6
m/s" tezianish bilan
harakatlandi.
Deformatsiyalanmagan
prujina
uzunligini
aniqlansin.
Yechish.
Vaqtning
boshlang’ ich
momentida
har
bir
aravachaga ta’ sir qiluvchi kuchni aniqlaymi: F=ma; F=0.1 kg
6
m/s
2
=
0
.
6
n.
Prujina yarmining bikrligini hisoblaymiz: K '^ K
Guk qonuni yordamida prujinaning har bir uchining
deformatsiyasini (siqilishini) aniqlaymiz
_ 0 6 и _ = (Ш л
к
2 ’ 30
н/м
Butun prujinaning deformatsiyasini hisoblaymiz:
X pr=2X'=2-0.01m =0.02 m.
Deformatsiyalanmagan prujina uzunligini aniqlaymiz.
l=lo+ X pr=0.06+0.02=0.08 m
Shunga o ’ xshash masalalardan yechib, o ’ quvchilar bilimini
mustahkamlaymiz.
- 7 7 -
19-§.
i s h q a l a n i s h
k u c h i
Ishqalanish kuchi elastiklik kuchi kabi elektromagnit
tabiatga ega b o ’ lib, u atom va molekulalaming elektr
zaryadlarining o ’ zaro ta’ siriga b og ’ liq d ir
Avval ishqalanish haqida tushuncha berib, ulaming turlarini
aytib o ’ tamiz. Bir-biriga ishqalanuvchi ikkita jism orasidagi
ishqalanish bir jism ikkinchisi ustida harakatlanganda yoki
ular nisbiy tinch turganda hosil b o ’ lishini aytib quyidagi
tajribani namoyish qilamiz.
Ustida toshi b o ’ lgan brusokni tribometr ustiga q o ’ yib, uning
irtnag’ iga dinamometrni ilamiz, Dinamometrni tribometrga
parallel ravishda sekin-asta torta boshlaymiz. Brusok joyidan
q o ’ zg ’ almasa xam dinamometr prujinasi ch o’ zila boradi.
M a’ lum bir paytda brusok xarakatga keladi. Shu paytdagi
dinamometrning ko’ rsatishi tinchlikdagi ishqalanish kuchi
bo'ladi.
Bu tajribani taxlil qilib quyidagi xulosalami
chiqaramiz:
1.
Brusokka o ’ zaro teng va qarama-qarshi tomonga
yo'nalgan ikkita kuch - tortish kuchi va tinchlikdagi
ishqalanish kuchi ta’ sir qiladi.
2
. Tinchlikdagi ishqalanish kuchi tortish kuchi ortishi bilan
noldan boshlab o ’ sa boshlaydi.
3.
Tinchlikdagi
ishqalanish
kuchi
istalgan
tomonga
y o ’ nalishi mumkin, ammo u tortish kuchiga qarama-qarshi
y o ’ nalgan b o ’ ladi.
Shundan
keyin
tinchlikdagi
ishqalanish
kuchining
q o ’ llanishiga doir misollar keltiramiz: tasmaning shkivga
(sirpanmasdan) ishqalanishida, qiya transporterda yuklarni
ko’ tarishda,
qiya
polotnoda
donlarni
tozalashda,
avtomobilning
tishlashish
mufitasida
tinchlikdagi
ishqalanishdan foydalanilgandir.
Brusokni tortib harakatga keltirib uni tekis harakat qildirib,
sirpanish ishqalanish kuchi maksimal tinchlikdagi ishqalanish
kuchiga taxminan teng b o ’ lishini k o’ rsatamiz. Tajribadan
ishqalanish kuchi normal bosim kuchiga proportsional
ekanligi aniqlanadi. Ishqalanish koeffitsienti to’ g ’ risidagi
tushunchani kiritish orqali ishqalanish kuchi F=K.N shaklida
- 7 8 -
boriladi. Turli materiallar bilan tajribani takmrlub ishqulamish
koyeffitsienti ishqalanuvchi sirtlarning matcrialiga, holatign
va tozaligiga b og ’ liq b o ’ lishini ko’ rsatamiz. Tinchlikdagi
ishqalanish
koyeffitsienti
bilan
sirpanish
ishqalanish
koyeffitsienti bir xildir.
lindi ishqalanish koyeffitsientini aniqlashni ko’ rib chiqaylik.
