- 1 1 3 -
Shundan
keyin jism n i
bir
balandlikdan
ikkinchisiga
k o ’chirishda og ’irlik kuchining bajargan ishi traektoriyaning
tanlanishiga b o g ’liq em asligini k o ’rsatamiz.
B uning uchun jism n i qiya tekislik b o ’ylab k o ’chirishdagi
o g ’irlik k o ’chini bajargan ishini k o ’rib chiqam iz. Q iya
tekislikni ju d a kichik A A ,; A ,A 2; A2A 3, ... qism larga
b o ’lamiz. O g ’irlik kuchining har bir bo ’lak qiya tekisliklarda
bajargan ishi A ,= m ghb A2=m gh2; A 3=m gh3; ' ... (A=FS cosa;
Scosa=h; dem ak A =Fh=m gh), chunki gorizontal y o ’nalishda
o g ’irlik kuchining bajargan ishi nolga teng b o ’ladi (a=90°
b o ’lsa cos90°=0; A =FScos90°=0).
Butun y o ’ldagi to ’liq ishni topish uchun bu ishlam ing
ham m asini q o ’shib chiqam iz (53-rasm ).
A
53-rasm.
A =A i + A2+A 3+ .. .= m ghi+ m gh3+ . . ,= m g(hi+ h 2+h3+ . .. )=mgh
bu yerda h=hi+ h2+h3+ ... dan iboratdir.
D emak,
o g ’irlik
kuchining
ishi
jism
harakatining
trayektoriyasiga b o g ’liq em as, balki ham m a vaqt o g ’irlik
kuchi
moduli
bilan jism n in g
b o sh lang’ich
va oxirgi
vaziyatlaridagi balandliklari ayirm asining k o ’paytm asiga teng
b o ’ladi.
A gar jism yuqoriga k o ’tarilgandan keyin dastlabki nuqtaga
qaytib kelsa jisn in g bunday yopiq y o ’ldagi ishi nolga teng
b o ’ladi. Demak, o g ’irlik kuchining yopiq trayektoriyadagi
ishi nolga teng b o ’ladi.
b) Elastiklik kuchining ishi: bir prujina olib uning bir uchini
m axkam lab q o ’yam iz. Ikkinchi uchiga biror jism ni biriktirib,
uni q o ’l bilan X m asofaga surib prujinani siqsak unda
- 1 1 4 -
elastiklik kuchi paydo bo’ladi. bu kuchning X o'qidiigi
proektsiyasi (54-rasm ).
(F e,)x=-kX , bu yerda k-prujinaning bikrligi. Endi prujinani
o ’z xoliga q o ’yamiz. U yukni elastiklik kuchi ta ’sirida
avvalgi xolati tom on surib ish bajaradi. Prujina uchi V
vaziyatga kelguncha elastiklik kuchining bajargan ishi
A =Fei.0-'rt(Xi-X2). Jism harakat qilayotganda nuqtadan-nuqtaga
o ’tganda elastiklik kuchi o ’zgaradi. A nuqtada bu kuchning
moduli kX, b o ’lsa V nuqtada kX2 ga teng b o ’ladi. Shuning
uchun
elastiklik
kuchining
ishini
hisoblashda
uning
m odulining o ’rtacha qiymati olinadi:
r-
_
+
^ ^ 2
_
i .
^4
+ X 2
el.o’rt
_
К
9
Buni o ’rniga q o ’ysak
v)
Ishqalanish
kuchining
bajargan
ishi:
ishqalanish
kuchining bajargan ishi A=-F L b o ’lishini quyidagicha
m isolda k o ’rsatish m aqsadga m uvofiqdir:
A gar jism bir y o ’nalishda S m asofaga borib, u yerdan Shu
to ’g’ri chiziq b o ’ylab avvalgi yerga qaytib kelsa uning
ko’chishi nolga teng bo ’ladi, lekin ishqalanish kuchining
bajargan ishi nol bo’lmaydi.
