Litseylarda fizika

qarshi 
y o ’nalishda,  ya’ni  soat  strelkasi  bo’ylab  b o’ladi  va  u  qanot 
tepasidagi  havo  oqimini  tezlashtirib,  ostidagi  havo  oqimini 
sekinlashtiradi.  Natijada  Bernulli  qonuniga  ko’ra  qanot 
tepasida  bosim  kuchi  kam  bo’lib,  ostida  katta  bo’ladi.  Bu 
bosim  kuchlari  farqi  samolyotni yuqoriga ko’taradi.
Agar  bosimlar  farqi  samolyotning  o g ’irligidan  kichik  bo’lsa 
uni  ko’tara olmaydi.
Samolyot  qanotining  ko’tarish  kuchini  boshqa  usullar  bilan 
ham  tushuntirishimiz  mumkin  (masalan,  M.X.  O ’lmasova 
kitobiga qaralsin).
Samolyot  qanotinnig  ko’tarish  kuchi  masalasi  ko’rilganda 
suvda  harakatlanayotgan  qanotga  ta’sir  etuvchi  ko’tarish 
kuchi 
haqida  ham 
tushuncha  berib  ketish 
maqsadga 
muvofiqdir,  chunki  hozirgi  vaqtda  kemalar  ostiga  suyri 
shaklidagi  qanotlar  biriktirilib,  uning  yordamida  ko’tarish 
kuchini  va tezlikni  ortdirilmoqda.
Suv  ovti  qanotlarda  ko’tarish  kuchining  hosil  bo’lishini 
quyidagicha  model  yordamida  tushuntirish  yaxshi  natija 
beradi  (104-rasm).
- 2 0 7 -

104-rasm.
1-qanot  suyri  shaklida  b o’lib,  u  oq  tunkadan  tayyorlanadi. 
Uning o ’lchamlari:  uzunligi  5  sm,  eni  5  sm.
Qanot gorizontal  2  sterjenga kiydiriladi  (mahkamlanadi).  Bu 
gorizontal  sterjen  vertikal  3-sterjenga  sharnir  (aylanganda 
yuqoriga  ko’tariladigan  qilib)  biriktiriladi.  Vertikal  o ’qning 
yuqorisi  5-taxtachaga  o ’rnatilgan  va  bir  sekundda  bir  marta 
aylanadigan  4-elektr  dvigatelga  biriktiriladi.  Taxtacha  chuqur 
banka 6 -og’ziga o ’rnatiladi.
Bankaga  suv  quyib,  elektr  dvigatelini  (Uoren  motori)  tokka 
ulaymiz.  Suv  ichida  qanot  aylana  boshlaydi  va  Shu  bilan 
birga suv yuziga ko’tarila boshlab,  suv yuziga chiqadi.
Gorizontal  sterjen  atrofida  bir  oz  burib  qanotning  ataka 
(hujum)  burchagini  o ’zgartirib,  tajribani  takrorlaymiz  va 
ko’tarish 
kuchi 
ataka 
burchagiga 
bog’liq 
bo’lishini 
ko’rsatamiz.  Ataka  burchagi  nolga  teng  bo’lganda  ham 
ko’tarish kuchi  bir oz b o’lishini  ko’rsatamiz.
Qanot  o ’rnatilgan  kemalaming  tezliklari  100  km/soat  gacha 
boradi.
- 2 0 8   -

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.  Arxangel’skiy  M.M.Kurs  fiziki.  Mexanika.  Moskva- 
1975  g.
2. 
Burov 
V.A. 
va 
boshqalar. 
Demonstratsionniy 
eksperiment  v  sredney  shkole.  Chast’  I  i  II.  M oskva-1967, 
1968  g.
3.  Mirzaaxmedov  B.M.  va  Mamadiyorov  N.M .  O ’rta 
maktabda  fizika o ’qitish  metodikasi.  Guliston-1992  y.
4.  Mirzaaxmedov  B.M.  va  boshqalar.  “Fizika  o ’qitish 
metodikasi”  kursidan  o ’quv eksperimenti.  Toshkent-1989 y.
N o ’m onxo’jayev 
K. 
va 
boshqalar. 
Fizika. 
1-qism. 
Toshkent-2002 y.
5.  N osova  T.I.  va  boshqalar.  Mexanika.  Metodicheskie 
rekomendatsii.  Moskva-1985  y.
6.  N osova  T.I.  va  boshqalar.  Mexanika.  Fakul’tativnbiy 
kurs.  M oskva-1971  g.
7.  Orexov  V.P.  va  Usova  A.V.  taxririda.  Metodika 
prepodovaniya  fiziki  v  8-10  klassax.  Chast’-I.  M oskva-1986 
g-
Reznikov  L.I.  va  boshqalar.  Maktabda  fizika  o ’qitish 
metodikasi.  Toshkent-1978 y.
8.  Tursunmetov  K.A.  va  boshqalar.  Fizikadan  masalalar 
to ’plami.  Toshkent-2003  y.
9.  M .X.O ’lmasova.  mexanika  va  molekulyar  fizika. 
Toshkent-2003  y.
10.  G ’aniyev  A.G.  va  boshqalar.  Fizika.  1-qism.  Toshkent- 
2003  y.
E.E.  Evenchik  va  boshqalar.  O ’rta  maktabda  fizika o ’qitish 
metodikasi.  Mexanika.  Toshkent-1989 у .
11.  “Fizika v  shkole”  va “Xalq  ta’limi” jurnallari.
- 2 0 9 -