Tribometr bilan qilinadigan tajribada brusokka to’ rtta kuch:
og'irlik kuchi P, tayanch reaktsiyasi N, tortish kuchi F, va
ishqalanish kuchi FjSh ta’ sir qiladi. Ularni shartli ravishda
brusokning o g ’ irlik markaziga q o ’ yiladi (41-rasm),
A )
B)
41-rasm,
Agar brusokni o ’ z xolicha q o ’ yib tribometmi bir tomonidan
sekin-asta ko’ tara borsak ma’ lum bir paytda brusok xarakatga
kelib, tekis xarakat bilan pastga sirpanib tusha boshlaydi. Bu
vaqtda ishqalanish kuchi o g ’ irlik kuchining qiya tekislikka
parallel tashkil etuvchisiga teng b o ’ ladi 41b-rasmdan (N=Fb):
F,=Psina=mg sina
Fb=Pcosa=m g
cosa
Ishqalanish kuchi Flsh=k N=kFb=kmg cosa
Brusok tekis harakat qilgani uchun Nyutonning birinchi
qonuniga ko’ ra Ft=Fish b o ’ ladi. Bunga yuqoridagi qiymatlarini
q o ’ ysak
mg sina=kmg cosa
,
,
s in a
h
bundan k = -------- = tga = —
c o s a
/
- 7 9 -
Demak, tinchlikdagi va sirpanish ishqalanish koyeffitsienti
jism
o g ’ irlik kuchi
ta’ sirida xarakat qilayotgan
qiya
tekislikning o g ’ ish burchakgi tangensiga teng b o ’ ladi.
Dumalash
ishqalanishi
haqidagi
tushunchaga
o ’ tib,
dumalash
ishqalanish
kuchi
bosim
kuchiga
to’ g ’ ri
proportsional, dumalayotgan jism (tsilindr, shar) radiusiga
teskari proportsionalligini turli radiusli va W l i o g ’ irlikdagi
tsilindralarni
dinamometrga
ilib
dumalatish
orqali
tushuntiramiz, hamda uni hisoblash formulasini beramiz:
P
F u = M ~
k
R
Dumalash ishqalanish kuchi sirpanish ishqalanish kuchidan
kichik ekanini quyidagi tajriba yordamida ko’ rsatamiz (42-
rasm).
42-rasm.
Avval silindmi yotqizib dinamometr bilan tortamiz. Keyin
silindrni gardishi bilan q o ’yib tortamiz. Birinchi holda tsilindr
sirpanib harakat qiladi (42a-rasm). Ikkinchi holda dumalab
harakat qiladi (42b-rasm). Dinamometr birinchi xoldagi kuch
ikkinchi holdagidan katta b o ’ lganini k o’ rsatadi. Demak
dumalash ishqalanish kuchi sirpanish ishqalanish kuchidan
kichik
b o ’ ladi.
Dumalash
ishqalanish
koyeffitsienti
F
R
M
= —
ni tajriba yordamida aniqlaymiz. Shar yoki
g ’ ildirakni dinamometr bilan tortib, tekis harakat qildirib Fg-
ishqalanish kuchini, uning radiusini va o g ’ irligini aniqlab
o ’ rniga q o ’yib, Mn\ aniqlaymiz. M < К b o ’ lishini k o’ rsatamiz.
- 8 0 -
Shundan keyin ishqalanuvchi sirtlarning yeyilishi, ycyilishni
kamaytirish uchun moylashdan foydalanishga va dumalash
ishqalanishidan ko’ proq foydalanishni aytib o ’ tamiz.
Podshipniklar to’ g ’ risida gapirganda quyidagilarga e ’ tibor
beramiz:
1.
Sharikli
va
rolikli
podshipniklarda
dumalash
ishqalanishidan tashqari sirpanish ishqalanishi xam ro’ y
beradi, chunki sharik va roliklar turli diametrdagi xalqalar
orasida dumalaydi.
2. Bosim juda katta va podshipning materiali buzilishi
mumkin b o ’ lgan xollarda shariklar emas, balki roliklar
ishlati ladi.
Masalan,
temir
y o ’ l
vagonlarining
podshipniklarida...
O ’ quvchilarga suyuqliklarda ham ishqalanish mavjudligi
quyidagi tajriba yordamida ko’ rsatamiz: o ’ rtasida irmog’ i
bo’ lgan metall plastinkani ipga b og ’ lab suyuqlik ichiga
tushiramiz. Ipni sekin-asta eshsak suyuqlik ichida plastinka
aylana boshlaydi. Bir ozdan keyin suyuqlik sirtiga tashlab
q o ’yilgan p o ’ kak xam aylana boshlaydi. Bundan k o’ ramizki
suyuqliklarda xam ichki ishqalanish mavjuddir.
