Litseylarda fizika

- 5 3 -

12-§. GORIZONTGA BURCHAK OSTIDA VA 
GORIZONTAL 
OTILGAN 
J I S M  
HARAKATI
Gorizontga nisbatan  burchak ostida (yoki  gorizontal) otilgan 
jism   bir vaqtning o ’ zida  ikkita o g ’ irlik kuchi  ta’ sirida vertikal 
b o ’ ylab 
tekis 
tezlanuvchan 
harakatda 
va 
gorizontal 
y o ’ nalishda  inertsiya  b o ’yicha  tekis  harakatda  qatnashadi.  Bu 
harakatni  o ’ rganishda  O X   va  O Y   o ’ qlarida  jismning 
boshlang’ ich  tezligining  proektsiyalari  topiladi  va  ikki 
y o ’ nalish  b o ’ yicha  harakat  tenglamalari,  ya’ ni  har  bir 
koordinata uchun tenglamalar yoziladi  (28-rasm).
28-rasm.
Boshlang’ ich  tezlikning  koordinatalaridagi  proektsiyalari 
i9ox= i 9 0c o s a ;  3 oy=  9 asina b o ’ lib,  x  va  у  koordinatalar 
uchun tenglamalar
X =  0 oxt=  <9 0cos a t  
(1)
St2 
St2
Y= 
9
 
0yt- 
—  
=  3
 0sin a   -t- 
(2)
2
 
2 
Bu  yerda  analitik  usul  bilan  nuqtaning  trayektoriyasi 
parabola  ekanligini  osongina  isbotini  topish  mumkin.  Buning 
uchun  X   va  Y   koordinatalar  tenglamalaridagi  t  ni  y o ’ qotilsa, 
istalgan 
vaqt 
momentida 
bir 
koordinata 
qiymatining
-  5 4 -

boshqasiga  bog’ lanish  ifodasi,  ya’ ni  traektoriya  tenglamasi 
hosil  bo’ ladi:
9  
(Г
Y = —
X + -
*9», 
2 S J
X   va  X  oldidagi  koeffitsientlami  a  va  b  bilan  belgilab, 
tenglamani 
y=ax2+bx 
ko’ rinishga, 
ya’ ni 
o ’ quvchilarga 
parabola  tenglamasi  nomi  bilan  tanish  bo’ lgan  tenglama 
ko’ rinishiga keltirish mumkin.
Gorizontga  burchak  ostida  (yoki  gorizontal)  otilgan  jism 
harakati  parabola  b o ’ yicha  b o ’ lishini  tajribada  ham  k o ’ rsatib 
o ’ tish  maqsadga  muvofiqdir.  Buni  idishdan  shlanga  orqali 
tushayotgan  suv  yordamida  ko’ rsatamiz:  shlanga  uchini 
gorizontal 
va  turli 
bursak  ostida  tutib 
undan 
otilib 
chiqayotgan  suv  parabola  bo'ylab  ketayotganini  k o’ rsatamiz. 
Sharchni  novdan  dumalatib,  undan  chiqqanda  parabola 
b o ’ ylab ketishini  ham  ko’ rsatish  mumkin.
Shundan 
keyin  jismning 
ko’ tarilish, 
uchish 
vaqtini, 
ko’ tarilish 
balandligini, 
uchish 
uzoqligini 
hisoblash 
formulalarini  keltirib  chiqarishni  k o’ rsatamiz  (darslikka 
qaralsin).
O ’ quvchilarga bu  harakat turini  o ’ zlashtirib olishlari  va unga 
mexanikaning 
asosiy 
masalasini 
yechishning 
umumiy 
uslubini  q o ’ llashga  yordam  beruvchi  masalalardan  yechib 
ko’ rsatamiz.
1-Masala.  Bir  chizmada  bir  vaqtning  o ’ zida  gorizontga  30°, 
45°  va  60°  burchak  ostida  14  m/s  tezlik  bilan  otilgan  sport 
yadrolarining  trayektoriyasi  chizilsin.  Chizma  masshtabini 
ixtiyotiy  tanlab  olish  mumkin  havoning  qarshiligi  hisobga 
olinmasin.
Yechilishi. 
29-rasmda 
koordinatalar 
sistemasi 
va 
boshlang’ ich  shartlami, ya’ ni  boshlang’ ich  tezlik  va tezianish 
vektorlarini  tasvirlaymiz.  X  va  Y   koordinatalar  uchun 
quyidagi tenglamalarini yozamiz:
a   11
X =   9 oxt;  9 = 9 oyt+ —
Bunda  9
0
x= <9
0
c o s a  ; 
t9 oy= »9 0sin or  va gy=-g
- 5 5 -

