qarshi
y o ’nalishda, ya’ni soat strelkasi bo’ylab b o’ladi va u qanot
tepasidagi havo oqimini tezlashtirib, ostidagi havo oqimini
sekinlashtiradi. Natijada Bernulli qonuniga ko’ra qanot
tepasida bosim kuchi kam bo’lib, ostida katta bo’ladi. Bu
bosim kuchlari farqi samolyotni yuqoriga ko’taradi.
Agar bosimlar farqi samolyotning o g ’irligidan kichik bo’lsa
uni ko’tara olmaydi.
Samolyot qanotining ko’tarish kuchini boshqa usullar bilan
ham tushuntirishimiz mumkin (masalan, M.X. O ’lmasova
kitobiga qaralsin).
Samolyot qanotinnig ko’tarish kuchi masalasi ko’rilganda
suvda harakatlanayotgan qanotga ta’sir etuvchi ko’tarish
kuchi
haqida ham
tushuncha berib ketish
maqsadga
muvofiqdir, chunki hozirgi vaqtda kemalar ostiga suyri
shaklidagi qanotlar biriktirilib, uning yordamida ko’tarish
kuchini va tezlikni ortdirilmoqda.
Suv ovti qanotlarda ko’tarish kuchining hosil bo’lishini
quyidagicha model yordamida tushuntirish yaxshi natija
beradi (104-rasm).
- 2 0 7 -
104-rasm.
1-qanot suyri shaklida b o’lib, u oq tunkadan tayyorlanadi.
Uning o ’lchamlari: uzunligi 5 sm, eni 5 sm.
Qanot gorizontal 2 sterjenga kiydiriladi (mahkamlanadi). Bu
gorizontal sterjen vertikal 3-sterjenga sharnir (aylanganda
yuqoriga ko’tariladigan qilib) biriktiriladi. Vertikal o ’qning
yuqorisi 5-taxtachaga o ’rnatilgan va bir sekundda bir marta
aylanadigan 4-elektr dvigatelga biriktiriladi. Taxtacha chuqur
banka 6 -og’ziga o ’rnatiladi.
Bankaga suv quyib, elektr dvigatelini (Uoren motori) tokka
ulaymiz. Suv ichida qanot aylana boshlaydi va Shu bilan
birga suv yuziga ko’tarila boshlab, suv yuziga chiqadi.
Gorizontal sterjen atrofida bir oz burib qanotning ataka
(hujum) burchagini o ’zgartirib, tajribani takrorlaymiz va
ko’tarish
kuchi
ataka
burchagiga
bog’liq
bo’lishini
ko’rsatamiz. Ataka burchagi nolga teng bo’lganda ham
ko’tarish kuchi bir oz b o’lishini ko’rsatamiz.
Qanot o ’rnatilgan kemalaming tezliklari 100 km/soat gacha
boradi.
- 2 0 8 -
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Arxangel’skiy M.M.Kurs fiziki. Mexanika. Moskva-
1975 g.
2.
Burov
V.A.
va
boshqalar.
Demonstratsionniy
eksperiment v sredney shkole. Chast’ I i II. M oskva-1967,
1968 g.
3. Mirzaaxmedov B.M. va Mamadiyorov N.M . O ’rta
maktabda fizika o ’qitish metodikasi. Guliston-1992 y.
4. Mirzaaxmedov B.M. va boshqalar. “Fizika o ’qitish
metodikasi” kursidan o ’quv eksperimenti. Toshkent-1989 y.
N o ’m onxo’jayev
K.
va
boshqalar.
Fizika.
1-qism.
Toshkent-2002 y.
5. N osova T.I. va boshqalar. Mexanika. Metodicheskie
rekomendatsii. Moskva-1985 y.
6. N osova T.I. va boshqalar. Mexanika. Fakul’tativnbiy
kurs. M oskva-1971 g.
7. Orexov V.P. va Usova A.V. taxririda. Metodika
prepodovaniya fiziki v 8-10 klassax. Chast’-I. M oskva-1986
g-
Reznikov L.I. va boshqalar. Maktabda fizika o ’qitish
metodikasi. Toshkent-1978 y.