M U N D A R I J   А
S o ’z  b o s h i ............................................................................................ .................. 3
F iz ik a   k u r s id a   m e x a n i k a n i n g  tu tg a n   o ’rni  va  u n in g   o ’q it il is h i........... 6
I - B O B .   K I N E M A T I K A N l   O ’Q I T I S H   U S L U B I
1-§.  K irish   ( d a r s la r i) .......................................................................................... 10
1.1.  T e z l i k ..............................................................................................................14
1.2.  T e z l a n i s h ...................................................................................................... 16
2-§.  T o ’g ’ri  chiz iqii  t e k ^   h a r a k a t ................................................................17
3-§.  T o ’g ’ri  chiz iqii  tekis  h a ra k a t n i  k i n e m a t i k  t a s v i r l a s h .................. 23
4-§ .  T o ’g ’ri  chiziqii  h arak atlarn i  v a  te zlik larn i  q o ’s h i s h .................... 26
5-§.  T o ’g ’ri  chiziqii  n o te k is  h a r a k a t ...........................................................29
5.1.  T o ’g ’ri  chiziqii te k i s   o ’z g a r u v c h a n   harakat.  T e z l a n i s h .............. 29
6-§.  J i s m l a r n i n g  e rk in   t u s h i s h i ......................................................................34
7-§.  T o ’g ’ri  chiziqii  te k is  o ’z g a r u v c h a n   h a r a k a t d a   k o o r d i n a t a ­
n in g   v a q t g a  b o g ’liqlik  g r a f i g i ....................................................................... 36
8-§.  A y l a n a   b o ’y la b  tekis  h a r a k a t ................................................................40
9-§.  M a r k a z g a  i n t il m a  te z l a n i s h ....................................................................43
10-§.  A y l a n m a  h a ra k a tn i  u zatish   v a  uni  il g a ri la n m a  h a r a k a t g a  
a y la n tir ish   m e x a n i z m l a r i  ( q u r i l m a l a r i ) ...................................................... 48
1 1-§.  A y l a n a   b o ’y la b  J e k is o ’z g a r u v c h a n   hara k a t.  B u r c h a k  
tezlanis h.  T a n g e n tsia l  va t o ’la  te z l a n i s h ................................................... 51
12-§.  G o r i z o n t g a   b u r c h a k  o s t i d a  v a  g o riz o n ta l  o ti lg a n  j i s m  
h a r a k a t i ................................................................................................................. 54
2 - B O B .   D I N A M I K A N I   O ’Q I T I S H   U S L U B I  
D i n a m i k a n i n g  as o s iy  t u s h u n c h a la r i  v a   q o n u n la r in i 
o ’qitis h  u s l u b i  
58
13-§.  N y u t o n n i n g   bir in chi  q o n u n i ...............................................................58
14-§.  Jism   m a s s a s i .............................................................................................60
15-§.  K u c h ............................................................................................................63
16-§.  N y u t o n n i n g   ikkinchi  q o n u n in i  o ’q it il is h i......................................64
17-§.  N y u t o n n i n g   u c h in c h i  q o n u n i ............................................................. 69
18-§.  E la stik  k u c h i .............................................................................................71
19-§.  Is h q alan is h   k u c h i ....................................................................................78
20 -§ .  B u tu n   d u n y o  to r tish is h   q o n u n i ..........................................................84
21-§ .  T o r ti s h   m a y d o n i .  G r a v it a ts i o n   m a s s a ............................................. 91
22 -§ .  O g ’irlik  k uchi.  J i s m n i n g  o g ’irligi.....................................................92
23 -§ .  O ’ta  y u k la n i s h   va  v a z n s i z l i k ...............................................................95
24-§ .  Y e r n in g   s u n ’iy y o ’ld oshla ri.  b ir in ch i  v a   ikkinchi
k o s m i k  te z l i k l a r ................................................................................................ 101
- 2 1 0 -

