1.1. TEZLIK
Avval turli jism lar turlicha tezlikda harakat qilishga
misollar keltirib keyin tezlik haqida tushuncha berishga
o ’tamiz.
Moddiy
nuqta
AJvaqtda
Asm asofani
bosib
o ’tsa
Ду
i90 r= — o ’rtacha tezlik bo’lishini va uning ta’rifini beramiz.
At
A
s
Agar biz Д/ vaqtni kichraytirib boraversak — nisbat ham
o ’zgarib boradi.
At vaqtni yanada kichraytirib boraversak
m a’lum
bir
paytdan
boshlab
bu
nisbat
deyarli
o ’zgarmaydigan
holatga
yetib
boradi.
Buni
Shunday
deyishimiz mumkin: vaqt oralig’ini cheklanmagan holda
As
kichraytirib borsak — nisbat m a’lum bir chegara qiymatga
At
intiladi. Bu chegara qiymatni nuqtaning berilgan paytdagi
yoki nuqtadagi oniy tezligi deb yuritiladi. Oniy tezlikning
ta’rifini
matematik
ko’rinishda
quyidagicha
yozamiz
3 = lim — bundagi lim belgisi chegara m a’nosini bildiradi.
л' ~*°
At
Oniy tezlik nuqtaning harakat traektoriyasiga o ’tkazilgan
urunma bo’ylab yo ’nalgan bo’ladi. Uni qisqacha
-
..
As
ds
«9 = lim — = —
л'~>0
A t
dt
-
1 4 -
Bu yerda
ds belgi d \a. s laming ko’paytmasi emas, balki
cheksiz kichik vektomi, ya’ni
ds vektor cheksiz kichik
qiymatga o ’zgarishini ko’rsatadi. Xuddi shuningdek
dt belgi
ham
d va t laming ko’paytmbsi emas, balki cheksiz kichik
vaqt oralig’ini ko’rsatadi.
dt vaqt oralig’ida cheksiz kichik
ds ko’chish sodir bo’ladi ds / dt nisbatini s vektorning vaqt
bo’yicha hosilasi deb yuritiladi.
Demak, oniy tezlik
Ro’chishdan vaqt bo’yicha olingan hosilaga teng bo’ladi.
Oniy tezlikni quyidagi tajribalardan foydalanib tushuntirib
ketish maqsadga muvofiqdir:
Aravacha ustiga tomizg’ich qo’yib uni qiya tekislikdan
qo’yib yuboramiz. Aravacha qiya tekislikdan gorizontal
tekislikka o ’tgandan so ’ng qiya tekislikning oxirida olgan
tezligi
bilan harakat qilishda davom etadi (3-rasm).
Ishqalanish juda kam bo’lishi lozim. Shu vaqtda aravachaning
o ’rtacha tezligi gorizontal yo ’lning hamma nuqtalarida bir hil
deb qarash mumkin.
Agar straboskopni 0.1 sekundda bir marta yonadigan qilib
sharni qiya tekislikdan yumalatib uning rasmini olsak, xar bir
qo’shni qismlardagi o ’rtacha tezliklari bir biridan m a’lum
darajada sezilarli farq qiladi. Bu yerda shaming vaziyatlari
orasidagi masofaga qarab o’rtacha tezlik haqida xulosa
qilinadi (4a-rasm). 4a-rasmdagi в,г oraliqdagi shar harakatini
har bir 0.02sek oraliqda straboskop yordamida yoritib rasmini
olsak 4b-rasmdagidek xolni ko’ramiz. Undan ko’ramizki, xar
bir qo’shni soxalardagi o ’rtacha tezliklar farqi juda kichik
bo’ladi.
Demak, shaming juda qisqa vaqt oraliqlaridagi (juda qisqa
masofadagi) harakatidagi o ’rtacha tezligi deyarli tekis
3-rasm
4-rusnu
- 1 5 -
harakatga yaqin bo’lib, uni o ’sha yerdagi (nuqtalardagi)
tezligi oniy tezlik bo’ladi. Atvud mashinasida ham oniy
tezlikni namoyish qilib ko’rsatishimiz mumkin.
