Litseylarda fizika

Bundan  siqib  chiqarilgan  suvning  xajmi  jism   xajmiga  teng 
bo’ladi, degan xulosani  chiqaramiz.
O ’quvchilarga  odatda  katta  taassurot  qoldiradigan  quyidagi 
tajriba  ancha  samaralidir.  G ’ishtning  uzun  yoqlarini  vertikal 
holda  joylab,  uni  ingichka  rezina  ipga  osiladi.  Rezina  ip 
kuchli  cho’ziladi.  Keyin  g ’isht chuqur  suvli  idishga (masalan, 
agvariumga)  asta-sekin  tushiriladi.  G ’isht  suvga  botib  borgan 
sari  ipning  cho’zilishi  minimumgacha  kamayadi.  Shundan 
keyin  g ’isht  asta-sekin  suvdan  chiqariladi-bunda  ipning 
so ’zilishi  ortadi.  Rezina  ipning  uchini  baland  shtativga
□
b
91-rasm.
-  183  -

maxkamlab  suvli 
idishni  ko’tarib,  tushirib  yuqoridagi 
hodisani kuzatamiz.
Tajribalarga  asoslanib  suyuqlikka  botirilgan jism ga  pastdan 
yuqoriga  y o ’nalgan  itarib  chiqaruvchi  kuch  ta’sir  etadi,  bu 
kuch  shu  jism   siqib  chiqargan  suyuqlikning  o g ’irligiga  teng 
b o’ladi,  degan  xulosani  chiqaramiz. 
Siqib  chiqarilgan 
suyuqlikning  xajmi  jism   xajmiga  teng  b o’lishini  o ’quvchilar 
unutmasliklari  lozim.  Arximed  kuchi  suyuqlik  zichligiga 
bog’liq  b o’lishini  yuqoridagi  tajribalami  zichligi  suvning 
zichligidan  katta  bo’lgan  suyuqlik  bilan  (masalan,  tuz 
eritmasi  bilan)  takrorlab,  ulardan  olingan  natijalami  suvda 
olingan natijalar bilan solishitirsh orqali ko’rsatamiz.
Gazlarda  ham  jism ga  Arximed  kuchi  ta’sir  qilishini 
quyidagi  tajriba yordamida ko’rsatish mumkin.  Tajriba  uchun 
o g ’zi  maxkam  yopilgan  litrli  kolba  olamiz.  Uni  richagli 
tarozining 
qisqartirilgan 
pallasiga 
osib, 
muvozanatga 
keltiramiz.  Kolba  tagiga  keng  idishni  shunday  qo’yamizki,  u 
butun  kolbani  qamrab  olsin.  Bu  idishni  Kipp  apparati 
vositasida  (u  Kimyo  laboratoriyasidan  olinadi)  is  gazi  (CO
2
) 
bilan  to’ldiriladi.  Tarozining  muvozanati  buziladi.  Kolba 
osilgan  palla  yuqoriga  ko’tariladi.  Bu  tajriba  oddiy  maktab 
tarozisida  ham  yaxshi  chiqadi,  chunki  C 0 2  ning  zichligi  2 
kg/m3  ga,  havoniki  l,3k g/m 3  ga  teng,  ularning  ayirmasi
0,7kg/m3  ga  teng  bo’lib,  bundan  lm 3  xajmli  jism   IS  gazi 
tomonidan  7N  kuch  bilan,  qaralayotgan  1  litrli  kolba  esa
0,007N   kuch  bilan  itariladi.  Bu  kuchni  maktab  tarozilari 
sezadi.
Shundan 
keyin 
o ’quvchilarga 
suyuqlikda 
bosimni 
o ’lchaydigan  manometr  yordamida  suyuqlikning  pastki 
satxidagi  bosim  suyuqlikning  yuqori  satxidagi  bosimidan 
katta 
ekanligini, 
shuning 
uchun  jism ga 
yuqoridagiga 
qaraganda  pastdan  katta  kuch  ta’sir  etishini  tajriba  qilib 
ko’rsatamiz.
Keyin  sin f  doskasida  tajriba  rasmini  chizib,  suyuqlikka 
botirilgan  jism ning  pastki  sirtiga  b o’lgan  bosim  kuchi 
jism ning  yuqori  sirtiga  b o’lgan  bosim  kuchidan  hamma  vaqt 
katta  ekanligini,  bu  bosim  kuchlarining  farqi  jismni 
suyuqlikdan  itarib  chiqaruvchi  kuchga  teng  bo’lishini  va  bu
-  1 8 4 -