Shuning uchun  <9 = <9
0
s i n a - -------
Jismning  harakati  9 = 0   da  boshlanadi  va  to’ xtaydi.  Bu 
shartdan quyidagini topamiz:
ql
9
 0sin a   t- 
=
0
; t( 9  0sin a  - 
) = 0
2 5 s i n a  
,  i 9 c o s a  - 2 9 n sin or 
9 , 2 si n2a
 
ti=
0
; t2= —
2
--------;  s=l= 
- 2
---------------
2
---------=  
-------------
8  
g  
g
 
Topilgan  ifodaga burchak qiymatlarini  (30°,  45°,60°) q o ’ yib, 
mos  ravishda  t,=1.4c,  1=15.6  m,  t
2
=4.9s,  1=19.6  m,  t
3
=5.6s, 
l3=15.6m  lami topamiz.
Mexanikada  gorizontga  qiya  otilgan  jism   harakati  uchun 
masala  yechish  o ’ quvchilar  uchun  uncha  oson  emas.  Bu 
masalalaming 
mexanikaning 
asosiy 
g ’ oyalarini 
tushuntirishdagi 
ahamiyati 
katta. 
Ularni 
yechishda 
boshlang’ ich 
shartlaming 
ahamiyati 
muximligi 
yanada 
aniqroq ochiladi.  Jismga bitta va faqat bitta kch  o g ’ irlik kuchi 
ta’ sir  qilayotgan  b o ’ lsin,  hamma  jism   harakatlari  tekis 
tezlanuvchan  va  bir xil  g tezlanishli  b o ’ lsa  ham,  boshlang’ ich 
tezlik  qanday  y o ’ nalganligiga  va  boshlang’ ich  koordinatalar 
qandayligiga qarab jism  trayektoriyasi har xil  b o ’ ladi.
- 5 6 -

Jismni  gorizontal  ravishda  biror  balandlikdan  otganimizda 
hiim  lining  harakati  ikkita  harakatning  q o ’ shilishidan  hosil 
b o ’ lib,  trayektoriyasi  parabolaning  bir  tarmog’ idan  iborat 
ho’ ladi.
Jismning O X  va O Y   o ’ qlar b o ’ yicha harakat tenglamalari
X   =   9 t
Y   =
g * ‘
b o ’ lishini tushuntiramiz (30-rasm)
30-rasm.
Bulardan  vaqtni  y o ’ qotib  trayektoriya  tenglamasi  parabola 
tarmog’ idan  iborat ekanini  k o’ rsatamiz.
g
Y = 
— •(— ) 2
  =
2  0 
202
X 1
ax
2
Shundan  keyin  jismning  uchish  vaqti,  uchish  uzoqligi,
3  =  J x + 5 v yoki 
3  =  ^
+
9
/   = ^ o2  + g 2 . t 2
formulalarini  chiqarib  ko’ rsatamiz.
- 5 7 -

