' ;Й
Najmiddin SADRIDDINOV
Anvarbek PO'LATOV
AKADEMIK
LITSEYLARDA FIZIKA
l o Q I T I S H
USLUBlI
(MEXANIKA)
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
9LIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
Namangan Davlat Universiteti
Fizika kafedrasi
Najmiddin Sadriddinov,
Anvarbek Po’Iatov
AKADEMIK
LITSEYLARDA FIZIKA
O'QITISH USLUBI
(MEXANIKA)
O'quv qo'llanma
«Namangan» nashriyoti
2015 yil
lJO‘K: 821. 5 1 2 .1 3 3 - 9 .
КВК: 84 (5 O'zb) 7.
N - 47
МилШ Паг:
p.f.n.dots.N.Sadriddinov, f-m.f.n.
A.A .Po’iatov,
Taqrizchiiar:
p.f.n. dots. I.Zoxidov (NamDU), f-
m .f.n.dots.U.Boboxo’jaev (NamDU qoshidagi 1-akademik
litsey direktori).
M as'ul muharriV:
f-m.f.n. dotsent P.J.Baymatov.
AN N O TATS1YA
Ushbu qo'llanm ada Akademik litseylaming fizika kursida
mexanikani o'qitish uslubi ko'rib ehiqilgan. Unda uslubiy
g ’oyalar ochib berilgan bo’lib, o ’quv materialini o ’qitishga
zarur uslubiy m aslahatlar berilgan.
M azkur qo’llanma Akademik litseylaming va kasb-hunar
kollejlarining fizika o ’qituvchilariga m o’ljallangan bo’lib,
maktab fizika o ’qituvchilari uchun ham foydalidir.
*
*
*
V
etoy posobii rassmotreni metodika prepodavaniya
m exaniki v kurse fiziki akademicheskix litseyax. V ney
raskriti metodicheskie idei, dani neobxodimie metodicheskie
soveti k prepodavaniyu uchebnogo materiala.
Nastoyashee posobie prednaznachena uchitelyam. fiziki
akademicheskix litseev i professional’nix kolledjax. Ona
polezna i shkol’nim uchitelyam fiziki.
ISB N - 978-9943 - 977 - 48 - 8
345 - 4642,5 -1 3 3 5 6 0 0 ^
^
© «Namangan» nashriyoti, 2015 yil.
SO’Z BOSHI
Mustaqil mamlakatimiz istiqbolini belgilab bergan muhim
davlat hujjatlaridan biri “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“
uzluksiz ta ’lim tizimini barpo etish, yangi turdagi ta’lim
muassasalarini tashkil etish yangi o ’quv rejalari va dasturlari,
darsliklarini Ьафо etishni, zamonaviy didaktik ta ’minotni
ishlab chiqishni va ularni amalga oshirish omillarini belgilab
berdi.
Uzluksiz ta ’limni amalga oshirishda akademik Htseylar va
kasb-hunar kollejlari alohida o ’rinda turadi. Ayniqsa,
akademik litseylarga iqtidorli o ’quvchilar qabul qilinib, ularni
ilmiy tomondan ancha mukammal bo’lgan dasturlar asosida
o ’qitiladi.
Mexanika kursini o ’qitish uslubi bo’yicha yozilgan ushbu
o ’quv
qo’llanma
Akademik
litsey
va
kasb-hunar
kollejlarining fizika o ’qituvchilariga m o’ljallangan.
O ’quv
q o ’llanmada
Akademik
litseylardagi
dastur
bo’yicha o ’rganiladigan o ’quv materialining o ’qitish uslubi
ishlab chiqilgan. Unda dastur talab etgan ilmiy g ’oyalar olib
borilgan bo’lib, o ’quv materialini o ’qitishga zarur bo’lgan
uslubiy maslahatlar berilgan.