1.2. T E Z L A N ISH
O ’quvchilarga
jism
harakatlanayotganda
tezligi
va
y o ’nalishi o ’zgarib turishi mumkinligini aytib, unga misollar
keltiramiz. Keyin A^vaqt ichida tezlikning o ’zgarishi
A 3 ni
shu vaqt oralig’iga nisbati i ^ y a n g i vektor ekanini uning
A t
yo’nalishi va miqdori turli vaqt oraliqlari uchun turlicha
qiymatlarga ega bo’lishini, uni o ’rtacha tezlanish deb
yuritilishini aytib, vaqtni qisqartirib boraversak m a’lum bir
A 3
paytdan
boshlab
-----nisbatning
o ’zgarishini
sezmay
Ax
qolishimiz, ya’ni
A t vaqtni cheklanmagan holda qisqartirib
A S
b o rs a k ---- nisbat m a’lum bir chegara qiymatga intilishini, bu
At
,
-
A 3
d 3 ..
.
.
,
chegara
a = l im -----= ------jism ning (nuqtaning) berilgan
л'->0
At
dt
paytdagi oniy tezlanishi deb yuritilishini tushuntirib o ’tamiz.
Bu yerda
dt cheksiz kichik vaqt oralig’ini ko’rsatadi. Bu
vaqt oralig’ida tezlik vektori cheksiz kichik
d 3 qiymatga
o ’zgaradi. M nisbatni tezlik vektori i9ni vaqt bo’yicha
dt
hosilasi deb yuritiladi. Demak, tezlanish vektor kattalik
bo’lib, u tezlikdan vaqt bo’yicha olingan hosilasiga teng
bo’ladi.
Shuni ham aytib o ’tish lozimki, tezlanishning y o ’nalishi
tezlik yo’nalishida emas tezlikning o ’zgarish y o ’nalishida
bo’iadi. Masalan, biror jism ni yuqoriga tik otsak ko’tarilishda
tezlik yuqoriga yo’nalgan bo’lib, tezlikning o ’zgarishi
pastga yo’nalgan bo’ladi, ya’ni tezlanish pastga y o ’nalgan
- 1 6 -
bo’lib,
tekis
sekinlanuvchan
harakat
bo’ladi.
Pastga
tushayotganda tezlikning o ’zgarishi pastga yo ’nalgan bo’lib,
tezianish ham pastga y o ’naladi, bu vnqtda harakat tekis
tezlanuvchan bo’ladi.
Egri chiziqli harakatda tezlik o ’zgarmas bo’lganda tezianish
nolga teng bo’lmaydi, chunki tezlikning yo ’nalishi o ’zgarib
turadi, bu esa tezlik o ’zgarayotir degan so’zdir. Tezlikning
yo’nalishini o ’zgarishi tufayli ham nuqta tezianish olishini,
uni keyinroq ko’rib chiqilishini aytib, keyin tezianish birligini
tushuntiramiz.
2-§. TO’G’RI CHIZIQLI TEKIS HARAKAT
A) O ’quvchilar asosiy tushunchalar bilan tanishganlaridan
keyin
to ’g ’ri
chiziqli
tekis
harakat,
tezlik
haqidagi
tushunchalar bilan tanishganlar. Litsey fizika kursining
vazifasi o’quvchilaming bu bilimlarini chuqurlashtirish,
aniqlashtirish va kengaytirishdir. Shuning uchun to ’g ’ri
chiziqli tekis harakatga oid ba’zi tajribalami qilib ko’rsatish
yaxshi natija beradi.
Avval o ’quvchilarga teng vaqtlar va teng masofalar haqidagi
tushunchalami takrorlab, keyin
suvli naycha ichidagi
pufakchani tekis harakat qilib ko’tarilishini tajriba yordamida
ko’rsatib, tushuntiramiz. Naychani xar xil burchak qiyalatib,
havo pufagini har xil tezlik bilan to ’g’ri chiziqli harakat
qildirish mumkin. Boshqa asboblar bilan bunday qilib
bo’lmaydi. Naycha sinf doskasiga oldindan chizib qo’yilgan
chiziq bo’ylab o ’rnatiladi (5-rasm). Havo pufagining teng
vaqtlar o ’tgandagi vaziyatlari bo’r bilan qayd qilinadi. Teng
vaqtlami o ’lchash uchun metronomdan yoki sekundomerdan
(sekundli strelkasi bor soatdan) foydalanish mumkin.
5-rasm.
Harakatni o ’rganishda bosib o ’tilgan masofalarni va vaqt
oraliqlarini o ’lchashga to ’g ’ri keladi. Har qanday kattalikni
biror darajada aniqlik bilan o ’lchash mumkin. Shuning uchun
biror harakatning tekis harakat ekanligi ham tajribada
aniqlanishi mumkin. Bunga o ’quvchilarning diqqatini jalb
qilish kerak. Bunday qilinganda tekis harakatni o ’rganish
fizik jihatdan mazmunliroq va qat’iyroq bo’ladi.
a)
O ’quvchilar maktabda tekis harakat tezligi bilan
tanishganlar. Bu tushuncha aniqlashtiriladi va rivojlantiriladi.