Haqiqatan
ham jism ketishida
ishqalanish
kuchining
bajargan ishi
- 1 1 5 -
A ,=FjSh-S-cosl 80°=-FjShSi;
Q aytib kelganda ishqalanish kuchining bajargan ishi
A2=Flsh-S-cosl80°=-F,shS2 ;
T o ’la ish jism n in g borib qaytishidagi ishlam ing y ig ’indisiga
teng b o ’ladi:
A=A, +A 2=F ish(S i+S2)
H ar ikkala holdagi k o ’chishlam ing m odullari bir hil b o ’lib
ularning yig’indisi bosib o ’tilgan yo’lga teng bo’ladi: S
i
+S2=L
Demak, ishqalanish kuchining to ’la ishi A =-FL
g) Ish-nisbiy tushunchadir:
harakat nisbiy tushuncha
b o ’lgani
kabi
ish
ham
nisbiy
tushunchadir.
Buni
o ’quvchilarga b ir necha m isollar yordam ida tushuntiram iz.
M asalan, odam qayiqda oqim ga qarshi suzishga qancha
harakat qilm asin u q irg ’oqqa nisbatan siljita olm adi, bunda
odam ish bajaradim i?
Javob: Suvga berkitilgan sanoq sistem asiga nisbatan ish
bajariladi, chunki qayiq suvga nisbatan siljiydi. Q irg ’oqqa
nisbatan qayiq siljim agani uchun ish bajarilm aydi.
Jismgji kuch ta ’sir qilsa u k o ’chadi yoki tezligi o ’zgaradi.
Bu vaqtda ish bajariladi. Bundan k o ’ram izki, ish bajarish
orqali jism ning m exanik xolati o ’zgaradi.
4-bosqich: Ishni grafik ravishda tasvirlash: avval o ’zgarm as
kuch ta ’sirida bajarilgan ishning grafikasini tushuntiram iz
(55-rasm ).
- 1 1 6 -
G rafika OS o ’qiga parallel b o ’lgan chi/ii|ilttn
i
I
hiin
I
i
IH
G rafikadan foydalanib jism ni biror masoliign ko'chlrlnlnln
bajarilgan ishni aniqlash m um kinligini misnldn
kn'railtNiltl#,
M asalan, 3 n. kuch jism ni 5 m m asofaga ko'chlilnluJu
bajargan ishini aniqlash uchun OS o ’qdan 5 m ni belgllnli, ii
nuqtadan shu OS o ’qqa tik chiziq chiqaram iz. I)u eh l/lq
grafika bilan kesishib to ’g ’ri to ’rt burchak hosil qiladi. Du
to ’rt burchakning yuzasini son qiym ati bajarilgan ishga 1епц
b o ’ladi:
A=3n-5m=15j.
O ’zgaruvchan kuchning m asalan, prujinani ch o ’zislula
bajarilgan ish grafikasini k o ’ramiz. D inam om etm i shtativga
ilib, uning irm og’iga o ’lchov lineykasi biriktirilgan prujina
ilam iz va uning ostidan tortib Ism , 2sm, 3sm ... ga chizish
uchun qanchadan kuch ketayotganini dinam om etrdan aniqlab
boram iz. O lingan natijalam i kuch va uzayish o ’qlariga q o ’yib
ishning grafikasini chizam iz u 56-rasm da OA chiziqdan
iboratdir.
U ning osti to ’g ’ri burchakli uchburchakdan iborat b o ’ladi
(shtrixlangan
yuza).
U ning
tegishli
uzayishiga
mos
uchburchak yuzasi
bajarilgan
ishga
teng b o ’lib,
uni
yuqoridagi kabi m isolda k o ’rsatish m um kin (grafika aniq
chiziladi).
Bu yerda o ’zgaruvchan kuchni boshlang’ich va oxirgi
qiym atlarini o ’rtachasi olinib, ishni uchburchak yuzini
hisoblab kupol xolda topiladi.