Ichki ishqalanishni quyidagicha tushuntirish maqsadga
muvofiqdir: metall plastinkaga suyuqlik kabati yopishgan
b o ’ ladi (Molekulalarining tortishish kuchiga asosan) (43a-
rasm). Plastinka aylanganda suyuqlikning bu qavati ham
aylana boshlaydi. Bu kabat o ’ zidan keyingi qavatdagi
suyuqlikka ta’ sir qilib uni ham aylanishga majbur qiladi. Bu
qavat o ’ zidan keyingi kabat suyuqlikni harakatga keltiradi.
Aylanish qavatdan-qavatga o ’ tib borib, ularning tezliklari
kichiklashib boradi. Ohirida suyuqlik sirtidagi kabat aylanib
ustidagi po’ kak xam aylanadi. Qavatlarning tezliklarini farqi
ichki ishqalanishni vujudga keltiradi.
Bir plastinkani osib q o ’ yib uning ostidagisini aylantirsak bir
ozdan keyin yuqoridagi plastinka xam aylana boshlaydi.
Bundan ko’ ramizki, yuqoridagi kabi havoda xam ichki
ishqalanish b o ’ ladi (43b-rasm).
Agar ipni yuqoriga tortsak plastinka ham yuqoriga k o’ tarila
boshlaydi. Bu vaqtda uning tepasida suyuqlik zichlashib
ostida
siyraklashadi.
Natijada
plastinkani
xarakatiga
- 8 1 -
to’ sqinlik qiluvchi kuch ya’ ni muhitning qarshiligi hosil
b o ’ ladi. Parashyutchining tekis xarakat qilib tushishiga sabab
havoning qarshilik kuchi o g ’ irlik kuchiga tenglashishidir.
Qarshilik kuchi
kichik tezliklarda tezlikning birinchi
darajasiga, katta tezliklarda tezlikning ikkinchi darajasiga
b o g ’ liq b o ’ ladi: Fq=aO va Fq=li02. bu yerda a va В lar
suyuqlik yoki gazning xossalariga va jism shakliga b o g ’ liq
kattaliklar ekanini aytib, yarim sfera shakldagi jismlarga
qarshilik kuchi katta b o ’ lishini, Shuning uchun parashyutlar
shakli yarim sfera kabi b o ’ lishini o ’ qdirib o ’ tamiz. Uni
tajribada ham k o ’ rsatilsa yaxshi b o ’ ladi.
Parashyutchi sakrab parashyutini ochib tushgan sari tezligi
ortib boradi, natijada havoning qarshilik kuchi ham ortib
borib parashyutchi o g ’ irligiga tenglashadi. Shu paytdan
boshlab parashyutchining tezligi o ’ zgarmasdan tekis harakat
qilib tusha boshlaydi. U yerga 3 metr balandlikdan sakrab
tushganday q o ’ nadi.
MMI I
С
C l
a
- « ■
B)
43-rasm.
“ Ishqalanish”
kinofragmentini
namoyish
o ’ quvchilarning bilimlarini mustaxkamlaymiz.
Keyin quyidagicha masalalardan ishlab ko’ rsatamiz.
qilib
- 8 2 -
Masala. Gorizontga a=30° burchak ostida q o ’ yilgan qiya
ickislikdan jism sirpanib tushmoqda. Ishqalanish koeffitsient
к0 . 3 b o ’ lsa, jism qanday tezlanishi bilan tushadi?
Yechish. Jismga uchta kuch ta’ sir qiladi: o g ’ irlik kuchi
p=mg, qiya tekislikning reaktsiya kuchi N (bu kuch qiya
tekislikka tik y o ’ nalgan), sirpanish ishqalanish kuchi
Fjsh
(bu
kuch harakat y o ’ nalishga qarama-qarshi y o ’ nalgan).
Qiya tekislikka berkitilgan sanoq sistemasining O X o ’ qini
qiya tekislik b o ’ ylab olamiz, uning y o ’ nalishini jism
tezlanishi y o ’ nalishida kelib olamiz (44-rasm).
У
Kuchlarni O X o ’ qqa proyektsiyalari:
N x=0; FIshx=kN;
PX=P sina=mg sina;
Nyutonning ikkinchi qonuniga k o’ ra:
F=ma;
Bu yerda
F=Px-FjSh=mg
sina-kN
(
1
)
Demak, mg sina-kN=ma
(2)
Tezlanishning O Y o ’ qqa proyektsiyasi nolga teng (a=0).