Tezlikning vektor kattalik ekanligi ko’chishning vektor
ekanligidan bevosita kelib chiqadi. Tezlik ko’chishni Shu
ko’chish sodir bo'lgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi.
M a’lum bir y o’nalishda sodir bo’layotgan to ’g ’ri chiziqli
harakatda ko’chish vektorining moduli bosib o ’tilgan yo’l
bilan ustma-ust tushadi, y a’ni teng bo’ladi. Bu hoi maktabda
o ’rganiladi.
Avval to 'g ’ri chiziqli tekis harakatni takrorlashda uning
-asosiy belgisini ajratib ko’rsatamiz: moddiy nuqta ixtiyoriy
teng vaqtlar oraliqlarida bir xilda masofalarga ko’chadi. Turli
tekis harakatlarning tezliklari turlicha bo’lishini ikkita
naychadagi pufakchalarning tezliklari turlicha bo’lishini
ikkita naychadagi pufakchalarning tezliklarini ko’rsatish
orqali
tushuntiramiz:
bir naychadagi
havo pufakchasi
ikkinchisidagidan kichik qilib olinadi va ularni yuqoriga
ko’tarilish vaqtlari turlicha bo’lishiga asoslanib tezlik
tushunchasini kiritib, uni ta’riflaymiz va formulasini beramiz.
3 = JL bundan ko’chish 5 —3 t bo 'ladi.
t
- 1 8 -
To’g ’ri chiziqii tekis harakatda ko’chish bilan bosib o ’tilgan
yo'l ustma-ust tushgani uchun uni
S = 3 t kabi yoza olamiz
(modulini). Bu tekis harakat tenglamasidir.
Shundan keyin tezlikining o ’lchov birligini ta ’riflanadi m/s;
sm/s; km/s laming biridan ikkinchisiga o ’tishini ko’rsatamiz.
O ’quvchilarga Shuni ta’kidlab o’tish muximki, tezlik to’g’ri
chiziqii tekis harakatni to’liq xarakterlaydi, chunki tezlikning
son qiymati harakatning butun davomida o ’zgarmaydi. Har
xil harakatlar tezliklari turlicha bo’lishini misollarda aytib
o ’tamiz. Masalan, yorug’lik tezligi 300000 km/s; Oyning o ’z
orbitasi bo’ylab xarakatiniki 1 km/s; tayyoralarniki(samolyot)
1000 km/s; 0°s da havodagi tovushning tarqalishi 332 m/s,
piyoda odamniki 1,4-1,8 m /s ,...
b)
Tezlik tushunchasi kiritilgandan keyin mexanikaning
asosiy masalasi to ’g’ri chiziqii tekis harakat uchun qanday
yechilishini ko’rsatish imkoni tug’iladi.
—
►
—
—
»
3 = L_
dan s = i
9 t kelib chiqishini o ’quvchilar biladilar.
t
Jismning yangi koordinatalarini aniqlash uchun uning
ko’chishini koordinata o ’qlariga proektsiyasini aniqlash
lozim. K o’chish vektorining proektsiyasini bilgan holda
jism ning yangi koordinatlarini aniqlash mumkin, chunki
koordinata o ’qi bo’ylab bo’layotgan to ’g ’ri chiziqii xarakatda
ko'chishning proektsiyasi jism ning oxirgi va boshlang’ich
koordinatalarining ayinnasiga teng bo’ladi (6-rasm).
Sx=X-X„
Bundan
S
X - - X+S
О • -------• —
►------- ► X
S = 3 t
x0
X
6-rasm.
ekanini e’tiborga olgan holda tengligini quyidagichas
yozamiz.
X=X„+
3 t
3 tezlikning proyektsiyasi 3 x uning moduliga teng bo’ladi.
Shuning uchun
3 X o ’rniga 3 yozishimiz mumkin. Agar
3 ning yo’nalishi OX o ’qning yo’nalishi bilan bir xil bo’lsa
- 1 9 -
Х=Х0 + 3 t .......................(1)
Agar в tezlikning yo’nalishi OX o ’qiga qarama-qdrshi
bo’lsa
X=X„- 3 t ..........................(2)
bo’ladi.