Nazariy xulosalarni tasdiqlovchi tajribalaming jadvallari
va
ularni
namoyish
qilish
yo’llari
tushuntirilgan.
O ’rganilganlarini amalda qo’llay olish va mustahkamlash
uchun m asalalaryechib ko’rsatilgan.
Ushbu o ’quv qo’llanma besh bobdan iborat bo’lib,
birinchi bobda “Kinematika” bo’limi ko’rib chiqilgan. Unda
asosan “T o’g’ri chiziqli tekis va notekis harakat”, “Aylana
bo’ylab tekis va notekis harakatlar” Shuningdek “Gorizontga
burchak ostida va gorizontal otilgan jism larning harakati”ga
oid mavzularni o ’qitish uslublari tushuntiriladi, mexanik
tushunchalaming ba’zi birlariga uslubiy tavsiyalar beriladi.
Ikkinchi bobda “Dinamikaning asosiy tushunchalari va
qonunlari, tortishish maydoni, gravitatsion massa, og’irlik
kuchi, o ’ta yuklanish va vaznsizlik, Galileyning nisbiylik
printsipi” kabi mavzularni o ’qitish uslublari bayon etilgan.
- 3 -
Uchinchi bob “Mexanikada saqlanish qonunlari va slatika
element!ari”ni
o ’qitilishiga
bag’ishlangan
bo’lib,
j ism
impulsi, impulsning saqlanish qonuni, mexanik quvvat,
energiya, kinetik va potentsial energiya, mexanik energiyani
saqlanish
qonuni,
energiya
va
impulsning
saqlanish
qonunlarini o ’rganishda q o ’llanishi” mavzularini o ’qitish
metodlari
xaqida
yozilgan.
Ushbu
bobning
“Statika
elementlari” bayon etilgan qismida esa statika kuchlar
ta ’sirida jism ning muvozanatini, kuchlami qo ’shish va ayrish,
kuchlami tashkil etuvchilarga ajratish va teng ta ’sir
etuvchisini topish, kuch momentiga oid mavzular hamda
qattiq jism muvozanatining umumiy sharti va turlari, jism ning
massa markazi, aylana harakatning asosiy tenglamasi,
inertsiya va impuls momentlari, aylanma harakat qilayotgan
jism ning kinetik energiyasi kabi mavzularni o ’qitish uslublari
yozilgan.
T o’rtinchi bobda “Gidroaerostatikani o ’qitish uslubi,
suyuqlik va gazlarning bosimi, tutash idishlar, manometrlar,
paskal qonuni, atmosfera bosimi, Arximed qonuni va uning
qo’llanilishi” va beshinchi bobda “Saqlanish qonunlarini
suyuqlik va gazlarning harakatiga qo’llanishi” lariga oid
o ’qitish uslublari bayon etilgan. Unda suyuqliklar va
mexanikasini o ’rganishda saqlanish qonunlarining ahamiyati
katta ekanligini aytib u yerda eng muhim hodisalar bilan
tanishtirilib ularni o ’qitish uslublari bayon etilgan.
Ushbu akademik litseylarning fizika o ’qituvchilariga
mo’lj-allangan o ’quv qo ’llanma O ’zbekiston Respublikasining
“T a’lim to ’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”ni hayotga tadbiq etish maqsadida ishlab chiqilgan
“Akademik litsey va Kasb hunar kollejlari uchun fizikadan
davlat ta ’limi standarti”asosida tuzilgan dasturga muvofiq
holda yozildi.
O ’quv qo ’llanmadan umumiy o ’rta ta ’lim maktablarining
fizika o ’qituvchilari, fizika yo’nalishlarida tahsil olayotgan
yuqori bosqich talabaiari, magistrantlar ham foydalanishlari
mumkin. O ’quv qo’llanma birinchi marta chop etilayotganligi
uchun ba’zi kamchiliklardan holi deb bo’lmaydi.