kuchning  hisoblash  formulasini  keltirib  chiqaramiz  (2-ga 
qaralsin).
B iz 
yuqorida 
Arximed 
kuchini 
induktiv 
uslubda 
tushuntirishga 
to’xtaldik. 
Uni 
deduktiv 
uslubda 
ham 
ko’rsatish  mumkin.  Buning  uchun  avval  Arximed  kuchini 
hisoblash 
formulasini 
chiqarib, 
keyin 
uni 
nimalarga 
b og’liqligini  ko’rib  chiqiladi.  Bu  uslub  jismni  suyuqlikdan 
itarib  chiqarayotgan  kuchning  mavjudligi  suyuqlik  ichida 
bosim 
taqsimlanishining 
natijasi 
ekanligini 
darhol 
ko’rsatishga imkon  beradi.
O ’quvchilar  Arximed  kuchini  o ’zlashtirganlaridan  keyin 
unga 
oid 
bir 
necha 
masalalar 
yechib, 
bilimlarini 
mustaxkamlaymiz.  Shundan  keyin  uning  qo’llanishlariga 
to’xtalib  o ’tamiz.  Bunda  ariometrlar,  jismlarning  suzishi  va 
havoda suzishlar ko’rib chiqiladi.
Avval 
o g ’irlik  kuchi 
va 
itaruvchi 
kuch 
o ’rtasidagi 
munosabatga  bog’liq  xolda  jism ning  cho’kishi,  suyuqlik 
ichida  suzishi  yoki  qalqib  chiqishini  aniqlab,  bu  hollami 
ko’rsatuvchi 
tajribalami 
namoyish 
qilamiz. 
Quyidagi 
tajribalardan  foydalanish maqsadga muvofiqdir.
1.  Kartoshka  (yoki  xom  tuxum)  avval  toza  suvga tushiriladi 
kartoshka cho’kadi,  keyin  uni  kuchli  sho’r suvga tushiriladi  u 
ch o’kmaydi.  Birinchi  holda  kartoshka  o g ’irligi  Arximed 
kuchidan katta bo’lib,  ikkinchi holda kichik b o’ladi.
2.  Idishga  toza  suv  quyamiz,  keyin  idish  tubiga  tushirilgan 
naycha  orqali  sho’r  suv  yuboramiz.  Idishga  tushirilgan 
kartoshka  suyuqlik  ichida  suzib  yuradi.  Bunda  o g ’irlik  kuchi 
Arximed kuchiga teng b o’ladi.
3.  Suv  bilan  to’ldirilgan jumrakli  idishga  havodagi  o g ’irligi 
ma’lum  bo’lgan jism   botiramiz.  Jismning  suvda botgan  qismi 
xajmiga  teng  xajmli  suvni  jism   siqib  chiqaradi.  Bu  suvning 
o g ’irligi jismning  o g ’irligiga  teng  bo’ladi.  Buni  dinamometr 
yordamida o ’lchab ko’rsatamiz.
4.  Parafin  bo’lagini  suvda  suzishini,  kerosinda  cho’kishini 
ko’rsatib  jismlarning 
suzishini  jism  
va 
suyuqlikning 
zichliklariga  bog’liqligini  ko’rsatamiz.  Birinchi  holda  jism  
zichligi  suv  zichligidan  kichik,  ikkinchi  holda  jism   zichligi 
kerosin zichligidan kattadir.
-  1 8 5 -

5.  Biri-parafin,  ikkinchisi-tikini  b o’lgan  (yoki  po’kak)  ikkita 
bir  xil  sharcha  olib,  ularni  suvga  tushiramiz.  Har  ikkisi  ham 
suv  yuzida  yuradi,  chunki  ularning  zichliklari  suvning 
zichligidan  kichik.  Ammo  parafinning  zichligi  tikinning 
(po’kakning)  zichligidan  katta,  shunning  uchun  parafin 
sharcha  suvga  chuqurroq  botadi.  Bundan  zichligi  katta 
b o’lgan  jism   suvga  k o’proq  botadi,  jism   zichligi  suyuqlik 
zichligidan  katta  bo’lsa  u  botib  ketadi,  degan  xulosani 
chiqaramiz.  Buni  zichliklar jadvalidan  foydalanib tushuntirish 
qulaydir.  Qaysi  jism   suvda  botishini,  qaysilari  botmasligini 
jadval  yordamida  aniqlab,  ularni  tajribada  ham  k o’rsatib 
boramiz.
Shundan  keyin,  havoda  suzish,  ariometming  tuzilishi  va 
ishlashiga 
ham 
qisqacha 
to ’xtalib 
o ’tish 
maqsadga 
muvofiqdir.
Oxirida  “Jismlarning  suyuqlikda  suzishi  va  havoda  parvoz 
qilishi” 
o ’quv 
fil’mini 
k o’rsatib 
o ’quvchilar 
bilimini 
mustaxkamlaymiz.
-  1 8 6 -