(1)
va (2) lardan ko’rinib turibdiki, jismning ixtiyoriy
paytdagi holatini aniqlash
uchun uning tezligi
bilan
boshlang’ich vaziyatini (koordinatasini) bilishimiz yetarlidir.
Mexanikaning asosiy masalasini yechishni o ’quvchilar
yaxshi o ’zlashtirishlari uchun ular faqat ko’chish va yo’lni
aniqlashga emas, balki jismning yangi koordinatalarini
(vaziyatini) aniqlashga oid masalalarni ham ko’rib chiqishlari
lozim. Quyidagi masalalarni ko’rib chiqaylik.
1.
Poyezd y o ’Ining to’g’ri chiziqli qismida 72 km/soat tezlik
bilan tekis harakat qilmoqda. U soat 6 dan 20 minut o ’tganda
stantsiyadan 1,5 km narida turgan svetofor oldidan o ’tib
ketadi. U soat 6 dan 25 minut o ’tganda stantsiyadan qanday
masofada bo’ladi? Soat 6 dan 15 minut o ’tganda qaerda
bo’lgan?
Yechish: Koordinata boshi stantsiyada bo’lgan sanoq
sistemasini olamiz. Poezd svetafor oldidan o ’tib ketayotgan
paytdagi vaqtni hisoblashning boshlanishi qilib olamiz.
Shunga ko’ra poezd svetafor oldidan o ’tib ketayotgan
paytdan 5 min=300s oldin qaerda bo’lishini aniqlash lozim.
ti=6soat25min-6soat20min=5min=300sm/s;
3 =72km/soat=20m/s; X0=l ,5km=l 500m
Poezdning harakat yo’nalishini koordinata o ’qining musbat
yo’nalishi qilib olamiz.
X,=X0+
3 t,= l 500m+20 m/s 300s=7500 m= 7,5 km
Demak, poyezd bu paytda (6 soat 25 minutda) stantsiyadan
7,5 km o ’tgan bo’ladi.
Masalani ikkinchi qismiga javob topishda vaqtni hisob
boshlanishidan 5 min oldingi paytdagi o ’mini topish lozim
bo’lgani uchun t=-300c deb olishimiz kerak bo’ladi.
U xolda
X2=X0+ ,9 t= 1500m +20 m/s (-300s)=-4500m=-4,5 km
- 2 0 -
Bundan ko’ramizki, ko’rilayotgan vaqtda (6 soat
15
minutda) poezd stantsiyaga yetib kelmagan bo’lib, xali u bu
paytda stantsiyadan 4,5 km oldinda bo’ladi.
2.
Parashyutchi parashyutini ochib 200 m balandlikdan
boshlab tekis harakat qilib 5 m/s tezlik bilan tusha boshladi.
U 5 minutdan keyin qanday balandlikda bo ’ladi?
Yechish: Koordinata o ’qini Yerdan tik ravishda yuqoriga
yo’nalgan qilib tanlaymiz. Bu vaqtda parashyutchining
boshlang’ich
vaziyati
musbat
(Uo=2000m)
tezligining
proektsiyasi manfiy ( 5 = 5 m/s) bo’ladi. Shuning uchun
U=U0- <9 t=2000m - 5 m/s 300 s=500m.
Demak, parashyutchi Yerdan 500m balandda bo’ladi.
G) Shundan keyin to ’g ’ri chiziqii tekis harakatning grafigini
tushuntirishga o ’tamiz.
Fizik
kattaliklar orasidagi
funktsional
bog'lanishlarni
tasvirlash o ’quvchilami bir fizik kattalik ikkinchisiga qanday
bog’liqligini tushunib olishlariga va boshqalarni bilishlariga
imkon
beradi.
Shuning
uchun
ham
o ’quvchilarning
funktsional bog’lanishlarni tasvirlashning grafik uslubini
yaxshi o ’zlashtirishlariga katta e’tibor berish kerak. Kursning
o'quvchilar bu uslub bilan birinchi marta tanishadigan
bo'lishlarida uni juda puxtalik bilan tanishtirish lozim.
(iorizontal o’q bo’ylab, m a’lum masshtabda vaqt sanog’i
hoshidan o ’tgan vaqtni, vertikal o ’q bo’ylab tegishli
masshtabda bosib o ’tilgan yo’lning qiymatlarini qo’yib va
ularga mos nuqtalami aniqlab grafik chiziladi. T o’g’ri chiziqii
(ckis harakatda bosib o ’tilgan yo ’lning vaqtga bog’langan.
