalari  tartibsiz  xarakat  qilib  idish  devorlariga  va 
undagi  jismlarga  urilishlari  natijasida  bosim  beradi.  Agar 
idish  devorlari  va Yerning tortish  kuchi  bo’lmaganda edi,  gaz 
molekulalari  turli  tomonlarga  tarqalib  ketgan  b o’lardi.  Gaz 
molekulalari  tartibsiz  harakat  qilgani  uchun,  idishda  ularning 
soni  juda  ko’p  bo’lib,  gazda  hamma  yerda  bosim  bir  xil 
bo’ladi.  Gazning  bosimi  harakatga  va  xajmiga  b og’liq 
bo’ladi.  Buni tajribada  namoyish  qilib  ko’rsatamiz.
41'§. TUTASH IDISHLAR. MANOMETRLAR
Namoyish  stoliga  ikkita  shisha  naychalami  tik  qilib  qo’yib, 
ularning  pastki  tomonlarini  rezina  nay  bilan  birlashtiramiz  va 
o ’rtasidan  qisib  qo’yamiz.  Shisha  nayning  bittasiga  suv 
quyamiz.  Qisqichni  bo’shatsak  suv  ikkala  naychada  qanday 
taqsimlanadi,  degan  savolni  q o’yamiz.  O ’quvchilar  javobini 
tajribada  ko’rsatamiz.  Keyin  naychalardan  birini  ko’tarib, 
tushirib,  qiyalatib  idishlarda  bir  jinsli  suyuqliklar  bir  xil 
satxda  turishi  ko’rsatiladi  va  quyidagi  xulosani  chiqaramiz: 
Tutash  idishlarda  bir  jinsli  suyuqlik  bir  xil  balandlikda 
b o’ladi.  Haqiqatan  ham  pighi=p
2
gh2;  pi=p2  b o ’lgani  uchun 
hi=h2 bo’ladi.  Bu tutash  idishlaming birinchi  qonunidir.
-  1 7 8 -

Shundan  keyin  U  shakldagi  shisha  nay  olib  unga  turli 
zichlikdagi 
suyuqliklar 
quyib, 
ulaming 
chegarasini 
naychaning  ostki  o ’rtasiga  keltiramiz.  Bu  vaqtda  har  ikki 
tomondagi  suyuqliklarning  bosimlari  teng  bo’ladi,  zichligi 
katta  bo’lgan  suyuqlik  ustuni  balandligi  kichik  bo’lganini, 
zichligi  kichik  bo’lgan  suyuqlik  ustunining  balandligi  katta 
bo’lganini 
o ’quvchilarga 
ko’rsatib, 
undan 
quyidagicha 
xulosani  chiqaramiz:  tutash  idishlarda  suyuqlik  ustuni 
balandligi  zichligiga  teskari  proportsional  bo’ladi.  Haqiqatan 
ham  suyuqliklarning  chegarasi  o ’rtada  bo’lganda  ulaming 
bosimlari  teng  b o’ladi,  ya ’ni  p tghj =  p2gh2  bundan  pih]=  p2h2
• 
P\ 
h
yoki  —  =  — .  Bu tutash  idishlaming  ikkinchi  qonunidir.
Pi
O ’quvchilarga 
tutash 
idishlardan 
foydalanib 
suyuqlik 
ichidagi  bosimni  o ’lchaydigan  asboblar  tayyorlangani  ulami 
manometrlar  deb  atalishini  aytib  uning  tuzilishini  va  qanday 
qilib  o ’lchash  lozimligini  tajribada  ko’rsatamiz.  Shu  yerda 
suyuqlikning 
ixtiyoriy 
bir 
satxidagi 
bosimi 
hamma 
y o ’nalishlarda  bir  xil  bo’lishini,  suyuqlikning  tubiga  tushgan 
sari  uning bosimini ortishini  ham namoyish qilib ko’rsatamiz.
42-§. PA SK A L  Q O N U N I.
Paskal  qonuni  suyuqlik  va  gazlardagi  bosimga  b og’liq 
b o’lgan  hamma  masalalarning  nazariy  asosi  hisoblanadi.  Uni 
quyidagicha 
hayoliy 
eksperiment  yordamida 
kiritamiz. 
O ’quvchilar 
bilan 
gazning 
xajmi 
o ’zgarganda 
uning 
zarrachalarining  taqsimlanishini  ko’rib  chiqamiz.  Buning 
uchun  nazariy  ravishda  gazi  (yoki  suyuqligi)  bo’lgan  idishni 
k o’rib  chiqamiz.  Avval  gaz  (suyuqlik)  molekulalari  butun 
idish  xajmi  bo’ylab  tekis  taqsimlangan  bo’ladi.  Agar  idish 
xajmini  kamaytirsak  (tsilindr  porshenini  surish  orqasi,...) 
zarralarning  joylashishida  qanday  o ’zgarishlar  bo’lishini 
o ’quvchilar 
bilan 
muxokama 
qilamiz. 
O ’zlarining 
harakatchanligi 
tufayli 
zarrachalar 
xamma  y o ’nalishlar 
bo’ylab  siljiydilar.  Natijada  avval  siqilish  paytida  zarrachalar 
notekis  joylashib,  keyin  yana  tekis  taqsimlanadilar,  lekin
-  1 7 9 -