- 4 -
M ualliflar o ’quv qo ’llanmaning qo ’l yozmasi bilan
tanishib chiqib, o ’z maslahatlari bilan, uning sifatini
yaxshilasjida hissa qo’shgan dotsent A.Mamadaliyevga,
fizika-matematika fanlari nomzodi dotsent, O.Usmonovga,
fizika-matematika fanlari nomzodi dotsent, X.Qo’chqorovga,
fizika
matematika
fanlari
nomzodi,
A.Xolmirzayevga,
pedagogika fanlari nomzodi dotsent, Z.Jamolovalarga o ’z
minnatdorchiliklarini bildiradilar.
Mualliflar qo’llanma to ’g ’risidagi fikr mulohazalapingizni
ushbu adresga yuborishingizni so’raydilar: indeks Namangan
shahri,Uyehi ko’cha-16 “Namangan davlat universiteti fizika
kafedrasi”, elektron pochta anvarbek_P@mail.ru
Mualliflar
FIZIKA KURSIDA MEXANIKANING TUTGAN
O ’RNI VA
UNING O’QITILISHI
M exanika fizikaning tarixan birinchi paydo bo’lgan
bo’limidir. Mexanika taraqqiyotida eksperimental dalil va
ayrim nazariy fikrlam i to ’plash va sistemaga solish,
fizikaning boshqa sohalaridagidan ko’ra tezroq yagona
nazariya bilan almashdi. Bu yagona nazariya Galiley va
Nyuton
asarlari
natijasida paydo
bo’ldi
va
u
turli
mamlakatlaming olimlari tomonidan rivojlantirildi.
Mexanik xarakat-jismlaming fazoda va vaqtda bir-biriga
nisbatan ko’chishi fizikada o ’rganiladigan harakatlaming eng
oddiy formasidir. Mexanikani, uning eng muhim tushuncha
va qonunlarini o ’rganib olmasdan turib issiqlik, elektr,
hodisalarini ongli o ’zlashtirish mumkin emas. Mutlaqo
ravshanki, harakatning murakkabroq formalari bo’lmish
issiqlik, elektr, tovush, atomlarda sodir bo’ladigan xodisalarni
o’quvchilar mexanikada o ’rganiladigan eng sodda xarakat
formasining asosiy va eng xarakterli tomonlarini o’zlashtirib
olganlaridan so’ng o ’rganilishi lozim. Nihoyat mexanik
harakat xarakatning
sifat tomondan
ancha
murakkab
formalarida qatnashadi, ammo ulam ing o ’rnini bosa olmaydi.
Soddadan murakkabga degan didaktik prinsip fizika kurci
strukturasiga tatbiq etilganda fizikani mexanikadan boshlab
o’rganishni talab qiladi.
Mexanikadan olingan m a’lumotlar fizika kursining boshqa
bo’limlarini o ’rganishda mutlaqo zarurdir. Mexanikadagi
tushunchalami bilmasdan turib fizikani o ’rganish alifbeni
o ’rganmasdan turib kito’b o ’qishga o ’rganish bilan bir xil
bo’ladi.
Xaqiqatan xam
issiqlik hodisalarining mexanizmini,
tabiatini o ’rganish uchun modda tuzilishining molekulyar-
kinetik
nazariyasida
mexanika
tushunchalari
va
qonuniyatlaridan
m olekulalaming
kinetik
va
potensial
energiyasi, jism impulsi (xarakat miqdori) va uning saqlanish
qonuni, kuchning dinamik talqin qiliinshi va boshqalar kabi
tushuncha va qonuniyatlardan keng foydalaniladi.
- 6 -
Elektr maydoni, magnit maydoni va elektromagnit maydon
xossalarini o ’rganishda kuch, massa, ish va energiya
tushunchalarini bilish kerak va hokazo.