O ’zgaruvchan kuchning bajargan ishini hisoblash uchun
k o ’chishni (m asofani) ju d a kichik b o ’laklarga b o ’lib Shu
- 1 1 7 -
b o ’lakda unga m os kuch o ’zgarm aydi deb qarab, har
b o ’lakdagi ishni hisoblab, uning grafigi qurilishi lozim. U
egri chiziqdan iborat b o ’lishini va uning ju d a kichik
b o ’lakchalarga b o ’lib, ularni ostidagi figuralarning (juda
kichik to ’rtburchaklam ing) yuzalarini hisoblab, ularning
y ig ’indisini olish lozim ligini aytib o ’tamiz.
5-bosqich-quvvat haqidagi o ’quvchilar bilim i takrorlanib
(N =A /t) undan N =F в form ula keltirib chiqariladi va uning
birligini berilib taxlil qilinadi.
A gar bir xil qisqa vaqt oraliqlarida bajarilgan ishlar bir xil
b o ’lmasa, u holda quvvat vaqt bo ’yicha va oniy quvvat
tushunchalaridan foydalanilishini aytib, bu tushunchalarni
kiritam iz.
At vaqt davom ida bajarilgan ish AA b o ’lsa, u holda o ’rtacha
quvvat
N = —
1>jO г
At
Ifodadan, oniy quvvat esa
N = lim — = —
A'-*°
At
dt
Ifodadan aniqlanadi.
Bu y erda ham d ni A ga va d ni t ko ’paytm asi deb
tushunm aslik kerak, dt-juda qisqa vaqtni, dA -juda kichik
..
dA .
ishni bildiradi,
— -juda qisqa vaqtda ju d a qisqa ish
dt
bajarilganligini k o ’rsatadi.
A gar jism kuch ta ’sirida to ’g ’ri chiziqii tekis harakat qilsa, u
holda:
X,
A
FS V s V a
N = — = -----=F — = F 5
t
t
t
Tekis tezlanuvchan harakatda N o r=F
9
o r
A gar jism tezligini ortdirsak, tortish kuchi kam ayadi.
M ashinalar yuqori tom on harakatlanganlarida tezliklarini
kam aytirib, tortish kuchini ortdiradilar.
Q uvvat birligi qilib, Is da lj ish bajaradigan m exanizm ning
quvvati qabul qilingan b o ’lib u 1 V t deb olingan.
- 1 1 8 -
/
1 V t= lj/s
1 kV t= 1 ООО V t= 103 Vt
lm V t= 1 0 6V t
lot.k.= 736 V t
N = — dan A =N t
t
B unga
k o ’ra
lj= l Vt-S;
yoki
lV t-S = lj;
1 kV t-soat= 1000Vt-3 600s=3,6-105j
A vtom obillarda quvvatning ot kuchi birligidan, elektr
hisoblagichlarda kVt-soat birligidan foydalaniladi.
6-bosqich: M exanizm larning foydali ish koyeffitsienti:
O ’quvchilarga m ashina va m exanizm larda doim ishqalanish
m avjudligini, uni yengish uchun q o ’shim cha ish bajarish
lozim ligini
aytib
unga
m isollar
kcltiram iz.
Masalan,
avtom obil g ’ildiraklari bilan yer orasidagi ishqnlanish kuchini
yengib harakatga keladi. Lekin bundan tashqari yana lining
turli harakatlanuvchi qism lari orasida hain
ishqiilanish
m avjud, uni yengish uchun ham q o ’shim cha ish bajarislign
to ’g ’ri keladi. B undan ko ’ram izki, avtom obilning hijni'giin
ishi ikki qism dan iborat b o ’lib, biri uni harakallanlirish
ishidan iborat b o ’lib, uni foydali ish deb yuritam iz; ikkinchisi
q o ’shim cha ishdan iboratdir.