5-BOB. SAQLANISH QONUNLARINI SUYUQLIK VA 
GAZLARNING HARAKATIGA QO’LLANISHI
O ’quvchilarga 
suyuqliklar 
va 
gazlarning 
harakatini 
o ’rganuvchi  mexanikaning  bo’Iimini  suyuqliklar  va  gazlar 
mexanikasi 
deb 
atalishini, 
uni 
o ’rganishda 
saqlanish 
qonunlarining  axamiyati  katta  ekanini,  biz  bu  yerda  eng 
muxim  hodisalar  bilan  tanishib  chiqishimizni  aytib  ularni 
ko’rib chiqamiz.
45-§. LAMINAR VA TURBULENT OQIMLAR.
Suyuqlikning  parallel  qavatlar  bo’ylab  oqishi  Laminar  oqim 
deyiladi.  Bu  oqimda  bir  qavatdan  ikkinchisiga  suyuqlik 
o ’tmaydi.  Laminar  oqim  kichik  tezliklarda  bo’lishini,  katta 
tezlikda 
buzilishini 
aytib, 
uni 
quyidagicha 
tajribada 
ko’rsatamiz:  shisha trubadan  kichik  tezlikda  suv  oqizib,  unga 
bo’yoq  yuborib  turamiz.  B o ’yoq  aniq  ajralib  turgan  chiziqlar 
(qabatlar)  bo’ylab  harakat  qilishini  ko’ramiz.  Keyin  suyuqlik 
tezligini  ortdirib  borib  Laminar  oqim  buzilib  borishini 
ko’rsatamiz.  Demak,  suyuqlik tezligi  ortib  borsa u  qiyshiq  va 
o ’zgarib  turuvchi  traektoriya  b o’ylab  harakat  qila  boshlaydi. 
Bunday  oqimni  turbulent  oqim  deyilishini,  bu  oqimda  nay 
ichidagi  biror  nuqtani  kuzatsak  u  yerda  turli  tezlikdagi 
zarralar  kelib  turishini,  turbulent  oqimga  o ’tishda  suvda 
uyurmalar  hosil  bo’lishini,  ular  juda  kichik  uyurmachalarga 
ajralib 
ketishini, 
turbulent 
oqimni 
suyuqlik 
kesimi 
o ’lchamidan juda kichik  o ’lchamgacha  bo’lgan  uyurmalardan 
iborat  deb  qarash 
mumkinligini 
chizmalar  yordamida 
tushuntiramiz.
46-§. QUVURDA (NAYDA) SUYUQLIKLARNING 
HARAKAT TEZLIGI (UZLUKSIZLIK TENGLAMASI)
Avval  o ’quvchilrga trubaga kelayotgan  suyuqlik bilan undan 
chiqayotgan  suyuqlik  miqdorlari  teng  bo’lsa  bunday  oqimni 
barqaror 
oqim 
deyilishini 
aytib, 
keyin 
uzluksizlik 
tenglamasini chiqaramiz.
-  1 8 7 -

Aytaylik  suyuqlik  ko’ndalang  kesimi  turli  yerlarida  turlicha 
b o’lgan  nay  ichida  ishqalanishsiz  oqayotgan  bo’lsin  (92- 
rasm).
~
 