Shuning
uchun
xamma
kuchlaming
O y o’ qqa
- 8 3 -
proyektsiyalarini quyidagicha yoza olamiz (Nyutonning
ikkinchi qonuniga k o’ ra).
P cosa-N =0
(3)
Bundan N=P cosa. Buni (2) ga q o ’ yib, quyidagini hosil
qilamiz.
Psina-kPcosa=ma
Bundan
P (sim r-к c o s a )
w e(siror-к cosa)
a =
- = ——
- = g ( s i n a - kcosor)
m
m
(4)
1
л/З
a=9,8(sin30°-0,3cos30°)m /s2« 1 0 ( - -0,3 ~
)m/s
2
=2,35m /s
2
20-§. BUTUN DUNYO TORTISHISH QONUNI
Bu mavzuni muammoli bayon qilishgato’ xtalib o ’tamiz.
M a’ lumki, muammoli o ’ qitish muammoli vaziyat xosil
qilishdan boshlanadi. Bu bosqichda o ’ quvchilarning fikrlash
qobiliyatlari faollashadi. Ular bilimni qidirishda ishtirok
etadilar, qidirish ishlariga q o ’ shiladilar, o ’ zlarini ilmiy
yangilikni ochish ishtirokchilariday xis qiladilar.
Muammoli bayon qilish o ’ quv materiali juda yangi b o ’ lsa
yoki o ’ quvchilarga savol-javob qilish o g ’ irlik qilganda
amalga oshiriladi. Bunda o ’ qituvchi materialni oddiy bayon
qilmaydi, u muammo ustida tovushini chiqarib gapirib fikr
yuritadi, uni xal etishni mumkin b o ’ lgan y o ’ llarini k o’ rib
chiqadi va sekin-asta to’ g ’ ri yechimga olib keladi. Bu vaqtda
o ’ quvchilar muxokama qilish mantiqini, uning tazligini
qanday olib borishga o ’ rganadilar va materialni chuqurroq
o ’ zlashtiradilar.
Muammoli bayon qilish uchun o ’ quv materiali tanlashda
uning dunyoqarashni shakllantirishdagi ahamiyatiga, tabiat
sirlariga sakin-asta kirib borishni k o’ rsatilishiga, fundamental
nazariyalaming
tug’ ilishiga,
fundamental
fizik
eksperimentlarning roli va ahamiyatiga e ’ tibor berilishi
- 8 4 -
lozim. Buni amalga oshirishda fizika juda boy nuitcnulgn
cgadir.
Misol tariqasida butun dunyo tortishish qonunini va
Kevendish tajribasini muammoli bayon qilishga to’ xtalib
o ’ tamiz. Bayon qilishni quyidagicha boshlaymiz.
Agar Yer bilan Quyosh orasida hech qanday o ’ zaro ta’ sir
kuchi b o ’ lmasa Yem i Quyosh atrofida aylanish orbitasida
ushlab turish uchun (aylanishni saqlash uchun) qanday
ko’ ndalang kesimga ega b o ’ lgan p o ’ lat sim zarurligini
hisoblab topamiz: Yer massasi m=6-10
24
kg, uning orbita
b o ’ lab tezligi 0=30km/s, Quyosh va Yer markazlari orasidagi
masofa
R = l,5 1 0 8km,
p o ’ latning maksimal
kuchlanishi
6=800N/mm2, mustaxkamlik zahirasi.
Masalani
elastiklik
kuchiga
asosan
yechamiz;
uni
o ’ quvchilar oldin o ’ rganganlar.
Bu yerda elastiklik kuchi (Eming) markazdan qochma
Э
2
kuchga teng b o ’ ladi Fei=m-— - (buni hisoblanadi).
R
F
F
6
i = —
S = ^ 2- ; (bpkuchlanish, S-sterjenning ko’ ndalang
S
6^
kesim yuzasi)
<
л n
л
Q
2
bundagi
6
i= — dir. S = — ^ = — ----- ; O ’ rniga q o ’ yib
2
6
6R
hisoblab
topsak
S=10
14
m
2
chiqadi.
Yem ing
kesimini
( o ’ rtasidan) yuzi
S=7ir2=T,2-1014m2
Bundan ko’ ramizki, Y em i Quyosh atrofida aylanishini
(orbitasida) saqlab turish uchun p o ’ lat simning kesim yuzi
Yer sharining kesim yuziga teng b o ’ lar ekan. Yem ing
orbitada aylanishini qanday kuch saqlab turadi? Uning tabiati
qanday? U qanday qonunlarga b o ’ ysunadi? Bunday savollami
q o ’ yilishi ularni aniqlashga kuchli xoxish, qiziqish uyg’ otadi.
