Litseylarda fizika


 = Vi^=^9,84-637-104^ = 7 ,9 ^



Yüklə 4,16 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/16
tarix07.06.2020
ölçüsü4,16 Mb.
#31817
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16
Akademik litseylarda fizika o`qitish uslubi.Sadriddinov N


5 = Vi^=^9,84-637-104^ = 7 ,9 ^
Erdan  h=300  km  balandlikdagi  aylana  orbita  b o ’ylab 
harakat  qilayotgan  sun’ iy  y o ’ ldoshning  birinchi  kosmik
tezligi:   = лj g h(R + h
gh-jismni  h  balandlikdagi  erkin
M  
2
tushish  tezlanishi:  gh=G  ----------- r-  dan  gh~8,9  km/s  kelib
(R + h)
chiqadi.  M-Yerning massasi,  R-radiusi.
8
= , 8 , 9  4 ( 6 3 7  • 10 4  +  30 • 10 4 м = 7 ,7 3 o *  / с
-  101  -

Shundan  keyin  o ’ quvchilarga  Yem ing  sun’ iy  y o ’ ldoshlarini 
tichirish  uchun  uni  raketa  yordamida  atmosferaning  yuqori 
qatlamlariga 
chiqarib, 
kerakli 
balandlikka 
yetkazib, 
y o ’ ldoshning  tezligi  birinchi  kosmik  tezlikka  yetkazilishini, 
bu  vaqtda  u  aylana  orbita  b o ’ylab  harakat  qilishini,  tezlik 
vektori  orbita  radiusiga  perpendikulyar  b o ’ lishini  uqdirib 
o ’ tamiz.
Jism  birinchi  kosmik  tezlik  bilan  uchirilganda  u  Yerning 
ta’ sir  doirasidan  chiqib  keta  olmaydi.  Yem ing  ta’ sir 
doirasidan  chiqib  ketishi  uchun  unga  yanada  katta  tezlik 
(energiya)  berish  lozim.  Bu  tezlikni  ikkinchi  kosmik  tezlik 
deb yuritilishini aytib, uni  aniqlash y o ’ lini  tushuntiramiz.
Aytaylik  jism   Yer  sirtidan  0 o  tezlik  bilan  vertikal  (tik) 
ravishda  yuqoriga  otilgan  b o ’ lsin.  uning  energiyasi  o g ’ irlik 
kuchini  yengib,  yeming  ta’ sir  doirasidan  chiqishi  uchun  h 
balandlikka  k o’ tarilishi  lozim.  Bu  balandlik juda  katta  b o ’ lib 
uni  h=oo deb qarashimiz mumkin.
Jism 
Yer 
sirtidan 

balandlikka 
chiqqan 
vaqtdagi 
energiyaning 
saqlanish 
qonuniga 
asosan 
kinetik 
energiyasining 
o ’ zgarishi 
potentsial 
energiyasining 
o ’ zgarishiga  teng  b o ’ ladi  (bu  o ’ zgarish  o g ’ irlik  kuchining 
qarshiligini  yengish  uchun  bajarilgan  ishga  teng  b o ’ ladi,  ish 
esa  Yem ing  radiusi  b o ’ ylab  bajarilgan  ishdan  iboratdir, 
y o ’ lga b o g ’ liq  emas), ya’ ni
m Q 2 
mQQ 
m M  
m M
-------------------- =  / ----------- у --------— A 
(;r-gravitatsion
2
2
 

Rep
d o im iy )
Jism  h  balandlikka  chiqquncha  uning  tezligi  kamayib, 
kinetik  energiyasi  juda  kichrayib  nolga  aylanadi,  ya’ ni  V=0 
deyish mumkin.
Jismning  Yer  doirasidan  chiqqan  paytidagi  potentsial 
energiyasi  nolga teng b o ’ ladi:  h=oo da
m M  
m M
 
л
E p = y - —  =  y
------- =  0
H
 
oo
Bulami  e ’tiborga  olsak  energiyaning  saqlanish  qonuni 
quyidagi  ko’ rinishga keladi.
-   1 0 2 -