S 2
^ 1   ^ 
П  
*^2
J
1
92-rasm.
Agar  suyuqlik  ichida  uzilish,  pufak  bo’lmasa  uning  har 
qanday  oqimida  massaning  saqlanish  qonuni  amal  qiladi, 
y a ’ni  nayning  ko’ndalang  kesimi  Si  b o’lgan yuzadan  t vaqtda 
o ’tgan  suyuqlik  miqdori  shu  vaqtda  S2  yuzadan  o ’tgan 
suyuqlik  miqdoriga  teng  bo’ladi  (barqaror  oqim  b o’ladi): 
tni=m2
Lekin 
m ^ p i ^ i S j t ;  
m2=p2^l2S2t 
ekanini
e ’tiborga olsak,
Pi 
9
 l S,t=p2 
9
 2S2t yoki  p, 
9
 iSi=p2 
9
 2S2
Siqilishi  e ’tiborga  olinmaydigan  darajadagi  suyuqliklarda 
zich ligi hamma yerda bir hil  b o’ladi,  deyish mumkin.  U  holda 
pi=p2  b o ’ladi.  pi 
$
 i Si=p2,9 2S2  dan 
9  \
 S]= 
9
 2S2 yoki
9  
S
S 
9
 =const bundan  —  =  —
9 2 
Sx
Dem ak,  oqim  tezligi  bilan  nayning  ko’ndalang  kesimining 
k o’paytmasi  o ’zgarmas  kattalikdir,  y a ’ni  nayning  kesimi 
kichik  b o’lgan  yerida  oqim  tezligi  katta  bo’lib,  kesimi  katta 
b o’lgan  yerida  oqim  tezligi  kichik  bo’ladi.  Bu  uzluksizlik 
tenglamasidir.
O ’quvchilar  ariqlarda,  kanallarda  keng  yerlarida  suv  sekin 
oqishini,  tor  yerlarida  tez  oqishini  ko’rib  yurganlar.  Ularni 
m isollar  sifatida  aytib,  tajribada  ham  ko’rsatamiz.  Shuni  ham 
aytish  kerakki  real  suyuqliklarda nay  devorlari yaqinida oqim 
tezligi  kichik  b o’lib,  o ’rtaga  borgan  sari  tezligi  ortib  boradi, 
tezlik  parabolik  qonun  asosida  o ’zgaradi.  O ’quvchilarga  uni

kanaldagi,  ariqdagi  suvdan  ko’rganlariga  asosan  tushuntirib, 
bunday suyuqliklarda o ’rtacha tezlik olinishini  aytib o ’tamiz.
47-§. B E R N U L L IT E N G L A M A S 1 (Q O N U N I)
Mavzuni  bizningcha  quyidagicha  tartibda  ko’rib  chiqish 
maqsadga muvofiqdir:
a)  Bemulli  tenglamasini  umumiy  xol  uchun  keltirib 
chiqarish.
b)  Uni  gorizontal  y o ’nalishda  oqayotgan  suyuqlikka  tadbiq 
etish  (xususiy xoliga o ’tish).
v)  Statik  va  dinamik  bosimlami  o ’lchash  usullarini 
ko’rsatish.
g)  Bernulli  qonunining qo’llanishlari bilan tanishtirish.
Mavzuni  o ’tishni  quyidagicha  hikoyadan  boshlashimiz 
mumkin:  kuchli  bo’ron  bo’lganda  uyning  tomlari  (stropila  va 
shiferlari)  birdaniga ko’chib  tepaga  qarab  otilib  ketadi.  Keyin 
shamol  uni  uchirib  ketadi.  Tom  shamol  y o ’nalishida  ketmay 
birdan  yuqoriga  (tepaga)  otilishini  fizika  nuqtai  nazaridan 
qanday  tushuntirish  mumkin?  Muammoli  vaziyat  hosil 
bo’ladi.
Bu  savolga  o ’rganiladigan  mavzu javob  berishini  aytib,  uni 
bayon  qilishga  o ’tamiz.  Mavzuni  o ’quvchilar  bilan  suhbat 
qilish  orqali  tushuntirish  maqsadga  muvofiqdir.  Suhbat  orqali 
quyidagilami  ketma-ket ravishda aniqlab boramiz.
1. 
Oqim y o ’nalishida torayib  boruvchi  oqim  naychasini  ko’z 
oldiga  keltiraylik.  Uning  tor  qismiga  borgan  sari  suyuqlik 
tezlanish  olib tezligi  ortib  boradi,  ya’ni  nayning tor qismidagi 
suyuqlikka  keng qismidagi  suyuqlik  ma’lum  kuch  bilan  ta’sir 
qiladi  (93-rasm).
Bu  kuch  nayning  keng  qismidagi  bosim  tor  qismidagi 
bosimdan  katta  bo’lganida  xosil  bo’lishini  uqdirib,  keyin 
harakatini ko’rib chiqamiz.
Oqim  nayining  В  va  С  -   kesimlari  orasidagi  suyuqlik 
harakatini  ko’rib chiqishga o ’tamiz.  Aytaylik  u  harakat qilib t 
vaqt  ichida  Bi  va  Ci  kesimlar  orasiga  o ’tsin.  В  -   kesimdagi 
tezligi 
9
  va С  kesimdagi  tezligi 
&2
 bo’lsa,  u holda suyuqlik
-  1 8 9 -