Foydali
ishni
to ’la
ishga
nisbati
m ashina
va
m exanizm larning foydali ish koyeffitsientidan iboratligini
aytib, uning form ulasini beramiz:
A f
A f
rj —
--------foizlarda hisoblasak
t]
= --------- 100%
-^to'la
^to'la
Y uqorida k o ’rib o ’tilganlarga m asalalr ishlab k o ’rsatamiz.
1-masala: ikki ishchi o g ’irligi P=300 N b o ’lgan qutini tekis
harakatlantirib ketm oqda. B irinchi ishchi quti orqasidan yerga
a i= 3 0 o burchak ostida F,=300 N kuchi bilan itarib beradi.
Ikkinchi odam Shunday F2 (F i= F 2) kuch bilan quti oldidan
yerga a 2=45° burchak ostida tortib borm oqda. Ishchilar qutini
S=20 m m asofaga sudrab borishda qancha ish bajaradilar?
Ishqalanish koyeffitsienti q an c h ag aten g (57-rasm ).
- 1 1 9 -
Yechish: Q utiga o g ’irlik kuchi P, tayanchning reaktsiya
kuchi N , ishqalanish kuchi Fish va Fi va F 2 ku chlar ta ’sir
qiladi. Bu ku chlam ing harakat y o ’nalishiga proyektsiyalarini
topam iz.
R
F, co sa,= 300N cos30°=300N — =260N ;
2
л/2
F2 co sa2=300N c o s 4 5 ° = 3 0 0 N -^ - = 2 ION;
Fish cosl80°=-F jShq.
N va P kuchlam ing proyektsiyalari nolga ten g b o ’ladi. U
holda
A = F ,S c o sa ,+ F 2S cosa2=260N -20m +210N -20m =9400J.
Q uti tekis harakat qilib, siljiyotgani uchun ishchilam ing
ta ’sir
kuchlarini
harakat
y o ’nalishiga
proyektsiyalarini
y ig ’indisi ishqalanish kuchiga teng b o ’ladi;
F ish= 2 6 0 N + 2 10N =47 ON
F -h=kF; k = %
Bu yerda Fb-kuchi tom onidan taglikka ta ’sir etayotgan
kuchdir. Uni topish uchun qutiga ta ’sir qilayotgan ham m a
kuchlam i vertikal y o ’nalishga proyektsiyalarini aniqlaym iz.
Fb=P+F i cos60°+F
2
Cos
45 °= 3
0 0 N + 15 ON+21 ON=660N
- 1 2 0 -
к = / ^ н ^ 4 7 ( Ш
=
F 6
6 6 0 N
2-m asala. Kit suv ichida 27km /soat bilan harakatlanganda
quvvati 180 ot kuchiga yetadi. Suvning kitga qarshilik
kuchini toping.
Yechish. A=FS; izlanayotgan kuch F=A /S; B osib o ’tilgan
y o ’l uchun kitni bir soatda bosib o ’tgan m asofasini olam iz,
27km =27000m (tezligi 27km /soatdan 1
soatda 27 km
m asofani bosib o ’tadi). Bunga asosan ishni bir soatda
bajarilgan ishdan iborat deb olamiz.
O ’quvchilar
o ’lchov
birliklarini
alm ashtirishda
qiynalm asliklari
uchun
ularni
alohida-alohida k o ’rsatib
b o ra m iz (l ot kuchi=736Vt).
N =736V t l8 0 ot kuchi «133000 V t
Bu 1 sekundda bajarilgan ishdir. 1 soat=3600c; 1 soatda
bajarilgan ish. A = N t= l33000 Vt-3600 S -4 7 9 MJ.
Suvning
kitga
qarshilik
kuchi
A
4 7 9 -10 6
I
F = — = ------------------------ = 1 7 7 4 0 N
m a s a la la r
t o ’ p la m id a n
S
2 7 0 0 0 m
o g ’irlik kuchini va elastiklik kuchlarini bajargan ishlariga oid
bir necha m asalalarni
ham k o ’rib
chiqish
m aqsadga
m uvofiqdir.