2-BOB. DINAMIKANING ASOSIY 
TUSHUNCHALARI VA 
QONUNLARINI O ’ QITISH USLUBI
Bu  b o ’ limni  k o’ pgina yirik  metodistlar  quyidagicha  tartibda 
o ’ tishini  maqsadga  muvofiq  deb  k o’ rsatdilar:  Nyutonnig 
birinchi  qonuni,  massa,  kuch, Nyutonnig  ikkinchi  va  uchinchi 
qonunlari,...
Bizningcha  ham  shu  tartibda  o ’ qitish  maqsadga  muvofiqdir. 
Shularni  ko’ rib chiqamiz.
13-§. NYUTONNING BIRINCHI QONUNI
Bu  qonunni  bevosita  Yer  sharoitida qilib  k o’ rsatish  mumkin 
emas.  chunki  jism  harakatini  boshqa  ta’ sirlardan  holi  qilib 
bo'lmaydi.  Uni  sanoq  sistemasi  kabi  ideallashtiriladi.  Lekin, 
shunga  qaramasdan,  turli  tajribalar  yordamida  ideal  sharoitga 
yiiqinliishish  va  shunga asosan  xulosa chiqarish  mumkin.
Bu  qonunni  tushuntirishda  o ’ quvchilarning  maktabda  olgan 
bilimlaridan 
maksimal 
holda 
foydalanish 
kerakdir. 
O'quvchilar  agar  jismga  boshqa  jismlar  ta’ sir  etmasa  u 
o ’ /ining  tezligini  saqlash  xossasini  (hodisasini)  inertsiya  deb 
atalishini  eslariga  tushirishlari  lozim.  Ular  bunga  k o ’ plab 
misollar keltira oladilar.
Tarnovdan  p o’ lat  shar  dumalatish  tajribasidan  foydalanib  va 
bir  necha  boshqa  misollar  asosida  o ’ quvchilar  diqqatini 
qarshilik  kamayishi  bilan  shar  uzoq  vaqt  va  uzoqqa  dumalab 
borishiga  jalb  qilamiz.  Shaming  yon  tomonidan  magnit 
keltirsak 
uning 
y o ’ nalishini 
o ’ zgarishini 
k o ’ ramiz. 
Tajribalardan  “ o ’ zaro  ta’ sir  qancha  kichik  b o ’ lsa, jism   tezligi 
Shuncha 
kam 
o ’ zgaradi” , 
degan 
xulosani 
chiqarib, 
o ’ quvchilarga  agar  jismga  umuman  boshqa  ta’ sir  b o ’ lmasa 
uning  tezligi  o ’ zgarmasligini,  u  to ’ g ’ ri  chiziqii  tekis  xarakat 
qilib  ketaverishini  yoki  tinch  xolatining  saqlashini  aytib, 
keyin Nyutonning birinchi  qonunini ta’ riflaymiz:
Shunday  sanoq  sistemalari  mavjudki,  ularga  nisbatan 
harakat  qilayotgan  jismga  boshqa jismlar  ta’ sir  etmasa  yoki
-  58  -

ulaming  ta’ siri  o ’ zaro  kompensatsiyalashgan  b o ’ lsa jismning 
tezligi  o ’ zgarmaydi  (yoki  darslikdagi ta’ rifni  beramiz).
Shu  yerda  tarixiy  ma’ lumot  berib 
ketish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Arestotel 
(b.e.a. 
384-322) 
“ faqat 
xarakatlanayotganlar  xarakatlanadi” ,  “ kuchsiz  harakat  y o ’ q” , 
degan  noto’ g ’ ri  fikrlar  bergan,  uning  noto’ g ’ riligini  birinchi 
b o ’ lib  G.Galiley  (1584-1642)  tajribada  (shar  dumalatish 
tajribasi)  isbot  qilganini,  “jismlarning  tabiiy  holati  (unga 
boshqa jismlar ta’ sir  etmasa)  to’ g’ ri  chiziqii  tekis  harakatdan 
iborat  b o ’ ladi” ,  degan  xulosaga kelganini  aytib o ’ tamiz.
Aristotel  va  unnig  tarafdorlari  tabiatni  o ’ rganishning  bosh 
vositasi-fikrlash,  uning  yordamchisi-kuzatish,  deb  noto’ g ’ ri 
fikr  berganlarini,  unga  qarshi  o ’ laroq  Galiley  eksperimental, 
Nyuton  matematik  uslublami  ilgari  surganliklarini  aytib, 
o ’ quvchilarga birinchi  qonunni  ochilishi  katta ahamiyatga ega 
b o ’ lgani,  u  fanda katta burilish  qilganini  aytib o ’ tamiz.
Shuni  ham  aytish  kerakki, jismga  bir  necha  boshqa jismlar 
ta’ sir  qilganda  uning  tezligi  o ’ zgarmasligi  mumkin.  Bu 
vaqtda 
boshqa 
jismlarning 
ta’ sirlari 
o ’ zaro 
kompensatsiyalashadi.  Buni  o ’ quvchilarga  misollar  asosida 
tushuntiramiz.  Buning uchun  avval  o ’ quvchilarning maktabda 
olgan 
“ kuch” 
haqidagi 
bilimlarini 
takrorlab 
eslariga 
tushiramiz.
Prujina yoki  rezinka  ipga  osilgan jismga  o g ’ irlik  kuchi  bilan 
elastiklik  kuchi  qarama-qarshi  y o ’ nalishda  ta’ sir  qilishini 
chizmada  k o’ rsatamiz.  Jism  tinch  turgan  vaqtda  unga  prujina 
(yoki 
rezinka 
ip) 
va 
Yerning 
ta’ sirlari 
o ’ zaro 
kompensatsiyalashgan 
yoki 
muvozanatlashgan 
b o ’ ladi. 
Demak,  jismga  modullari  teng  b o ’ lgan  qarama-qarshi 
y o ’ nalgan  kuchlar ta’ sir qilsa jism  tinch  holatida b o ’ ladi.
T o ’ g ’ ri  chiziqii  tekis  harakat  qilayotgan  avtomobilga  to’ rtta 
kuch  ta’ sir  qiladi:  o g ’ irlik  kuchi,  Yem ing  reaktsiya  kuchi, 
matorning  tortish  kuchi  va  ishqalanish  kuchlari.  Bu  yerda 
o g ’ irlik  kuchi  bilan  reaktsiya  kuchi  va  motoming  tortish 
kuchi 
bilan 
ishqalanish 
kuchi 
kompensatsiyalashgan 
b o ’ ladilar.  Shu  yerda  o ’ quvchilarga  motorning  tortish  kuchi 
ishqalanish 
kuchidan 
ortib 
ketsa 
avtomobil 
tezlashib 
borishini,  ya’ ni  tezligining  o ’ zgarishini  ham  aytib  o'tamiz.
- 5 9 -