Shundan keyin qisqacha tarixiy ma’ lumot beramiz: Jismlar
orasida tortishish kuchlari mavjudligi haqidagi fikmi buyuk
alloma Abu Rayhon Beruniy ham o ’ z zamonasida aytib
ketgan. U Abu Ali Ibn Sinoga yozgan xatida mayda zarralar
- 8 5 -
orasida ham katta jismlar orasida ham tortishish kuchlari
mavjudligini aytib o ’tgan. Bu fikrlar Nyuton zamonidan olti
asr avval aytilgan.
Jismlar orasidagi tortishish kuchini aniqlash ancha vaqtni
bosib o ’tdi. Shuni qisqacha k o’ rib chiqaylik.
17-asr boshlarida I.Kepler (1571-1630) astronom Tixo
Brageni kuzatishlarini muxokama qilib planetalarning harakat
qonunlarini berdi. Bu qonunlar Shunday masalani o ’ rtaga
tashladi:
Qanday
kuchlar
ta’ sirida
planetalar
harakat
qiladilar? Galiley inertsiya qonunini ochib, bu masalani
yechishni
boshlang’ ich
jarayonini
berdi.
Gyuygens
markazdan qochma kuchga oid munosabatlarni berib, unga
oid masalalarni yechishni k o’ rsatdi. 1680 yilda Guk xamma
osmoniy jismlar tortishishini, tortishish kuchi oralaridagi
masofaning
kvadratiga
teskari
proportsional
b o ’ lishini
aniqlaydi.
Galiley yerdagi va osmoniy xodisalarning farqi y o ’ qligini
k o’ rsatdi.
Shundan
keyin
olimlar
Quyosh
tomonidan
planetalarga ta’ sir etuvchi kuchning mavjudligi, u masofaga
bog ’ liqligi haqida fikr yurita boshladilar.
Shularga qaramay butun dunyo tortishi havoda osilib qolgan
edi. Uni I.Nyuton xal qildi. Imkoni b o ’ lsa Nyutonni bu
soxadagi ishlaridan misollar keltirib, hikoya qilib, olma
haqidagi afsonani aytib o ’ quvchilar diqqatini tortishish
qonunini o ’ rganishga qaratib uning matematik ifodasini
quyidagicha mantiqiy qadamlar asosida keltirib chiqaramiz.
F
1-qadam. Nyutonning ikkinchi qonuniga ko’ ra a= — yoki
m
F=ma. Bizga ma’ lumki, hamrtia jismlar b o ’ shliqda Yerga bir
xil tazlanish bilan tushadilar. Bundan k o’ ramizki erkin
tushish tezlanishi jism massasiga b o g ’ liq emas. Demak,
jismni
Yerga
tortuvchi
kuch jism
massasiga
to ’ g ’ ri
proportsional b o ’ ladi.
F,~m
2-qadam. Nyutonning uchinchi qonuniga k o’ ra jism ham
Yem i shuncha kuch bilan tortadi. Bu kuch yerning massasiga
to’ g ’ ri proportsional b o ’ ladi.
- 8 6 -
| - '~ М
l',=F b o ’ lgani uchun
F,~m
b o ’ ladi.
3-qadam. Jismning Yer sirtidagi tezlanishini (g=9,81
m/s2) u oycha masofada b o ’ lgan vaqtdagi Yerga tortish kuchi
ta’ sirida olgan tezlanishiga (a=0,0027 m/s2) solishtiramiz.
Jism Yerdan Oygacha b o ’ lgan masofada b o ’ lganda uning
Yer atrofidagi aylanish orbitasining radiusi Yerdan Oygacha
b o ’ lgan masofaga teng b o ’ ladi. Oy va demak, jism xam Yer
atrofida 1 km/s tezlik bilan radiusi R=384000 km b o ’ lgan
aylana orbita b o ’ ylab harakat qiladi.
Hamma jismlar yerning tortish kuchi ta’ sirida bir xil
masofada bir xil tezlanish bilan xarakat qiladilar. Oycha
masofadagi jism tezlanishi markazga intilma tezlanishdan
iborat b o ’ ladi, ya’ ni
5
2
ч м
м
a= — =2,7-1 O
'3
- r =0,0027 —
R
с
с
2
tezlanishlaming nisbatini topamiz.