- 121 -
28-§. ENERGIYA. KINETIK VA POTENTSIAL
ENERGIY ALAR
a)
Energiya haqidagi
tushunchani
o ’rganishda avval
o ’quvchilam ing bu haqdagi bilim larini takrorlab uni ta ’rifini
beramiz: energiya jism larning holatini va bu holatning
o ’zgarishini harakterlovchi fizik kattalikdir. Jism ni bir
holatdan ikkinchi holatga o ’tkazish uchun albatta ish bajarish
kerak bo ’ladi. Bunga m isollar keltiram iz: jism ni yerdan
m a’lum balandlikka ko ’tarish uchun ish bajariladi. Bu jism
Shu balandlikdan tushishda ish bajarishga qodirdir.
H arakatlanayotgan jism la r ham tezliklari b o ’lgani tufayli ish
bajarishga qodirdirlar: uchib ketayotgan o ’q to ’siqni teshib
o ’tadi,
shamol
va
oqib
tushayotgan
suv
parraklarni
aylantiradilar; yuqoriga tik otilgan tosh og ’irlik kuchiga
qarshi ish bajarib m a’lum balandlikka k o ’tariladi. Bu vaqtda
o ’q, sham ol, suv va toshning tezligi kam ayib boradi.
D eform atsiyalangan jism lar ham ish bajarishga qodirdirlar:
siqilgan gaz, m exanik soat fonari ish bajaradilar. Bu va
Shunga o ’xshash m isollarni keltirib, ulardan jism larnin g
energiyasi ularni turgan holatlariga bog’liq, degan xulosani
keltirib
chiqaram iz:
yukni
energiyasi
tezligiga,
soat
fonarining energiyasi qanchalik deform atsiyalanganligiga
b o g ’liqdir. Jism la r'b ir holatdan ikkinchi holatga ish bajarib
o ’tadilar yoki ular ustida ish bajarib boshqa holatga
o ’tkaziladi.
B undan
tashqari
ish jism larnin g
holatini
o ’zgartish jarayonini, ... energiya esa jism larn ing holatini
xarakterlashlarini tushuntirib ketam iz.
Jism larning bir holatdan ikkinchi xolatga o ’tkazishda
qancha ish bajarilsa jism avvalgi xolatiga qaytishda xuddi
o ’shancha ish bajarishini aytib, bu ish ikkala xolatda b o ’lgan
paytdagi jism n in g energiyalari farqiga teng b o ’lishini va
dem ak energiyaning o ’lchov birligi ishning o ’lchov birligi
bilan bir xil b o ’lishini tushuntiram iz (buni kinetik va
potentsial energiyada k o ’rsatam iz).
Shundan keyin jism n in g xarakatiga (tezligiga) b og ’liq
b o ’lgan energiyani kinetik energiya, vaziyatiga bo g’liq
- 1 2 2 -
b o ’lgan (o ’zaro ta ’sir) energiyani potentsial energiya deb
atalishini aytib, ularni k o ’rib chiqishga o ’tam iz.
b) Kinetik energiyaning xisoblash form ulasini ish va
N yutonnig ikkinchi qonunidan foydalanib keltirib chiqarish
qulaydir. A ytaylik m -m assali jism g a tezianish beruvchi F-
kuch ta ’sir qilib, uni tekis tezlanuvchan harakat qildirib S
m asofaga k o ’chirsin. Kuch va ko'chish y o ’nalishlari bir xil
bo ’lsin. Bu vaqtda kuchni bajargan ishi A=FS; F=m a va
3 2- 3 2
S = --------- — ekanini e ’tiborga olsak
2 a
3 2 - 3 2 m3 2 - m 3 2
m3 2
m3 2
A =m a-
2
a
2
2
2
2
2
m32
B undan
ixtiyoriy
kuchning
ishi
—- —
kattalikning
o ’zgarishiga teng b o ’lishi, uni kinetik energiya (Ek) deb
yuritilishini aytib, undan ish bilan energiyaning o ’lchov
birliklari bir xil b o ’lishini k o ’rsatamiz.