8. Tursunmetov K.A. va boshqalar. Fizikadan masalalar
to ’plami. Toshkent-2003 y.
9. M .X.O ’lmasova. mexanika va molekulyar fizika.
Toshkent-2003 y.
10. G ’aniyev A.G. va boshqalar. Fizika. 1-qism. Toshkent-
2003 y.
E.E. Evenchik va boshqalar. O ’rta maktabda fizika o ’qitish
metodikasi. Mexanika. Toshkent-1989 у .
11. “Fizika v shkole” va “Xalq ta’limi” jurnallari.
- 2 0 9 -
M U N D A R I J А
S o ’z b o s h i ............................................................................................ .................. 3
F iz ik a k u r s id a m e x a n i k a n i n g tu tg a n o ’rni va u n in g o ’q it il is h i........... 6
I - B O B . K I N E M A T I K A N l O ’Q I T I S H U S L U B I
1-§. K irish ( d a r s la r i) .......................................................................................... 10
1.1. T e z l i k ..............................................................................................................14
1.2. T e z l a n i s h ...................................................................................................... 16
2-§. T o ’g ’ri chiz iqii t e k ^ h a r a k a t ................................................................17
3-§. T o ’g ’ri chiz iqii tekis h a ra k a t n i k i n e m a t i k t a s v i r l a s h .................. 23
4-§ . T o ’g ’ri chiziqii h arak atlarn i v a te zlik larn i q o ’s h i s h .................... 26
5-§. T o ’g ’ri chiziqii n o te k is h a r a k a t ...........................................................29
5.1. T o ’g ’ri chiziqii te k i s o ’z g a r u v c h a n harakat. T e z l a n i s h .............. 29
6-§. J i s m l a r n i n g e rk in t u s h i s h i ......................................................................34
7-§. T o ’g ’ri chiziqii te k is o ’z g a r u v c h a n h a r a k a t d a k o o r d i n a t a
n in g v a q t g a b o g ’liqlik g r a f i g i ....................................................................... 36
8-§. A y l a n a b o ’y la b tekis h a r a k a t ................................................................40
9-§. M a r k a z g a i n t il m a te z l a n i s h ....................................................................43
10-§. A y l a n m a h a ra k a tn i u zatish v a uni il g a ri la n m a h a r a k a t g a
a y la n tir ish m e x a n i z m l a r i ( q u r i l m a l a r i ) ...................................................... 48
1 1-§. A y l a n a b o ’y la b J e k is o ’z g a r u v c h a n hara k a t. B u r c h a k
tezlanis h. T a n g e n tsia l va t o ’la te z l a n i s h ................................................... 51
12-§. G o r i z o n t g a b u r c h a k o s t i d a v a g o riz o n ta l o ti lg a n j i s m
h a r a k a t i ................................................................................................................. 54
2 - B O B . D I N A M I K A N I O ’Q I T I S H U S L U B I
D i n a m i k a n i n g as o s iy t u s h u n c h a la r i v a q o n u n la r in i
o ’qitis h u s l u b i
58
13-§. N y u t o n n i n g bir in chi q o n u n i ...............................................................58
14-§. Jism m a s s a s i .............................................................................................60
15-§. K u c h ............................................................................................................63
16-§. N y u t o n n i n g ikkinchi q o n u n in i o ’q it il is h i......................................64
17-§. N y u t o n n i n g u c h in c h i q o n u n i ............................................................. 69
18-§. E la stik k u c h i .............................................................................................71
19-§. Is h q alan is h k u c h i ....................................................................................78
20 -§ . B u tu n d u n y o to r tish is h q o n u n i ..........................................................84
21-§ . T o r ti s h m a y d o n i . G r a v it a ts i o n m a s s a ............................................. 91
22 -§ . O g ’irlik k uchi. J i s m n i n g o g ’irligi.....................................................92
23 -§ . O ’ta y u k la n i s h va v a z n s i z l i k ...............................................................95