Bundan  kuch jism ning tezligini  o ’ zgartiruvchi  ekanligi haqida 
xulosa chiqaramiz.
Inertsial  sanoq  sistemasi  to’ g ’ risidagi  tushuncha  ham 
inertsiya  qonuni  bilan  b o g ’ liqdir.  Inertsial  sanoq  sistemalari 
bu  Nyuton  qonunlari  to ’ g ’ ri  bo’ ladigan  sanoq  sistemalaridir. 
Inertsial  sanoq  sistemalari  bir-biriga  nisbatan  tinch  yoki 
to ’ g ’ ri  chiziqli  tekis  xarakat  qiluvchi  sanoq  sistemalari 
ekanini 
o ’ quvchilarga 
misollar 
asosida 
tushuntiramiz. 
Masalan,  poyezd  vagoni  polida  yotgan  koptok  poezd 
harakatga kelganda  unga qarshi tomonga (orqaga) dumalaydi.
Koptok  vagonga  nisbatan  tezianish  bilan  harakat  qiladi. 
Yerga  nisbatan  esa tinch  qoladi.  Bu  yerda  Yer  inertsial  sanoq 
sistemasi  b o ’ ladi.  Bunga  asosan  o ’ quvchilarga  Nyuton 
qonunlari  ixtiyoriy  sanoq  sistemalarida  bajarilavermasligini 
noinertsial  sanoq  (tezianish  bilan  xarakatlanuvchi)  sistemalari 
haqida qisqacha ma’ lumot berib  o ’tamiz.
Nyutoning  birinchi  qonunini  va  inertsial  sanoq  sistemasini 
o ’ quvchilar  yaxshi  tasavvur  qilishlari  va  uni  mustaxkamlash 
uchun  “ Nyuton  qonunlari”   fil’ mining  birinchi  qismini  va 
“ Sanoq  sistemalari”   fiPmining  uchinchi  qismini  namoyish 
qilamiz.
14-§. JISM MASSASI
Massa  tushunchasi  fanda  eng  murakkab  va  fundamental 
tushunchalardan  biridir.  Uni  tushunishning  murakkabligi 
shundaki,  u  moddaning turli  xossalarini  (inert va gravitatsiya) 
xarakterlaydi.
Massa  tushunchasini 
moddalaming 
inertligiga 
asosan 
kiritish  maqsadga  muvofiqdir,  chunki  bu  xossa  maktab  fizika 
kursida  yetarli  darajada  keng  tasvirlanadi.  Uni  quyidagicha 
amalga oshiramiz.
Avval  o ’ quvchilarning  massa  haqidagi  maktabda  olgan 
bilimlarini 
va  Nyutonning  birinchi  qonunini  takrorlab 
chiqamiz.  Keyin  shunday  savolni  q o ’ yamiz:  “Nima  uchun 
jismga 
boshqa 
jismlar 
ta’ sir 
etmasa 
uning 
tezligi 
o ’ zgarmaydi?” .
- 6 0 -