m3 2
[A]=
m
2
кг- м
кг
• —j- = — j— m = N • m = J
с
с
A gar kuchning ishi m usbat b o ’lsa (A >0) kinetik energiya
ortadi,
m anfiy
b o ’lsa
kamayadi
(A<0;
E<0) jism lar
sistem asining kinetik energiyasi bu sistem adagi jism larning
kinetik energiyalarini y ig ’indisiga teng b o ’ladi. Kinetik
energiyaning
kattaligi,
ish
kabi
sanoq
sistem asining
tanlanishiga bo g’liqligini m isollar yordam ida tushuntiram iz.
K inetik energiya haqiqatan xam m Э 2/2 bilan hisoblanishini
tajribada ham k o ’rsatib o ’tam iz (58-rasm ).
D em onstratsion stol qirrasining ikki yeriga m ixlar qoqib
ularga rezina ipning uchlarini bir oz tortilgan holda
bog’laymiz. R ezina ipning o ’rtasidagi nuqtaga dinam om etm i
ip orqali ulab tortam iz. R ezina ch o ’ziladi uning o ’rtasi В
nuqtadan A nuqtaga keladi. Bu vaqtda A nuqtada rezina
- 1 2 3 -
orasiga m assasi
m a’lum
b o ’lgan
sharchani
q o ’yam iz.
Rezinani b o ’sh xolatidan A nuqtaga ch o ’zgan d a elastiklik
kuchi qancha b o ’lishini dinam om etrdan aniqlaym iz va rezina
bilan biriktiruvchi ipni kuydirib yuboram iz. Bu vaqtda
elastiklik kuchi ta ’sirida sharcha A B =lm asofani bosib o ’tib,
stoldan otilib chiqadi va D nuqtaga kelib tushadi. Polga qum
sepib q o ’ysak tushgan nuqtasi aniq b o ’ladi. Stol balandligi N
ni, S ni va 1 ni o ’lchaymiz.
Avval elastiklik kuchining bajarga ishini hisoblaym iz.
A=F1; F= ——----- — (o ’rtacha qiym ati)
F
F I
Foe|=0 b o ’lgani uchun F = - ^ - ; A = —
o ’lchash natijalarini
q o ’yib A ni hisoblaym iz.
Sharch stol qirrasidan uchib chiqib ikkita harakatda ishtirok
qiladi: boshlang’ich tezliksiz erkin tushadi va gorizontal
y o ’nalishda tekis harakat qiladi. H arakat vaqti bir hildir.
p
t 2
2
H
N = ----- dan t2= ----- b o ’ladi
2
g
S=
3
1 dan t9= S /t , buni kvadratga k o ’taram iz va t ni
qiym atini o ’rniga q o ’yam iz.
- 1 2 4 -
9 2 _ S 2 __S2g
m Q 2
m S 2g
t 2
2 N ’ k
2
4 N
O ’lchash natijalarini q o ’yib Ye ni hisoblab ish bilan
solishtirsak A «E k kelib chiqadi. Taxm inan bo ’lishiga sabab
o ’lchash hatoliklaridir.
X ulosa qilib shuni aytam izki, kinetik energiyaning, um um an
energiyaning o ’zgarishi bajarilgan ishga teng bo ’ladi, y a ’ni
A =E-E0 agar Eo=0 b o ’lsa A=E b o ’ladi.
m 9 2
O ’quvchilar
F S = ——
form ulasidan
quyidagicha
xulosalarni chiqarsinlar: M ashinani m assasi katta b o ’lsa
uning kinetik energiyasi katta bo ’lib, uni qisqa m asofada
to ’xtatish uchun torm ozlash kuchi ju d a katta b o ’lishi kerak;
ta ’sir etuvchi kuch o ’zgarm as bo ’lganda kinetik energiya
zapasi katta b o ’lishi uchun y o ’lni uzaytirish lozim (porox
gazining ta ’sir kuchini ortdirish uchun to ’p stvolini uzaytirish
lozim); suv oqim i qancha balandlikdan tushsa, oxirgi
nuqtasida shunchalik katta kinetik energiyaga ega b o ’ladi.