25 -§ .  G a lil e y n in g   nis biylik  p ri n ts i p i........................................................ 104
3 - B O B .   M E X A N I K A D A   S A Q L A N I S H  
Q O N U N L A R I N I   O ’Q I T I S H   U S L U B I
26-§ .  Jism   im pulsi.  I m p u ls n i n g  sa q la n ish   q o n u n i .............................. 107
27 -§ .  M e x a n i k   ish  v a  q u v v a t ...................................................................... 112
28-§.  E n e rg iy a .K in e tik   va  poten tsial  e n e r g i y a l a r ............................... 122
29-§ .  M e x a n i k  e n e r g i y a n in g   s a q la n ish   q o n u n i .................................... 129
30-§ .  E n e r g iy a  v a   im p u ls n in g   sa q la n ish   q o n u n la r in i
u ru lish id a  q o 'l l a n i l i s h i .................................... .............................................1 3 1
S T A T I K A   E L E M E N T L A R I
31-§.  K u c h la m i  q o ’shish  va ayirish.  T e n g  t a ’sir e tu v c h i  k u c h ....... 140
32-§ .  Parallel  k u c h la r n in g  te n g  t a ’sir e tu v c h i s i................................... 144
33-§ .  Kuch  m o m e n ti .  Juft  k u c h la r   m o m e n t i .......................................... 149
34-§ .  K uch  m o m e n tl a ri n i  q o ’shish.  A y la n is h   o ’q ig a  e g a
b o ’lgan j i s m n i n g   m u v o z a n a t  s h a r t i ............................................................151
35-§ .  Q attiq  j i s m   m u v o z a n a tin i n g   u m u m i y   sh a r ti............................... 153
36-§ .  J i s m l a rn i n g   m a s s a   m a r k a z i .............................................................. 156
37-§.  Q attiq  j i s m n i n g  m u v o z a n a t tu r la ri.................................................158
38-§.  A y la n m a   h a ra k a tn in g   aso s iy  ten g lam as i.  Inertsiy a 
m o m en ti.  Im p u ls  m o m e n t i ...........................................................................166
39-§.  A y la n m a  h a ra k a t q ilay o tg an  j i s m n i n g  kin etik
e n e rg iy a s i........................................................................................................... 172
4 - B O B .   G I D R O A E R O S T A T I K A N I   O ’Q I T I S H   U S L U B I
40-§ .  S u y u q lik   v a  g azla rn in g   b o s i m i.......................................................176
4 1-§.  T uta sh  idishlar.  M a n o m e tr l a r ......................................................... 178
42-§.  Pask al  q o n u n i ....................................................................................... 179
43-§.  A tm o s f e r a  b o s i m i ................................................................................181
44-§.  A rx im e d   qo n u n i  va  un in g   q o ’llanilishi.......................................183
5 - B O B .   S A Q L A N I S H   Q O N U N L A R I N I   S U Y U Q L I K  
V A   G A Z L A R N I N G   H A R A K A T 1 G A   Q O ’ L L A N I S H I
45-§.  L a m in a r va  tu rb u len t o q im la r ......................................................... 187
46-§.  Q u v u r d a   (n ay d a)  s u y u q l ik l a m i n g  h arak at tezligi 
(uzluksizlik  t e n g l a m a s i) ............................................................................... 187
47-§.  B e m u lli  te n g lam as i  (q o n u n i ).......................................................... 189
48-§ .  Q o v u s h q o q   su y u q lik n in g  oqishi.  Puazeyl  q o n u n i .................. 201
49-§.  Q o v u s h q o q   s u y u q l ik d a  j i s m   h arakati.  Sto ks
F o r m u l a s i ......................................................................................................... 203
50-§ .  S a m o l y o t( ta y y o r a )  q a n o ti n in g  k o ’ta rish  k u c h i ...................... 2 0 6
F o y d a la n i lg a n   a d a b iy o t la r  r o ’y x t i ............................................................2 09
- 2 1 1   -