24-§ . Y e r n in g s u n ’iy y o ’ld oshla ri. b ir in ch i v a ikkinchi
k o s m i k te z l i k l a r ................................................................................................ 101
- 2 1 0 -
25 -§ . G a lil e y n in g nis biylik p ri n ts i p i........................................................ 104
3 - B O B . M E X A N I K A D A S A Q L A N I S H
Q O N U N L A R I N I O ’Q I T I S H U S L U B I
26-§ . Jism im pulsi. I m p u ls n i n g sa q la n ish q o n u n i .............................. 107
27 -§ . M e x a n i k ish v a q u v v a t ...................................................................... 112
28-§. E n e rg iy a .K in e tik va poten tsial e n e r g i y a l a r ............................... 122
29-§ . M e x a n i k e n e r g i y a n in g s a q la n ish q o n u n i .................................... 129
30-§ . E n e r g iy a v a im p u ls n in g sa q la n ish q o n u n la r in i
u ru lish id a q o 'l l a n i l i s h i .................................... .............................................1 3 1
S T A T I K A E L E M E N T L A R I
31-§. K u c h la m i q o ’shish va ayirish. T e n g t a ’sir e tu v c h i k u c h ....... 140
32-§ . Parallel k u c h la r n in g te n g t a ’sir e tu v c h i s i................................... 144
33-§ . Kuch m o m e n ti . Juft k u c h la r m o m e n t i .......................................... 149
34-§ . K uch m o m e n tl a ri n i q o ’shish. A y la n is h o ’q ig a e g a
b o ’lgan j i s m n i n g m u v o z a n a t s h a r t i ............................................................151
35-§ . Q attiq j i s m m u v o z a n a tin i n g u m u m i y sh a r ti............................... 153
36-§ . J i s m l a rn i n g m a s s a m a r k a z i .............................................................. 156
37-§. Q attiq j i s m n i n g m u v o z a n a t tu r la ri.................................................158
38-§. A y la n m a h a ra k a tn in g aso s iy ten g lam as i. Inertsiy a
m o m en ti. Im p u ls m o m e n t i ...........................................................................166
39-§. A y la n m a h a ra k a t q ilay o tg an j i s m n i n g kin etik
e n e rg iy a s i........................................................................................................... 172
4 - B O B . G I D R O A E R O S T A T I K A N I O ’Q I T I S H U S L U B I
40-§ . S u y u q lik v a g azla rn in g b o s i m i.......................................................176
4 1-§. T uta sh idishlar. M a n o m e tr l a r ......................................................... 178
42-§. Pask al q o n u n i ....................................................................................... 179
43-§. A tm o s f e r a b o s i m i ................................................................................181
44-§. A rx im e d qo n u n i va un in g q o ’llanilishi.......................................183
5 - B O B . S A Q L A N I S H Q O N U N L A R I N I S U Y U Q L I K
V A G A Z L A R N I N G H A R A K A T 1 G A Q O ’ L L A N I S H I
45-§. L a m in a r va tu rb u len t o q im la r ......................................................... 187
46-§. Q u v u r d a (n ay d a) s u y u q l ik l a m i n g h arak at tezligi
(uzluksizlik t e n g l a m a s i) ............................................................................... 187
47-§. B e m u lli te n g lam as i (q o n u n i ).......................................................... 189
48-§ . Q o v u s h q o q su y u q lik n in g oqishi. Puazeyl q o n u n i .................. 201
49-§. Q o v u s h q o q s u y u q l ik d a j i s m h arakati. Sto ks
F o r m u l a s i ......................................................................................................... 203
50-§ . S a m o l y o t( ta y y o r a ) q a n o ti n in g k o ’ta rish k u c h i ...................... 2 0 6
F o y d a la n i lg a n a d a b iy o t la r r o ’y x t i ............................................................2 09
- 2 1 1 -
N ajm id din S adridd in ov,
A n varb ek P o ’latov
AKADEMIK
LITSEYLARDA FIZIKA
O'QITISH USLUBI
M uhanir:
Tex. muharrir:
Kom. dizayner:
Мусацциц:
Anvar IKROMOV.