O ’ quvchilar  bilan  suhbat  orqali  quyidagicha  xulosalarga 
kelamiz:  tabiatda  hamma  jismlar  o ’ z  tezligini  saqlash 
xossasiga  ega,  bu  xossani  inertsiya  xossasi  yoki  qisqacha 
inertsiyasi  (inertligi)  deb  yuritiladi.  Jism  tezligini  birdan 
o ’ zgartirib  b o ’ lmaydi,  uni  sekin  asta  ta’ sir  qilib  o ’ zgartirish 
mumkin.  Masalan,  mashina  o ’ rnidan  tez  siljiganda  ichidagi 
odam  orqasiga  munkib  ketadi.  Agar  mashina  sekin  asta 
o ’ rnidan 
q o ’ zg’ alib 
tezligini 
orttirib 
borsa 
odam 
munkimaydi.  Shu yerda quyidagi tajribani k o’ rsatamiz.
Stol  chetidan  ikkita  qalamning  (yoki  qalam  y o ’ g ’ onligidagi 
y o g ’ ochni)  yarmini  chiqarib  ma’ lum  bir  masofada  q o ’ yamiz 
va  ularning  ustiga  bir  qavat  gazeta  yopamiz.  Qalamlaming 
stol  chetidan  chiqib  turgan  tomonlariga  uchinchi  qalamni 
q o ’ yamiz (31-rasm).
Agar  uchinchi  qalamni  o ’ rtasidan  biror y o g ’ och  bilan  sekin- 
asta  bossak  ikkita  qalamning  stol  ustidagi  qismlari  ko’ tarilib 
gazetani  yuqoriga  ko’ tara  boradi.  Agar  uchinchi  qalamga 
y o g ’ och  bilan  tez  siltab  ursak  bu  qalam  sinib  ketadi,  lekin 
gazeta  ko’ tarilmaydi  xam yirtilmaydi  xam.
Bu  tajribadan  fizika  kechalarida  ham  foydalanish  maqsadga 
muvofiqdir. 
Tajribani 
ko’ rsatib, 
nima 
uchun 
shunday 
b o ’ lishini  tushuntirib  berish  so’ ralsa,  o ’ quvchilarda  qiziqish 
paydo  b o ’ ladi.
Shundan 
keyin 
jismlarning 
inertsiya 
xossasini 
xarakterlovchi  fizik  kattalikni  massa  deb  atalishini,  u 
jismlarning  inertsiya  xossasini  miqdoriy  harakteristikasi 
ekanini,  uni  ikki  xil  usul  bilan  aniqlash  mumkinligini,  ya'ni
- 6 1   -

tajriba  va  tarozida  tortish  orqali  aniqlanishini  aytib,  shularga 
to’ xtalib o ’tamiz.
Ikkita  bir  xil  aravacha  (bolalarning  o ’ yinchoq  mashinalari) 
olib, 
biriga 
p o’ lat 
chizgichning 
bir  '  uchini 
mahkam 
biriktiramiz.  Chizgichni  buklab  ip  bilan  b o g ’ laymiz  va 
ikkinchi  uchini  ikkinchi  aravachaga  tegizib  q o ’ yamiz  (32- 
rasm).
' о  
a '
_______________________________________________ ' о г о ! ________ 6
32-rasm.
Ipni  gugurt  bilan  kuydirib  yuborsak  chizgich  to’ g ’ rilanib 
o ’ zaro  ta’ sir natijasida aravachalar bir xil  masofaga  siljiydilar, 
ya’ ni  ular  bir  xil  tezlanish  oladilar.  Aravachalarning  biriga 
yuk  q o ’ yib  tajribani  takrorlasak, yuk  q o ’yilgan  aravacha  kam 
masofaga  siljiydi,  ya’ ni  u  kichik  tezlanish  oladi.  Bundan 
Shunday  xulosa  chiqaramiz:  Jismlar  o ’ zaro  ta’ sir  qilganda 
massasi  katta  b o ’ lgan jismning tezlanishi  kichik  b o ’ ladi, ya’ ni 
jismning 
oladigan 
tezlanishi 
uning 
massasiga 
teskari 
proportsional  bo’ ladi:
a,  _  
m?
 