Shundan keyin bir necha m asalalar yechib o ’quvchilar
bilim ini m ustaxkam laym iz (Shu bob oxiriga qaralsin).
v) Potentsial energiya haqidagi tushunchani o ’qitishda
o ’quvchilarga bu energiya bir jism ni emas, balki xam m a
jism la r sistem asini (kam ida ikki jism ning) o ’zaro ta ’sir
energiyasi
ekanini
uqdirib
o ’tishim iz
lozim.
Bu
o ’qituvchining vazifalaridan biridir, ikkinchi vazifasi - faqat
yer
yuzidan
k o ’tarilgan
jism larg in a
emas,
balki
deform atsiyalangan jism lar ham potentsial energiyaga ega
b o ’lishini
k o ’rsatish.
Uchinchi
vazifa
-
potentsial
energiyaning nol qiym atini ixtiyoriy tanlanishini tushuntirish.
O datda potentsial energiyaning form ulasini chiqarishda
o ’zaro ta ’sir qiluvchi jism larning bittasini q o ’zg’alm as deb
qaraladi: Jism Y erga nisbatan, prujinani yerga nisbatan
(prujinani bir uchi m axkam langan jism n ing o ’zi Y erga
m axkam lanadi) potentsial energiyani hisoblashda Y em i tinch,
q o ’zg’olm aydi deb qaraladi. Shunga ko ’ra o ’quvchilar
potentsial energiya bitta jism energiyasi, degan xulosaga
- 125 -
kelm asliklari lozim. U ikki jism n in g o ’zaro ta ’sir (vaziyatiga
bog’liq b o ’lgan) energiyasidir.
Potentsial energiyani jism larni o ’zaro ta ’siriga (vaziyatiga)
yoki jism qism larining o ’zaro joylashish vaziyatiga (ta’siriga)
bog’liq
b o ’lgan
energiya deb,
ta ’riflaym iz.
Potentsial
energiya jism fazoning bir nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga
o ’tganda (tezligini o ’zgartirm ay) u bajara oladigan ish bilan
o ’lchanadi. Burab q o ’yilgan rezina, qisilgan yoki ch o ’zilgan
prujina (ressorlar...), qisilgan havo (pnevm atik torm oz),
Yerdan m a’lum balandlikka ko’tarilgan jism , potentsial
energiyaga ega b o ’ladi.
Potentsial energiyani hisoblash form ulasini quyidagicha
keltirib chiqaram iz (59-rasm ).
Jism Y erga nisbatan bir holatdan (h|-balandlikdan) ikkinchi
holatga
(Iv b alan d lik k a)
o ’tganda
uning
potentsial
energiyasining o ’zgarishi o g ’irlik kuchining bajargan ishiga
teng
b o ’ladi,
y a ’ni:
A=Eip-E2p=AEp;
A =m gS ;S=h,-h2;
A = m gh|-m gh2
Y er yuzidan h balandlikka k o ’tarilgan jism uchun ho=0 va
Eop=0 b o ’ladi. U xolda Ep=mgh
Potentsial energiyani keltirib chiqarishdagi bu usul nolinchi
satxning ixtiyoriy tanlab olinganligini k o ’rsatishga imkon
beradi. Bu esa xulosaning o ’zidan bevosita kelib chiqadi.
Y uqorida biz ixtiyoriy ravishda jism Y er sirtida b o ’lganda
potenial energiyasini nolga teng deb oldik, chunki Y er sirti
h
h
59-rasm.
Dostları ilə paylaş: |