Mexanikani
o’rganish
davomida
modda
xaqidagi
tushuncha
rivojlantirib
borilib,
fizikaning
keyingi
bo’limlarida ulaming tuziiishlari o ’rganib boriladi. Lindan
tashqari maydon tushunchasi xam kiritilib (elektmi o ’rganish
vaqtida) u xaqdagi tasavvurlar xam rivojlantirib boriladi.
Mexanik harakatni o ’rganish vaqtida bu harakat vaqt
o ’tishi bilan fazoda yuz beradi, degan fikr ham tushuntiriladi.
M oddaning fazoda va vaqtda harakatlanishi to ’g ’risidagi
tasavvurlar kursning boshida eng sodda va k o’rgazmali
misollarda aniq va tushunarli qilib beriladi. Keyinchalik
harakatning
murakkabroq
formalarini
o ’rganishda
bu
tasavvurlar rivojlantiriladi va chuqurlashtiriladi.
Mexanikani o ’rganishda uning eksperimental asoslarini
kuchaytirish
kerak.
Mexanikani
eksperiment
asosida
o ’rganish quyidagilarni ko’zda tutadi: asosiy hodisalar
tajribalarda o ’rganiladi, fizik qonunlaming chiqarilishi ana
shu tajribalarga tayanadi, tushunchalarning tarkib topishi
tajribalarga va o ’lchashlarga asoslanadi.
Mexanika tajriba
asosida o ’rganilganda o ’quvchilar
mexanik hodisa, qonun, tushunchalar va ulaming tadbiq
etilishi
to’g ’risida
qat’iy
bilimlar
oladilar.
Umumiy
xulosalardan qat’iy faktlami ko’ra biladigan bo ’ladilar, turli
hollarda fizik kattaliklarning son
qiymatlarini
“seza”
biladigan bo’ladilar. Kuchlami dinamometlar bilan, harakat
tezligi va tezlanishni ustiga tomizgich o ’matilgan aravacha
bilan yoki tezlikni spidometr bilan, jism lam ing aylanish
chastotasini taxometr bilan va boshqa fizik kattaliklami
qayta-qayta o ’lchash natijasida o’quvchilarda har-xil kuchlar,
tezliklar, tezlanishlar, massalar, aylanish chastotalari va shu
kabilami chamalab aniqlay bilish malakalari hosil bo’Iadi.
Bular
o ’quvchilaming
mexanikadan
olgan
bilimlarida
formalizmga yo’l qo’ymaydi.
Tajribadan olingan dalillar (faktlar) umumiy fizik nazariya
bilan maxkam aloqada bo ’lishini nazarda tutish kerak. Fizik
nazariyasiz bilimlar sistemasi bo’lishi mumkin emas.
- 7 -
Mexanikada fizikaning bu bo ’limining butun o ’quv
materialini birlashtiruvchi asosiy fizik nazariya Nyuton
dinamikasining uch qonuni va saqlanish qonunlaridir.
M exanikani o’qitish jarayonida fizika fanining bilish
“instrumenti” (asbobi) bo ’lgan asosiy tushunchalar (massa,
kuch,
impuls,
energiya,
...),
fizik
nazariya
(Nyuton
qonunlari), umumlashtirish (butun olam tortishish qonuni,
saqlanish qonunlar) va mexanik sistemalarning muvozanati
bilan o ’quvchilami tanishtiriladi.
Mexanikani
o ’qitish
jarayonida
o ’quvchilarning
dunyoqarashlarini, politexnik bilim va malakalarini to ’g’ri
shakllantirib boriladi. Ular siyosiy-g’oyaviy, vatanparvarlik,
baynalminal ruhida tarbiyalanadilar.
Mexanikani
o ’rganish
jarayonida
o ’quvchilarning
mantiqiy, nazariy, ilmiy-texnik fikrlashlari rivojlanadi.
M exanik harakatlami o ’rganishning turli uslublari mavjud
bo’lib, ulardan biri harakatni bosib o ’tilgan yo’l orqali
tasvirlash bo’lsa, ikkinchisi harakatni radius vektor orqali
tasvirlashdir.