9’8 lM
J cl
s 3630
a
0 ,0 0 2 7 м / с 2
4-qadam. Yer markazidan sirtidagi jismning boshlang’ ich
tushish nuqtasigacha b o ’ lgan masofa taxminan Yer radiusiga
teng
b o ’ ladi
(Rer=6400
km).
Yer
markazidan
Oy
markazigacha (jismgacha) b o ’ lgan masofa R=384000 km.
Ulaming kvadratlari nisbatini olamiz.
R 2
_ ( 3 8 4 0 0 0 ) W
^ 362Q
R ln
( 6 40 0 ук м
5-qadam.
Hisoblashlardan
ko’ ramizki
(3-
va
4-
qadamlardan):
a
R
“
Y a ’ ni
tezlanish
masofaning
kvadratiga
teskari
proportsionaldir.
- 8 7 -
Bu tenglik taxminiy emas, aniq b o ’ lishi kerak. Taxminiy
b o ’ lishiga sabab yem ing shar shaklida emasligidir. Shuning
uchun ham Y em ing radiusi turli yerlarida turlichadir. Aniq
hisoblashlar tenglikning aniqligini yanada ortdiradi.
6
-qadam. Nyutonning ikkinchi qonuniga k o’ ra tortish kuchi
tezlanishga to ’ g ’ ri proportsionaldir:
F=ma; F,~a
Tezianish masofaning kvadratiga teskari proportsional
b o ’ lgani uchun tortish kuchi ham masofaning kvadratiga
teskari proportsional b o ’ ladi.
Proportsionallikdan
tenglikka
o ’ tishda
proportsionallik
koyeffitsienti G ni kiritamiz va butun dunyo tortishish
qonunini yozamiz:
Bu yerda G gravitatsion doimiydir. Lining fizik ma’ nosi
Shuki, u massalari 1 kg dan b o ’ lgan ikki jism 1 m masofadan
turib qanday kuch bilan tortishishini k o’ rsatadi.
Butun dunyo tortishish qonunini o ’ rganishning yakunida
yangi ochilgan qonunlar tabiatni chuqurroq bilishga imkon
berishini, yangi b o g ’ lanishlami o ’ rganishini, gravitatsion
tortishish
tabiati
haqida
xozircha
hech
narsa
deya
olmasligimizni aytib o ’ tamiz.
Qonunni o ’ rganilgandan keyin gravitatsion doimiyning fizik
ma’ nosini berib, uni son qiymatini aniqlashdagi Kevendish
tajribasini tushuntirishga o ’ tamiz. U fizika tarixida eng buyuk
fundamental
tajribalardan
biridir.
Bu
tajriba
orqali
gravitatsion doimiyni aniqlanishi bilan butun dunyo tortishish
qonuni tugallangan (to’ la o ’ rganilganlik) xarakterini oldi. Shu
bilan birga Yeming, Quyoshning, planetalar va ularning
y o ’ ldoshlarining massalarini aniqlash imkoniyati tug’ ildi. Bu
esa Quyosh sistemasini bilishga b o ’ lgan muhim qadam
b o ’ ldi.
- 8 8 -
Kcvendish tajribasini ham quyidagicha muammoli bayon
i|ilishimiz mumkin. Butun dunyo tortishish qonunidan
gravitatsion doimiyni topamiz.
m,m7
,
,
_
FR
2
F= G—
bundan G=-
R
mxm2
Bundan k o ’ ramizki ikkita sharsimon jismning massalarini,
tnarkazlari orasidagi masofani
va torishishi kuchlarini
aniqlasak G ni hisoblab topamiz. Jismlarning massalarini va
ular orasidagi masofani katta aniqlikdao’ lchashimiz mumkin.
Tortishish kuchini aniqlash ancha murakkabdir, chunki ujuda
kichik b o ’ lib, yerdagi jismlarning o ’ zaro tortishishini hech
xam
sezmaymiz.
Demak
bu
kuchni
sezadigan
va
o ’ lchaydigan juda ham sezgir asbob kerak b o ’ lib qoldi. Bu
muammo butun dunyo tortishish qonuni fanda aniqlangandan
keyin G ni o ’ lchash zaruriyati tug’ ilganda paydo b o ’ ldi.
Oddiy dinamometr va o ’ sha vaqtning o ’ lchov asboblari juda
kichik kuchlami o ’ lchay olmas edi.
Dostları ilə paylaş: |