zichroq 
joylashadilar. 
Buning 
natijasida 
gazning 
(suyuqlikning)  idish  devorlariga  bosimi  ortadi,  chunki  birlik 
yuzaga  birlik  vaqtda  kelib  uriladigan  zarralar  soni  ortadi.  Bu 
muxokama 
Paskal 
qonunini 
ta’riflashga 
tayyorlaydi: 
“Suyuqlik  (gaz)  o ’ziga  berilgan  tashqi  bosimni  xamma 
nuqtalariga o ’zgarishsiz uzatadi”.
Suyuqliklarda  bosim  mexanizmi  gazlardagiga  nisbatan 
boshqacharoq.  Suyuqlikni,  masalan  yopiq  idishda  porshenni 
surish  orqali  siqish  mumkin.  Biror  kuch  bilan  suyuqlik  sirtiga 
ta’sir  qilib,  uning  xajmi  kamaytiriladi.  Bunda  suyuqlikda 
elastik  kuchlar  (molekulalarning  o ’zaro  itarish  kuchlari  ortib 
ketadi)  paydo  bo’ladi,  bu  kuchlar  suyuqlikning  barcha 
nuqtalarida,  Shuningdek  idish  devorlariga  bosim  xosil  qiladi. 
Suyuqlik  molekulalari  erkin  harakatchan  bo’lgani  uchun 
suyuqlik egallagan xajmning xamma nuqtalarida bosim  bir xil 
b o’ladi.
Paskal 
qonunini 
tushuntirishda 
tajribalardan 
keng 
foydalanib  boramiz.  Uni  ta’riflaganimizdan  keyin  Paskal 
shari  yordamida tajriba  qilib  ko’rsatamiz.  Paskal  qonuni  bu  -  
miqdoriy  qonundir.  Uning  miqdoriy  tomonlarini  quyidagicha 
tajriba yordamida ko’rsatishimiz mumkin  (90-rasm).
-----------------------y—   .......:=g c
>
4 .
*  1
r~
-----
----
----
----
----
----
----
----
----
---
cx
>
. z \ .  
1
 
" X  
J T X .
90-rasm.
Shisha banka  qapqog’idan  3  ta  shisha  naycha tushirib  ularni 
manometrlarga  ulanadi.  Shisha  banka  qapqog’i  va  naychalar 
yonidan  gaz  o ’tmaydigan  qilib  mustaxkam  yopiladi.  Bankaga 
nok  orqali  havo  yuborib  uning  ichidagi  bosim  ortdiriladi.  Bu 
tashqi  bosimni  uchchala  manometrlar  bir  hilda  ko’rsatadilar. 
Bu  manometrlar  yordamida  tashqi  bosim  qancha  ekanini 
aniqlay  olamiz.  1-manometr  tashqi  berilayotgan  bosimni
-  1 8 0 -