Maktabda
moddiy
nuqtaning
o’mini
koordinatalar
yordamida
(radius-vektorining
koordinata
o ’qlariga proektsiyalari orqali) aniqlanadi. Moddiy nuqta
o ’m ining o ’zgarishini ko’chish orqali aniqlanadi.
Kollej va litseylarda kinematik kattaliklaming (ko’chish,
tezlik, tezlanish) vektor xarakterini o ’quvchilar yaxshi
o ’zlashtirishlari lozim, chunki u dinamikada harakatning
asosiy
qonunlarini
o ’rganishda
zarurdir:
harakat
tenglamalarini
vektor
ko’rinishda
yozish
dinamika
masalalarini fizik mohiyatini ochish imkoniyatini beradi.
Harakatni
tasvirlashda
radius-vektorni
vaqt
yoki
koordinata funktsiyasi sifatida qarab kinematik kattaliklami
vektor kattaliklar sifatida kiritish mumkin. Shuning uchun
kollej va litseylarda vetkor kattaliklar bilan ishlashga ko’p
axamiyat beriladi va xarakatni tasvirlashda koordinat uslubi,
y a’ni ikkinchi uslub tanlanadi.
Koordinat uslubi sanoq sistemasi va harakatning nisbiyligi
haqidagi
tasavvurlar
bilan
mustaxkam
bog’langandir.
Koordinat uslubdan foydalanib vektor kattaliklarni koordinata
- 8 -
o ’qlariga proyektsiyalarini olish orqali harakatni tekislikdagi
yoki to ’g ’ri chiziqli harkatlarga keltirib o ’rganish mumkin.
Kollej va litseylarda mexanikani koordinat uslubida
o ’rganish asosiy tushuncha va qonunlami ta’riflashni fandagi
ta ’riflanishiga yaqinlashtiradi; fizika bilan matematikaning
bog’lanishini kuchaytiradi, bilimni umumlashtirish darajasini
ko’taradi.
I-BOB. KINEMATIKANI O’QITISH USLUBI
l-§. Kirish (darslari)
Kollej va litseylaming fizika kursida kinematika bo’limi
birinchi
o ’rganilib,
unda to ’g ’ri
chiziqii tekis,
tekis
o ’zgaruvchan va aylana b o ’ylab tekis harakatlar va ulaming
harakteristikalari o ’rganiladi. Avval kinematikaning kirish
qismida mexanik harakat, sanoq sistemasi, harakatning
nisbiyligi, fazo va vaqt, harakatni o ’rganish bosqichlari,
moddiy nuqta, traektoriya, y o ’l va ko’chish, ilgarilanma
harakat, vektorlar ustida amallar ko’rib chiqilib, keyin to ’g ’ri
chiziqii harakatni o ’rganishga o ’tiladi. Bu va boshqa
tushunchalar darslikda yaxshi berilgan bo’lishiga qaramasdan
ulaming ba’zi birlariga metodik tavsiyalar berib o’tishni
lozim topdik.
I)
Mexanik harakat haqida tushuncha berish vaqtida
jism ning harakatini o ’rganish uning vaziyatini vaqt o ’tishi
bilan qanday o ’zgarishini bilshni anglatilishini, agar bu
o ’zgarish
m a’lum
bo’lsa, jism ning
istalgan
paytdagi
vaziyatini bilish mumkin ekanligini, mexanikaning asosiy
masalasi ana shundan - jism ning istalgan paytdagi vaziyatini
aniqlashd^n
-
iborat ekanligini,
mexanikaning asosiy
masalasini hal qilish uchun jism qanday harakat qilishini,
qanday harakatda jism ning vaziyati vaqt o ’tishi bilan qanday
o ’zgarishini qisqa va aniq k o ’rsata bilish kerakligi, y a’ni
mexanik xarakatni
ifodalaydigan
kattaliklar o ’rtasidagi
bog’lanishlami aniqlash lozimligi, buni esa kinematikada
ko’rib chiqishimizni aytib o ’tamiz.