a2 
m]
Bir  jismning  massasini  birlik  etaloni  sifatida  qabul  qilsak, 
bu  tajribadan  foydalanib  boshqasini  massasini  tanlangan
etalon  birligida aniqlash  mumkin.
^ «_ 
m 
ci
 
^ 
—-   =  
— ;m
  =   — m , 
v  a 
ITl ) 
ci
 
/
Massani  aniqlashning  ikkinchi  usuli  shaynli  tarozida  tortish 
ekanini, 
etalon 
sifatida 
platina-iridiy 
qotishmasidan 
tayyorlangan  tsilindrchaning  massasi  qabul  qilingani,  uni  bir 
kilogramm  deb  olinganini,  u  Parij  yaqinidagi  Sevr  shaxridagi 
o ’ lchovlar  palatasida  saqlanishini  aytib  o ’ tamiz.  Massaning 
gramm,  tsentner,  tonna  kabi  birliklarining  xam  mavjudligini, 
ulardan  kilogrammga o ’tishni  mashq  qilib ko'rsatamiz.
- 6 2   -

O ’ quvchilar  shaynli  tarozida  tortish  malakalariga  ega 
ho'lishlari  uchun,  turli  jismlarning  massaiarini  o ’ lchab 
ko'rishlari  lozim.
Shundan  keyin  modda  zichligi,  uni  haroratga  b og ’ liqligi, 
Abu  Rayhon  Beruniy  oltin  va  simobning  zichliklarini  katta 
aniqlikda o ’ lchaganligi  haqida ma’ lumot  berib o ’tamiz.
15-§. KUCH
Kuch  tushunchasi  fundamental  o ’ zaro  ta’ sirlar  haqidagi 
tushunchalar  bilan  uzviy  b og ’ langandir.  Maktab  fizika 
kursida  o ’ rganiladigan  xamma  xodisa  va  qonuniyatlar 
fundamental o ’ zaro ta’ sirlarning xossalari  bilan  bog’ liqdir.
Dinamikani  o ’ rganish  vaqtida  fundamental  gravitatsion  va 
elektromagnit 
o ’ zaro 
ta’ sirlar 
haqidagi 
tasavvurlaming 
shakllanishi 
boshlanadi. 
Bu 
o ’ zaro 
ta’ sirlar 
kuch 
tushunchasini  Shu  ta’ sirlarning  miqdoriy  xarakteristikasi 
sifatidagi  fizik  kattalik  ekanini ochib beradilar.
Maktabda  o ’ quvchilar  kuch  tushunchasi  bilan  tanishadilar. 
Kuchni 
dinamometr 
bilan 
o ’ lchash 
yetarli 
darajada 
asosalanmaydi.  Shuning  uchun  avval  o ’ quvchilarga  kuch-bir 
jismning  ikkinchisiga ta’ sirini  xarakterlovchi  va  bu  ta’ sirning 
o ’ lchovi 
hisoblanuvchi 
fizik 
kattalik 
ekanini 
misollar 
yordamida  tushuntirib  keyin  uning  miqdoriy  aniqlanishiga 
o ’ tamiz.  Kuchning  miqdoriy  o ’ lchovini  aniqlash  uchun 
elastiklik  kuchidan  foydalanamiz.
O ’ quvchilarga 
tashqi 
kuch 
ta’ sirida  jism 
shaklining 
o ’ zgarishini  deformatsiya  deyilishini,  jismni  deformatsiyalab 
undan  kuchni  olsak  u  avvalgi  xolatiga  qaytib  kelsa  buni 
elastik  deformatsiya, 
avvalgi 
xolatiga  qaytib  kelmasa 
noelastik  (plastik)  deformatsiya  deb  yuritilishini,  elastik 
deformatsiyalangan  jismda  uni  avvalgi  xolatiga  qaytaruvchi 
kuch  xosil  bo’ lishini,  bu  kuchni  elastiklik  kuchi  deb 
yuritilishini  aytib,  keyin  Guk  qonunini  beramiz.  Elastik 
jismlarning 
absolyut 
uzayishi 
ma’ lum 
bir 
oraliqlarda 
q o ’yilgan  kuchga  to ’ g ’ ri  proportsional  b o ’ lishini,  kuch  ortib 
ketganda  bu  bog’ lanishdan  chetlashish  b o ’ lishini  tajriba 
yordamida  tushuntiramiz  (prujinaga  osiladigan  yukni  orttirib
- 6 3   -