Kiafigi to ’g ’ri chiziqdan iborat bo’ladi (7-rasm).
- 2 1 -
7a-rasmda tezliklari xar xil bo’lgan xarakatlarning bir nechta
grafigi ko’rsatilgan, tezlik katta bo’lsa yo’l grafigi yo’l o ’qiga
yaqin bo’ladi. Grafikning vaqti o ’qi bilan hosil qilgan
a -
burchak tangensi
3 tezlikka teng bo’lishini ham ko’rsatib
o ’tamiz.
Ravshanki, grafik qancha tik bo’lsa, ya’ni grafik bilan
vaqtlar o ’qi orasidagi burchak qancha katta bo’lsa, tezlik
Shuncha katta bo’ladi. 1-jismning harakat tezligi 2 - va 3 -
jism larning tezliklaridan kattadir.
I'ezlik grafigini ham yuqoridagi kabi ko’rinishini (bunda
vertikal o ’qni tezlik o ’qi deb olinadi) aytib uni misollar
asosida chi/.ib ko’rsatamiz.
T o’g ’ri chi/iqli tekis harakatda tezlik vaqt o ’tishi bilan
o ’/garmnydi. Shuning uchun bu holda tezlik grafigi vaqt
o'qiga parallel bo'lgan to 'g ’ri chiziqdan iborat bo’ladi (7 b-
rasm).
Shu yerda tezlik grafigidan foydalanib ko’chishni aniqlash
mumkinligini
bir
misolda
ko’rsatib
o ’tish
maqsadga
muvofiqdir. M a’lum bir vaqt oralig’idagi ko’chishni (yo’lni)
tezlik grafigi yordamida topish uchun bu vaqtni vaqt o ’qidan
aniqlab, o ’sha nuqtadan Shu o ’qqa tik chiziq chiqaramiz. Bu
chiziq tezlik grafigi bilan kesishib, uning ostida geometrik
figura hosil qiladi. Bu figura .yuzasining son qiymati
ko’chishning son qiymatiga teng bo’ladi. Masalan 2 m/s
tezlik bilan ketayotgan jism ning 5 sekunddagi ko’chishini
aniqlang. Berilganlami shakldan belgilab chiziqlami (grafikni
va vaqt o ’qiga tik chiziqni) chizib geometrik figurani hosil
qilib, yuzasini hisoblaymiz va ko’chishni formula yordamida
hisoblab ikkalasi bir hil natija berishini ko’rsatamiz. Shakldan
S=2m.b.-5m.b=10kv.b formuladan S = 3 ■t=2m/s-5s=10m
T o’g ’ri
chiziqli
tekis
harakatda
ko’chishning
o ’qqa
proektsiyasi o ’zining moduliga teng bo’ladi, y a ’ni ko’chish
moduli bosib o ’tilgan yo ’lga teng bo’ladi.
- 2 2 -
3-§. TO’G’RI CHIZIQLI TEKIS HARAKATNING
KINEMATIK TASVIRLASH
Jismning harakati - fazoda vaqt o ’tishi bilan vaziyatini
o ’zgartirishini, bunda uning holatini (o’rnini) koordinatalari
orqali
aniqlanishini
o ’quvchilarga
takrorlab,
keyin
koordinatani vaqtga bog’lanish grafigini ko’rib chiqamiz.
Aytaylik qo ’limizda vaqtni o ’lchovchi asbob (sekundomer,
metronom yoki boshqa) bo’lsin. Uni yurg’izib biror jism ning
harakatini kuzataylik, ya’ni ma’lum vaqtlardagi jism o ’rnini
(koordinatasini) aniqlab boraylik.
Vaqt ti bo’lganda jism koordinatasi X b t2 bo’lganda X2, tj
bo’lganda X3 va hokazo bo’lsin. Vaqt jism ning harakatini
kuzatishga boshlagan paytdan hisoblangan vaqtlardir.
Agar biz vaqtning har bir paytida koordinatasini bilsak, bu
X ni vaqtga bog’Ianishi, y a’ni X koordinata vaqtning
funktsiyasi sifatida bo’lishi bizga m a’lum deganidir. Buni
X=f(t) yoki X=(t) kabi yoziladi. Bu X=(t) bog’lanishni
jism ning
OX
o ’qi
bo’yicha
harakatining
kinematik
tasvirlashini beradi.