B B , = € i = 5 ] t  
(1)
C C|=£2=<92t 
(2)
cha siljiydi.
t  vaqt  ichida  nayning  В  qismida  ti-ch a  fazo  bushad,  С 
qismida  £2-cha  fazo  suyuqlik  bilan  to’ldi.  Bu  suyuqlik 
massalari  uzluksizlik teoremasiga ko’ra tengdir, y a ’ni: 
mi=m2=m
S, 
kesim  joylashgan  balandlikni  h|  va  S2  kesim joylashgan 
balandlikni  h2  deb olamiz.
С  va В -  kesimdagi  m-massali  suyuqlik energiyasi,
m 3 }
E 
v= - ^ -  + m g h
.................  
(3)
„ 
m 3 }
Es 
= - ^ -  + mgh2
.................  
(4)
Agar  В  kesim  orqasida  va  С  kesim  oldida  suyuqlik 
bo’lmaganda  suyuqlik  o ’z  o g ’irlik  kuchi  ta’sirida  harakat 
qilib  energiya o ’zgarishi  0  ga teng (E-E=0)  bo’lishini,  lekin  В 
kesimga  uning  orqasidagi  suyuqlik  ta’sir  etishini,  С  kesimiga 
esa  ilgariga  harakatlanishi  uchun  oldidagi  suyuqlik  xalaqit 
berishini,  ya’ni  biz  tekshirayotgan  suyuqlik  ustida  boshqa 
suyuqliklar 
ish 
bajarishini, 
bu 
ish 
esa 
energiyaning 
o ’zgarishiga 
teng 
b o’lishini 
o ’quvchilaming 
energiya
-  1 9 0 -

haqidagi  bilimlariga  asosan  tushuntirib,  keyin  quyidagini 
yozamiz.
A = E C-Eb 
(5)
C rkesim ga  orqasidagi  suyuqlikning  ta’sir  etuvchi  kuchi 
Fb=Pi-Ci  bo’lib,  uning 
l x
  oraliqda bajargan  ishi: 
A ,= F b£i= P |Si€i= P |  ,9 
(6)
S2-yuzaga ta’sir etuvchi  kuch  FC=P2S2  bo’lib,  uning  bajargan 
ishi:
A 2=F ct 2=P 2S2£2=-P2 
3
 
(7)
Fc-kuch  Fb  ga  qarama-qarshi  y o ’nalishda  ish  bajargani 
uchun  uni  (A ni) manfiy deb olinganini tushuntiramiz.
T o’la ish  A =A i+A 2=(Pi-P2) 
3
 
(8)
(3),  (4) va (8)  lami  (5) ga qo’yamiz.
+ 
m g \
  -  
-
1 -
 
-  
mgh2
 
= (P,  -  
Р
г ) 3  
ftl
Buni 
1
9  ga  bo’lamiz  va  —  
— p
  ekanini  e ’tiborga  olib
19
yozamiz:
~ -  + pghl + P l = ^ -  + pgh2  + P{
 
(9)
(9)-Bem ulli tenglamasidir (1738-yilda chiqarilgan).'
U  gidrodinamikaning  asosiy  qonunini  ifodalaydi.  В  va  С 
kesimlar  ixtiyoriy  olingani  uchun  oqim  nayining  ixtiyoriy 
kesimi  uchun
p 9 2
—- — l- 
pgh
 +  
P
 =const  (10) bo’ladi.
Bu yerda pgh-suyuqlik  ustini o g ’irlik kuchining bosimi. 
Р-statik bosim
P $ 2
-------- dinamik bosimdir.
2
Bernulli teoremasi o ’z ichiga  ikki  fizik faktni oladi:
1) 
Oqim  nayining  xamma  (ixtiyoriy)  yerida  kinetik  va 
potentsial  energiyalaming y ig ’indisi  o ’zgarmas kattalikdir.
-  191  -