a)
Sanoq sistemasi haqidagi tushunchani berish vaqtida
quyidagilami qo’shimcha qilib ketish maqsadga muvofiq:
agar jism to ’g 'ri chiziq bo’ylab harakat qilsa uning harakatini
bitta koordinata o ’qi yordamida o ’rganish mumkinligi, agar
jism biror tekislikda harakat qilsa uning harakatini ikkita
koordinata o ’qi yordamida o ’rganish mumkinligi; agarda jism
fazoda ixtiyoriy yo ’nalishlar bo’ylab harakat qilsa uning
harakatini uchta koordinata o ’qi yordamida o ’rganilishini
aytib, misollar keltirib chizmalar yordamida tushuntiramiz.
- 1 0 -
b)Harakatning nisbiyligini tushuntirishda quyidagicha
tajribadan foydalanish yaxshi natija beradi:
Uzunligi 1 m bo’lgan 4 ta g ’ildirakka o ’matilgan taxtacha
(platforma) ustiga aravacha(o’yinchoq mashina) qo’yib,
tajriba
stoliga
o ’quvchilarga
ko’rinadigan
qilib
joylashtiramiz.( 1 -rasm).
A ravachani
tinch
turgan
taxtacha
bo’ylab
harakatlantiram iz va u atrofdagi jism larga nisbatan,
binobarin taxtachaga nisbatan ham harakat qilayotganini,
Shu bilan birga taxtachaning o ’zi aravachaga nisbatan
harakat
qilayotganini
tushuntiram iz.
Tajribadan
k o ’ram izki, har qanday harakat nisbiydir; jism la r bir-
birlariga nisbatan harakat qiladilar. Tinchlik ham nisbiydir:
Taxtacha stolga nisbatan tinch xolatda, aravachaga
nisbatan harakatda bo’ladi.
Sanoq jism i sifatida bir brusokni olib, uni ketm a-ket
ravishda stolga, taxtachaga, aravachaga q o ’yib, quyidagi
tajribalam i qilamiz:
1) aravachani taxtacha b o ’ylab
harakatlantiram iz (taxtacha stolga nisbatan tinch turadi);
2) aravachani o ’rnidan q o ’zg ’atm ay (ushlab turiladi), uning
ostidagi taxtachani stol bo ’ylab siljitam iz, 3) ustida tinch
turgan aravachasi bilan taxtachani siljitam iz, 4) taxtachani
stol ustida, aravachani taxtacha ustida bir vaqtda bir
tom onga xarakatlantiram iz (siljitam iz). Har bir tajribada
brusokni
turli
yerlarga
q o ’yilganda
(yuqorida
- 11 -
aytganim izdek)
unga
nisbatan
stol,
taxtacha
va
aravachalam ing harakatlarini va tinch holatda b o ’lishlari
ko’rsatib o ’tiladi.
O ’quvchilar bilan suhbat orqali ketayotgan vagon ichida
yuqoridan tushayotgan jism vagonga nisbatan to ’g ’ri
chiziqli, yerga nisbatan egri chiziqli harakat qilishini;
aylanayotgan tam ovcha
ichidagi
sharchning harakati
tarnovga nisbatan to ’g ’ri chiziqli, Y erga nisbatan egri
chiziqli harakatda b o ’lishini chizm alar bilan aniqlaym iz.
O xirida “harakatlam ing nisbiyligi
o ’quv
fil’m i”ni
nam oyish qilib o ’quvchilar bilim ini m ustahkam laym iz.
d)
Jism larning harakat qonunlarini o ’rganishda fazo va
vaqt tushunchalarini aniq tasavvur qilish m uhim aham iyat
kasb etadi. M a’lumki, ham m a m oddiy jism la r hajm ga ega
b o ’lganliklari uchun ular m uayyan joyni egallaydi va bir-
birlariga nisbatan qandaydir tarzda joylashgan b o ’ladi.