K o’p hollarda harakatni kinematik tasvirlash X=X(t) grafik
ko’rinishda berilishini
aytib,
vaqtni
gorizontal
o ’qqa,
koordinatalarni vertikal o ’qqa qo’yib, biror misol asosida
grafikni quramiz.
Masalan, qush pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga tomon,
umuman turli yo’nalishda uchayotgan bo'lsin. Uning t|
paytdagi koordinatasi X |, t2 paytdagi koordinatasi X> va
xokazo bo’lsa, ma’lum masshtabda grafigini quramiz (8-
rasm).
Х
2
Xi
Х4
о
t i
ta
t3
t*
tf
8-rasm.
Grafikdan ko’ramizki, chumchuqning koordinatasi ortib
boradi va eng yuqoriga chiqib, qaytganda koordinatasi
kamayib boradi, m a’lum vaqt oralig’ida o ’zgarmay ham
turadi (X4), keyin koordinatasi yana kamayib, nolga ham teng
bo’ladi. Jism harakatining koordinatasini vaqtga bog’lanish
grafigi egri chiziqdan iboratdir.
O ’quvchilarga
bu
grafikani
jism ning
ko’chishi
va
traektoriyasi
bilan
aralashtirib
yubormasliklari
uchun
trayektoriya jism harakatida bo’lib o ’tgan nuqtalaming
geometrik o ’midan iboratligini, bu traektoriyani ko’rish
uchun jism ning faqat X koordinatasining o ’zgarishinigina
emas, balki Y va Z koordinatalarining o ’zgarishlarini ham
bilish lozimligini tushuntirib ketamiz. Qurilgan grafika faqat
X koordinataning vaqtga bog’lanish grafigidan iboratdir.
Agar biz to ’g’ri chiziqli harakatda koordinataning vaqtga
bog’lanish grafigini chizmoqchi bo’lsak, bu holda ham har bir
vaqt paytidagi (tb t2, t3, ...) jism koordinatasini (x b x2, x3, ...)
aniqlab, keyin uning grafikasini ko’ramiz. Bu yerda t b t2, ...
paytlardagi vaqt oraliqlarini bir xil qilib olamiz, masalan, A t
bo ’lsin. Harakat to ’g’ri chiziqli bo’lgani uchun bu teng
vaqtlar oraliqlarida jism bir xilda masofalami bosib o ’tadi,
aytaylik bu masofa Л x=0.5m bo’lsin. U holda jism harakatini
kuzatishga boshlagan paytdagi boshlang’ich koordinatasi X0
bo’lsa, ti= A / = lcd a n keyingi koordinasi Xi=Xo+0.5-lc;
- 2 4 -
I. t|tA t= 2 A t= 2 c dan keyin koordinatasi X2=Xo+0,5-2c;
i 1 .1 At=3 At=3c хз=х0+0,5-3 va hokazo X=Xo+0.5t bo’ladi.
Aniqlanganlarga asosan grafikni ko’ramiz. Tekis harakatda
koordinata vaqtning chiziqii funktsiyasi (x(t)) bo’lgani uchun
bu harakatning grafigi ham to ’g’ri chiziqdan iboratdir (9-
rnsm).
To’g ’ri chiziqii tekis harakatda harakat chizig’i bilan
(tracktoriya bilan koordinata o ’qi ustma-ust tushishini
o ’quvchilaming eslariga tushirib, bu vaqtda teng vaqtlar
oralig’ida jism
bir
xil
masofalarga
ko’chishini,
bu
masofalaming koordinatalari ham bir xil bo’lishini, bizning
misolimizdagi bu bir xil masofalar uchun ketgan vaqtlar ham
bir xil bo’lgani uchun u tezlikdan iboratligini (0.5m /ls)
tushuntirib, shunga asosan X=X0+
9 1 bo’lishini ko’rsatamiz.
Demak,
to ’g’ri
chiziqii
tekis
harakatda
jism
koordinatasining
vaqtga
bog’liqligi
(harakat
qonuni
X=X0+Vt) chiziqii funktsiyadan iboratdir. Bunday funktsiya
bilan ifodalanadigan harakat to ’g ’ri chiziqii tekis harakat
bo’ladi.
Grafikdan foydalanib, to ’g’ri chiziqii tekis harakat tezligini
ko’rsatishimiz mumkin. Grafikdan t=0 da X=X0 boshlang’ich
koordinata. <9=
A x / A t harakat tezligi ekanligi ko’rinib
turibdi. (grafikda vaqt va koordinata intervallarini kattaroq
qilib ko’rsatildi).
- 2 5 -
|