2)  Oqim  nayining  har  bir  kesimida  dinamik,  statik  va 
suyuqlik  ustini  o g ’irlik  kuchining  bosimlari  y ig ’indisi 
o ’zgarmasdir. 
*
3) Agar oqim nayi gorizontal  bo’lsa hj=h2 bo’lib,
yoki  umuman
£ i L + p ^ ^ L + p 2
p 9 \  
D
-----— +  
P
 =const
(
11
)
(
12
)
(10)  va (12) lardan  ko’ramizki,  suyuqlik tezligi  katta b o’lgan 
yerda  bosim  kichik  b o’ladi  va  aksincha.  Buni  quyidagi 
namoyish tajribalari yordamida ko’rsatishimiz mumkin.
O ’lchami 
80x60x20 
mm 
bo’lgan 
organik 
shishada 
gorizontal  kanal  teshilgan  bo’lib,  uning  o ’rta  qismi  tor 
qilingan (94a-rasm).
6
94-rasm.
Kanalga  bir  xil  oraliqlarda  diametri  3  mm  b o’lgan  vertikal 
monometrik  naychalar  vertikal  ravishda  teshib  q o’yilgan. 
Ularning  bittasi  kanalning  tor  qismiga  to ’g ’ri  keltirib 
teshilgan.
a)  Asbobni  proyektsiyalovchi  apparatning kondensori  oldiga 
joylashtirib o ’matamiz.  Kranli  idishga suv  quyib  uni  yuqoriga
-  1 9 2 -

/
o ’rnatamiz va kanalni  kirish  qismidagi  rezinka naychani  unga 
biriktiriramiz.  Kanalning  chiqish  qismidagi  rezinka  naychani 
pastroqdagi  idishga  tushiramiz.  Unga  kanaldan  oqib  chiqqan 
suv tushadi.  Kranni  (yoki qisqichni)  sekin-asta ochib suyuqlik 
tezligi  kichik  bo’lgan  yerda  bosim  katta  bo’layotganini,  oqim 
tezligi  katta  bo’lgan  yerda  (kanalning  tor  qismida)  bosim 
kichik  b o ’layotganini  ko’rsatamiz  (o ’ratadagi  manometrda 
suyuqlik  kam  ko’tariladi).  Suvning  oqib  chiqish  tomonidagi 
manometrda  kirish  qismidagiga  qaraganda  bir  oz  pastroq 
bo’lishiga  sabab  suyuqlik  ichida  ichki  ishqalanishning 
mavjudligi  ekanini tushuntirib o ’tamiz.
b)  Asbobni  idishdagi  suvga  bir  oz  botadigan  qilib  to ’ntarib 
o ’matamiz  (94  b-rasm).  Bunda  manometrik  naylar  pastga 
qarab  turadilar.  Ularning  hammasida  suyuqlik  ustuni  bir  xil 
balandlikda  b o’ladi.  Kirish  shlangasi  orqali  pudaymiz.  Bu 
vaqtda  o ’rtadagi  manometrda  suyuqlik  sezilarli  darajada 
qolgan  ikkitasiga  nisbatan  balandroqqa  ko’tariladi.  Bundan 
ko’ramizki  kanalning  tor  qismida  bosim  ancha  pasaydi, 
(tezlik  katta)  keng  qismida  ancha  katta  bo’ladi  (tezlik  kichik 
bo’lgani uchun).
Oqim  tezligini  orttirsak  o ’rtadagi  manometrik  naydan  suv 
kanalgacha ko’tarilib chiqadi  va kanal  orqali mayda tomchilar 
sifatida  havo  bilan  aralashib  chiqa  boshlaydi.  Bu  esa 
pul’verizatoming  ishlashini  yaxshi  o ’zlashtirishga  yordam 
beradi.
Aytilgan  tajribalarni  o ’qituvchi  oldindan  qilib  ko’rishi  va 
uni  yaxshi  chiqish  sharoitini  aniqlab qo’yishi  lozim.
3. 
Nay  gorizontal  bo’lsa  statik  va  dinamik  bosimlaming 
y ig ’indisi  o ’zgarmas  bo’ladi.  Nay  devoriga  suyuqlikning 
siqishi  bevosita  statik  bosimni  ro’yobga  chiqaradi.  Bu 
bosimni 
suyuqlik 
harakatiga 
to ’sqinlik 
qilmaydigan 
manometr yordamida o ’lchanadi (95-rasm).
-  193  -

95-rasm.