Jism
o ’z
harakati
tufayli
vaziyatlarini
(o ’rinlarini)
o ’zgartiradi. Bu o ’zgarish, tabiiyki, fazoda sodir bo ’ladi va
m a’lum vaqt o ralig ’ida am alga oshadi. H ar qanday
m exanikaviy jarayo n biror vaqt oralig’ida fazoda sodir
b o ’ladi. V aqt-hodisalarning ketm a-ket o ’zgarish tartibini
ifodalaydigan fizik kattalikdir. Jism lar harakatini fazo va
vaqtdan ajralgan holda tasavvur qilib b o ’lmaydi. Shuning
uchun ham jism larning m avjudligi va ulam ing harakatlari
fazoda va vaqt ichida sodir b o ’ladi, deb qaraladi.
N yutonning nuqtai nazarida fazo va vaqt m utlaqdir:
Fazo bir jinsli b o ’lib, ham m a yo ’nalishlarda xususiyatlari
bir xildir, vaqt tashqi m uhitga va jism harakatiga bog’liq
bo’lmagan holda bir tekis o ’tadi.
Relyativistik m exanika vaqt va fazo haqidagi fikrni bir
oz o ’zgartirish lozim ligini k o ’rsatadi. N yuton m exanikasi
relyativistik m exanikaning xususiy xoli ekanini (kvant
m exanikasining ham xususiy holi ekanini) tushuntirib
o ’tam iz.
- 1 2 -
e) M oddiy nuqta haqida tushuncha berayotganim izda
o ’quvchilar ko’rgan va idrok qiladigan m isollardan
ko’proq keltirish m aqsadga m uvofiqdir. M asalan, poezdni
Toshkentdan A ndijonga ketayotganda m oddiy nuqta deb
qarash
m um kinligini,
lekin
u
daryo
k o ’prigidan
o ’tayotganda k o ’prikka nisbatan m oddiy nuqta deb
b o’lmasligini, o ’quvchi uyida gim nastika qilayotganda
m oddiy nuqta b o ’lm asligi, uyidan m aktabga ketayotganda
m oddiy nuqta deb qarash m um kinligi tushuntiram iz.
f) K o’chish va y o ’l haqida tushuncha berilayotganda
harakatlanayotgan
jism ning
boshlang'ich
va
oxirgi
vaziyatlarini o ’quvchilar to ’g ’ri tasavvur qilishlari lozim,
aks holda ular jism ning boshlang’ich va oxirgi vaziyatlari
deganda uning tinch turgan va to ’xtagan paytdagi
vaziyatlarini tushunadilar. Harakatlanayotgan jism ning
harakatini kuzatishga boshlangan
paytdagi vaziyatini
boshlang’ich
vaziyati,
harakatni
kuzatishni
tugatgan
paytdagi
vaziyatini
oxirgi
vaziyat
deb
yuritilishini
chizm alar yordam ida tushuntiram iz (2-rasm). Shundan
keyin y o ’l va ko’chishini ta ’rifini berib, y o ’l skalyar,
ko’chish vektor kattalik ekanini uqdiramiz.
y o ' l
- 1 3 -
g) Vektorlar ustida amallami tushuntirish vaqtida ulami bir
nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko’chirish mumkinliginj misollar
yordamida ko’rsatib ketish maqsadga muvofiqdir. Vektorlami
bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga yo’nalishini va uzuniigini
(miqdorini) o ’zgartirmagan holda ko’chirish mumkin. Bir
necha
vektorlarni
bir
nuqtaga yoki
turli
nuqtaiarga
ko’chirishni chizmalar yordamida tushuntiramiz.
Dostları ilə paylaş: |