/
ko’rsatadi.  2-  va  3-  manometrlaming  ko’rsatishlari  xam  1- 
dagi  kabi  bo’lib,  ular  gaz  (suyuqlik)  tashqi  bosimni 
o ’zgarishsiz  uzatilishini  ko’rsatadi.  Shundan  keyin  paskal 
qonunining  qo’llanishlariga  to’xtalib  o ’tamiz  (Bu  yerda 
gidravalik pressni ko’rib chiqamiz).
43-§. 
a t m o s f e r a
 
b o s i m i
Bu  mavzuni  shunday  o ’qitish  kerakki,  o ’quvchilar  Yem ing 
havo  qatlami  ichidagi  hamma jismlarga  va  Yer  sirtiga  bosim 
berishini,  atmosefra  bosimi  balandlikka  b og’liqligini,  uni 
o ’lchashni yaxshi  o ’zlashtirsinlar.
O ’quvchilar 
hamma 
jismlar  molekulalardan 
tashkil 
topganligini,  havo  ham  bir  necha  gaz  aralashmalaridan 
iboratligini  biladilar.  Ularga  qattiq jism  va  suyuqliklarning 
massalarini  tortish  orqali  aniqlanishi  kabi  gazlarning  xam 
massalarini  aniqlanishini  aytib,  havo  ham  massaga  ega 
bo’lishini,  uni  Yer  o ’ziga  tortgani  va  molekulalarining 
tartibsiz  harakati  tufayli 
jismlarga  va  Yer  sirtiga  bosim 
berishini  tushuntiramiz.  bu  yerda  naychada  porshen  ketidan 
suvning  ko’tarilishini,  bo’shliqdagi  fontanni,...  tajribada 
ko’rsatib,  haqiqatan  ham  atmosferabosimining  mavjudligini 
ko’rsatamiz.
Shu  yerda  o ’quvchilarga  atmosfera  bosimi  tushunchasini 
birinchi 
bo’lib 
G.Galileyning  shogirdi 
Italiya 
olimi 
E.Torichelli  kiritganini  aytib o ’tamiz,
Molekulalaming  tartibsiz  harakati  Yer  atmosferasining 
qisman  tarqalishiga  olib  kelishi  mumk.inligini,  buning  uchun 
molekulalaming  tezliklari  birinchi kosmik  tezlikdan  katta 
bo’lishi  lozimligini,  bunday  tezlikdagi  molekulalar  y o ’qligi, 
Shuning  uchun  ular  Y em ing  tortish  kuchini  yengib  keta 
olmasliklarini  uqdiramiz.  Agar  planeta  o ’z  atmosferasini 
qanchalik  kuchsiz  o ’ziga  tortsa  uning  tarqalishi  shunchalik 
tez  sodir  bo’ladi.  Yerdagiga  qaragatida,  o g ’irlik  kuchi  Oyda 
va  Merkuriyda  mos  ravishda  6  marta  va  2,5  marta  kichik 
ekanligini,  shuning  uchun  ulaming  atmosferasi  kosmik 
fazoga  tarqalib  ketganligini  o ’qovchilarga  aytib  o ’tish 
mumkin.
-  181-