N ajm id din   S adridd in ov, 
A n varb ek   P o ’latov
AKADEMIK
LITSEYLARDA FIZIKA 
O'QITISH  USLUBI
M uhanir:
Tex. muharrir: 
Kom.  dizayner: 
Мусацциц:
Anvar  IKROMOV. 
N o'm onxon TOSHXOJAYEV. 
Anvarxon  TOSHXOJAYEV. 
Kamolxon  BOBOXONOV.
T e r i s h g a  0 5 .0 2 .2 0 1 5   y.  berild i.  B o s is h g a  2 5 . 0 4 .2 0 1 5   y.
r u x s a t  etildi.  S h rift g arn itu ra si  T i m e s   N e w   R o m an . 
O q   q o g ' o z g a  o fs e t u s u l id a  bosild i.  B ich im i  6 0 x 8 4 .  1/16. 
N a s h r i y o t  h is o b  t a b o g ‘i  13,25.  A d a d i  5 0 0   nusx a. 
B u y u r t m a № 1 7 6   B a h o si  kelish ilg an   narx da.
«Namangan»  nashriyoti.  Namangan  shahri,  Navoiy 
ko‘chasi,  36.  Matbuot  uyi.  3-qavat.
N ashriyot  veb  sayti:  nam nashr.uz 
e-mail:  nvmab@ inbox  uz.
Nashriyot  litsenziya  raqami  AI-156 2009  yil 
14  avgustda  berilgan.
Tel:  [phone]
«Chust  bosmaxonasi»  MCHJ,  Chust  shahri, 
So'fizoda  ko'chasi,  8-uy.

N AJM ID D IN   SAD R ID D INO V
P edagogika fa n la ri n o m zo d i, dotsent,
X alq  m aorifi  a ‘loch isi.
1933 yilda N am angan viloyati N am angan shahridi 
tug'ilgan.
1960-1961  yillarda  Y angiqo‘rg ‘ondagi  11-scol 
m aktabda.  1962 yildan  1967 yilgacha N D PIda fizfLi 
fanidan  saboq  bergan.  1967-1969  yillar  O 'z P F IT la i 
aspiranturada  tahsil  oldi.  1971  yili  nom zodllt 
dissertatsiyasini  y o ‘qladi  va  N D PIda  ish  boshlac.. 
1978-1993  yillarda  N D PIning  eksperem ental  fiziLi 
kafedrasida  m udir  vazifasida  faoliyat  k o ‘rsatdi.
1992  yili  R espublika  P rezidentining  " F a x r 
Yorlig‘iga”  sazovor b o ig a n .  Uztozning  ko'plab  ihnr 
pedagogik  ishlari  m avjud.  Jum ladan  “Fizika  o ‘qitish  uslubiyati  asoslarT 
(“0 ‘zbekiston”  nashriyoti  2006  y.),  “Atom  tuzulishi”  2004  yil  va  boshqa 
o 'q - *  
uslubiy  qo‘llanmalar ham da yuzdan  ortiq  ilmiy  maqolalar  muallifidir.  S hu n in g o a 
beshta  mualliflik  guvohnomasiga  ega.
A N V A R B E K   P O ‘LA TO V
F izik a-m atem atik a  fanlari  n om zo d i.
1958  y ild a   N a m a n g a n   v ilo y a ti  N a m a n g a n  
tum anida  tu g ‘ilgan.
1981  yilda N am angan D avlat pedagogika instituti 
(hozirgi  N am D U )ni  tam om lab,  ish  faoliyatini 
m azkur  institutda  boshlagan.  1985-1988  yillarda 
R ossiyaning  Sankt-Peterburg  shahridagi  A.F.Ioffe 
nom li  fizika-texnika  ilmiy  tekshirish  institutida 
m aqsadli  aspiranturani  tam om lagach,  1989  yili 
n o m z o d lik   d is s e rta ts iy a s in i 
m u v a ffa q q iy a tli 
him oya  qildi.
H o z irg a c h a   ik k ita   m u a lliflik   g u v o h n o m a si 
(patent),  ikkita o ‘quv-uslubiy  q o ‘llanm a va 60  dan ortiq ilm iy-pedagogik ishis 
e'lon  qilingan.
B ugungi  kunda  N am D U ning  fizika  kafedrasida  y arim o ‘tkazgichlar  soh 
ham da fizika fanini o ‘qitishning dolzarb m uam m olari b o ‘yicha ilm iy  pedag  f 
izlanishlar  olib  borm oqda.
ISBN  978-9943-977-48-8