N o'm onxon TOSHXOJAYEV.
Anvarxon TOSHXOJAYEV.
Kamolxon BOBOXONOV.
T e r i s h g a 0 5 .0 2 .2 0 1 5 y. berild i. B o s is h g a 2 5 . 0 4 .2 0 1 5 y.
r u x s a t etildi. S h rift g arn itu ra si T i m e s N e w R o m an .
O q q o g ' o z g a o fs e t u s u l id a bosild i. B ich im i 6 0 x 8 4 . 1/16.
N a s h r i y o t h is o b t a b o g ‘i 13,25. A d a d i 5 0 0 nusx a.
B u y u r t m a № 1 7 6 B a h o si kelish ilg an narx da.
«Namangan» nashriyoti. Namangan shahri, Navoiy
ko‘chasi, 36. Matbuot uyi. 3-qavat.
N ashriyot veb sayti: nam nashr.uz
e-mail: nvmab@ inbox uz.
Nashriyot litsenziya raqami AI-156 2009 yil
14 avgustda berilgan.
Tel: +99893 406-48-40
«Chust bosmaxonasi» MCHJ, Chust shahri,
So'fizoda ko'chasi, 8-uy.
N AJM ID D IN SAD R ID D INO V
P edagogika fa n la ri n o m zo d i, dotsent,
X alq m aorifi a ‘loch isi.
1933 yilda N am angan viloyati N am angan shahridi
tug'ilgan.
1960-1961 yillarda Y angiqo‘rg ‘ondagi 11-scol
m aktabda. 1962 yildan 1967 yilgacha N D PIda fizfLi
fanidan saboq bergan. 1967-1969 yillar O 'z P F IT la i
aspiranturada tahsil oldi. 1971 yili nom zodllt
dissertatsiyasini y o ‘qladi va N D PIda ish boshlac..
1978-1993 yillarda N D PIning eksperem ental fiziLi
kafedrasida m udir vazifasida faoliyat k o ‘rsatdi.
1992 yili R espublika P rezidentining " F a x r
Yorlig‘iga” sazovor b o ig a n . Uztozning ko'plab ihnr
pedagogik ishlari m avjud. Jum ladan “Fizika o ‘qitish uslubiyati asoslarT
(“0 ‘zbekiston” nashriyoti 2006 y.), “Atom tuzulishi” 2004 yil va boshqa
o 'q - *
uslubiy qo‘llanmalar ham da yuzdan ortiq ilmiy maqolalar muallifidir. S hu n in g o a
beshta mualliflik guvohnomasiga ega.
A N V A R B E K P O ‘LA TO V
F izik a-m atem atik a fanlari n om zo d i.
1958 y ild a N a m a n g a n v ilo y a ti N a m a n g a n
tum anida tu g ‘ilgan.
1981 yilda N am angan D avlat pedagogika instituti
(hozirgi N am D U )ni tam om lab, ish faoliyatini
m azkur institutda boshlagan. 1985-1988 yillarda
R ossiyaning Sankt-Peterburg shahridagi A.F.Ioffe
nom li fizika-texnika ilmiy tekshirish institutida
m aqsadli aspiranturani tam om lagach, 1989 yili
n o m z o d lik d is s e rta ts iy a s in i
m u v a ffa q q iy a tli
him oya qildi.
H o z irg a c h a ik k ita m u a lliflik g u v o h n o m a si
(patent), ikkita o ‘quv-uslubiy q o ‘llanm a va 60 dan ortiq ilm iy-pedagogik ishis
e'lon qilingan.
B ugungi kunda N am D U ning fizika kafedrasida y arim o ‘tkazgichlar soh
ham da fizika fanini o ‘qitishning dolzarb m uam m olari b o ‘yicha ilm iy pedag f
izlanishlar olib borm oqda.
ISBN 978-9943-977-48-8
Dostları ilə paylaş: |