ToricheUi  tajribasi  (1643  yilda  qilgan)  fizikaning  asosiy 
tajribalaridan  biridir.  Lekin  bu  qiziq  tajribani  litseyda 
ko’rsatish  mumkin  emas.  Shuning  uchun  uni  diapozitiv  va 
jadvallardan foydalanib tushuntirish lozim.
Atmosfera  bosimini  “mm  simob  ustuni”  birligidan  SI 
o ’lchov  birliklariga  o ’tishni  P=  pgh  formulasidan  foydalanib 
masala yechish  orqali  ko’rsatish  maqsadga  muvofiqdir.  Unda
1  mm  simob ustuni  133,3  Pa ga mos kelinishi  ko’rsatamiz. 
Barometr-anerodni  o ’qitishni  uni  ko’rsatishdan  boshlaymiz. 
Tuzilishini esa rasmidan  foydalanib tushuntiramiz.
Balandlik  b o’yicha  atmosfera  bosimining  o ’zgarishi  ham 
muhim  masaladir.  Uni  o ’qitishda  o ’quvchilar  diqqatini 
maksimal  faollashtirish  lozimdir.  Buning  uchun  atmosferani 
biror  suv  xavzasidagi  suv  bilan  solishtiramiz.  Avval  har 
qanday 
suyuqliklarda 
suyuqlik 
tubidan 
uning 
yuqori 
qatlamlariga 
o ’tilganda 
bosim 
kamayishini 
manometr 
yordamida  tajriba  qilib  ko’rsatamiz  va  suvda  lm   ga 
k o’tarilganda  bosim  1  N /sm 2  (100000  Pa)  ga  kamayishini 
tushuntiramiz.  Suyuqliklar  kam  siqiluvchan  bo’lgani  uchun 
ularning zichligi turli chuqurliklarda deyarli  bir xil  bo’ladi.
Gazlarda 
axvol 
boshqacharoq 
b o’lishini, 
yuqoriga 
ko’tarilgan 
sari 
havoning 
zichligi 
kamayib 
borishini 
(masalan,  havoning zichligi  daryo  satxida  1,3  kg/m3  ga,  3000 
m  balandlikda  u  0,9  kg/m3  ga,  8000  m  balandlikda  esa  0,5 
kg/m3  ga  200  km  balandlikda 
1,1-lO'10  kg/m3  ga  tengdir). 
2000  km  balandlik  oraliqdagi  butun  atmosfera  massasini  0,9 
qismini  16  km  (yer  sirtidan)  balandlik  qatlami  tashkil 
qilishini,  balandlik  ortgan  safri,  havo  siyraklashib,  oxiri 
atmosfera  bilinmasdan  havosiz  fazoga  o ’tishini  aytib,  uning 
bosim i  ham  kamayib  borishini  tushuntiramiz.  Yer  sirtidan 
k o’tarilgan  sari havo zichligi  kamayib  boradi.  Shuning uchun, 
suyuqliklar bosimidan farqli o ’laroq atmosfera bosimi  chiziqii 
qonun  bilan  emas,  balki  juda  tez  kamayib  boradi.  Buni 
tegishli jadval asosida ko’rsatamiz.
Oxirida  “Suv  nasoslari”,  “Havo  nasoslari”  o ’quv  fil’mlarini 
ko’rsatib o ’quvchilar bilimini  mustahkamlaymiz.
-  1 8 2 -

44-§. ARXIMED QONUNI VA UNING 
QO’LLANILISHI
Ixtiyoriy  bir  jism   olib  uni  dinamometrga  ilamiz  va 
og ’irligini  aniqlaymiz  (91a-rasm).  Keyin  uni  ichida  to’la  suvi 
bo’lgan  jumrakli  idishga  tushiramiz.  Jism  o ’zining  xajmiga 
teng  xajmdagi  suvni  siqib  chiqaradi,  bu  suv  kichkina  idishga 
oqib tushadi  (91b-rasm).
Dinamometr jism   o g ’irligi  ma’lum  miqdorga  kamayganini 
ko’rsatadi.  Siqib  chiqarilgan  suvning  o g ’irligini  aniqlasak 
(kichik  idishni  o g ’irligini  avval  aniqlab  qo’yamiz,  keyin  suvi 
bilan  tortib  idish  o g ’irligini  ayirib  tashlaymiz),  u  jism ning 
o g ’irligi 
qanchaga  kamaygan 
bo’lsa 
ushanchaga  teng 
bo’lishini  ko’ramiz.  Jismni  sudan  chiqarib,  siqib  chiqarilgan 
suvni  katta  idishga  quysak,  suv  avvalgi  satxiga  keladi.