borish  orqali):  Elastik jismlardan  absolyut  uzayishi  q o ’ yilgan 
kuchga 
to’ g ’ ri 
proportsional 
b o ’ lgan 
(to’ g ’ ri 
chiziqii 
bog’ langan)  chegaralarda  kuchni  o ’ lchashda  foydalanish 
qulayligini  aytib,  ulardan  dinamometrlar  tayyorlanishiga, 
dinamometrlarning turlariga qisqachato’ xtalib  o ’ tamiz,
Kuchning  y o ’ nalishga  ega  ekanini,  jismga  bir  necha  kuch 
ta’ sir  qilsa  ulaning  geometrik  y ig’ indisini  parallelogramm 
qoidasiga 
k o’ ra 
aniqlanishini 
misollar 
yordamida 
tushuntiramiz.
O ’ quvchilarga  uylarida  prujinadan  yoki  p o ’ lat  chizgichdan 
dinamometr 
tayyorlab 
kelishni 
topshiriq 
qilib 
berish 
maqsadga 
muvofiqdir 
(chizgichdan 
egilishiga 
asosan 
dinamometr tayyorlanadi),
16-§, NYUTONNING IKKINCHI QONUNINI 
O ’ QITILISHI
O ’ quvchilar  q o ’ li  bilan  tayyorlangan  dinamometr.  blok, 
lineyka  ( o ’ lchov  tasmasi)  aravacha  (bolalarning  o ’ yinchoq 
mashinasi) 
va 
sekundomerdan 
foydalanib 
quyidagicha 
tajribani  namoyish  qilib.  unga  asosan  Nyutonning  ikkinchi 
qonunini  quyidagicha tushuntiramiz. (33-rasm).
Aravachaga  dinamometrni  mahkamlab.  uni  namoyish  stoli 
ustiga  q o ’ yamiz.  Dinamometrga  ipning  bir  uchini  ulab 
ikkinchi 
uchini 
stol 
qirrasiga  o ’ rnatilgan 
blok  orqali 
o ’ tkazamiz  va  unga  yuk  ilamiz.  Yukni  q o ’yib  yuborsak  u 
aravachaga  ta’ sir  qilib,  uni  tekis  tezlanuvchan  xarakat 
qildiradi.  Aravacha  S  masofani  qancha vaqtda bosib  o ’ tganini 
sekundomer  (sekundli  strelkasi  bor  soat)  dan  aniqlab  uning
at2
tezlanishini 
formuladan  foydalanib  hisoblaymiz:
2 5
a =  —r\
-
64
-

33-rasm.
Namoyish  stolida S  masofani  o ’ lchab  belgilab q o ’ yamiz.
1-tajriba.  Aravachaning  massasini  m,  deylik  Yukni  q o ’ yib 
yuboramiz 
va 
Shu 
onda 
sekundomemi 
yurgizamiz. 
Aravachaga  ta’ sir  etayotgan  kuchni  dinamometrdan  k o’ rib 
olamiz,  u  F,  b o ’ lsin.  Aravacha  S  masofani  bosib  o ’ tishi  bilan 
sekundomemi  to’ xtatamiz  va  unga  qancha  vaqt  ketganini 
aniqlaymiz, 
u 
ti 
b o ’ lsin. 
Bularga 
k o’ ra 
tezlanishni
2 S
hisoblaymiz  a,  = —y  
h
2-tajriba.  Aravachaga  ta’ sir  etuvchi  kuchni  orttiramiz,  ya’ ni 
ikkinchi  yukni  ilamiz  va  tajribani  takrorlaymiz.  Dinamometr 
kuchni  ortganini  ko’ rsatadi,  u  F