bundan  ^ o ^ g R e ,;   0= ^ 2 g R a
Bu  ikkinchi  kosmik  tezlikni  aniqlash  formulasidir.  Son 
qiymatlarini  qo’ ysak в  3~ 1 1,2  km/s.
Jism  yer  radiusiga  tik  otiiganda  ham  shu  natija  olinadi.  Bu 
vaqtda  O-ortib  borsa  elliptik  orbita  ch o’ zilib  boradi  va 
parabolik  orbitaga  aylanib,  yer  ta’ siridan  chiqib  ketadi.  Bu 
vaqtdagi 
kinetik 
energiya 
jismning 
o g ’ irlik 
kuchini 
yengishdagi  bajarilgan  ishga  teng  b o ’ ladi,  yoki  potentsial 
energiyaning o ’ zgarishiga teng  b o ’ ladi,  ya’ ni  m 0 2/2=ymM/R 
(Er ta’ siridan  chetdagi  potentsial  energiya  nolga teng  b o ’ ladi).
Bundan 0  = yj2gR  kelib chiqadi.
Er sirtidan  y o ’ ldosh  2-kosmik tezlik  bilan  uchirilsa,  u tortish 
maydonidan  chiqib  ketadi.  Agar  y o ’ ldosh  yuqorida  uchib 
yurgan  kosmik  kemadan  uchirilsa,  uni  ancha  kichik  tezlik 
bilan  uchiriladi,  chunki  korabl  ham  ma’ lum  tezlikka  ega.  Har 
ikki  holda  ham  jism   parobolik  orbita  b o ’ ylab  yerdan 
uzoqlashadi.
Eming ta’ sir doirasi  146Rer ga  tengdir.  2-kosmik  tezlik  bilan 
uchirilgan  kema yerning  ta’ sir doirasidan  chiqib,  Quyoshning 
ta’ sir  doirasiga  o ’ tadi  va  heeh  ham  qaytib  kelmaydi. 
Spulniklami 
kosmik 
kcmalardan 
uchirish 
maqsadga 
muvofiqdir.  1962  yil  12-fevralda  Venera  tomonga  avtomatik 
stantsiya  kosmik  kemadan 
uchirilgan. 
Yem ing  tortish 
doirasidan  chiqqan  sputniklar  Quyosh  sanoq  sistemasida 
o ’ rganiladi. 
Ular 
Quyosh 
atrofida 
planetalar 
kabi 
harakatlanadi.
O ’ quvchilarga  bu  ma’ lumotlarni  berganimizdan  keyin  jism 
Quyosh  doirasidan  chiqib  ketishi  uchun  uchinchi  kosmik 
tezlik  bilan  uchirish  lozimligini,  bu  tezlik  jism  yeming 
quyosh  atrofida  aylanish  y o ’ nalishida  uchirilsa  16,7km/s 
b o ’ lishini,  qarama-qarshi  y o ’ nalishda  otilsa  u  72,7  km/s 
b o ’ lishini  aytib o ’ tamiz.

I% 1  yil  12-aprelda “ Vostok”  kemasida birinchi  b o ’ lib  inson 
kosmosga  chiqib,  Yem i  bir  marta  aylanib  tushdi.  U  inson 
Yu.A.Gagarin  edi.  Shundan  boshlab  har  yili 
12-aprel 
kosmonavtika kuni  sifatida nishonlanadi.
25-§.  G A L IL E Y N IN G  N IS B IY L IK  PR IN T SIP I
O ’ quvchilarga 
hozirgacha 
sanoq 
sistemasini 
Yerga 
berkitilgan  va  q o ’ zg ’ almas  deb  qarab  kelganimizni,  agar  u 
harakatdagi  jism ga  berkitilgan  b o ’ lsa  bunda  ham  dinamika 
qonunlari to ’ g ’ ri  b o ’ ladimi,  degan  savolni  berib,  uni  bir misol 
yordamida k o’ rib chiqamiz.
Aytaylik,  kema  qirg’ oqqa  nisbatan  to’ g ’ ri  chiziqli  tekis 
harakat  qilayotgan  b o ’ lsin.  Kemaga  berkitilgan 
sanoq 
sistemasini  harakatdagi  sanoq  sistemasi,  Yerga  (qirg’ oqqa) 
berkitilgan  sanoq  sistemasini  tinch  yoki  asosiy  sanoq 
sistemasida  vaqtni  bir  hilda  o ’ tayotganligini  ko’ radilar,  ya’ ni 
inertsial  sanoq  sistemalarida vaqt bir xil  b o ’ ladi.
Harakatdagi  sanoq  sistemasida  (kemada)  jism  kemaning 
harakat  y o ’ nalishida  harakat  qilayotgan  b o ’ lsin.  undagi 
kuzatuvchiga  nisbatan  jism    1  tezlik  bilan  harakat  qilsin. 
Kemaning,  ya’ ni  harakatdagi  sanoq  sistemasining  asosiy 
(tinch)  sanoq  sistemasiga  nisbatan  harakat  tezligini  U  desak, 
u  xolda  jismning  tinch  sanoq  sistemasiga  nisbatan  tezligi 

>  —

—>
9  = u
 
+<9'  
b o ’ lishini 
misollar  asosida  tushuntiramiz. 
( o ’ quvchilar  tezliklarni  q o ’ shish  bilan-  kinematikada  xam 
tanishganlar). 
Tezliklarni 
q o ’ shishni  vektor  ko’ rinishda 
yozsak  3   = U  + 3
Kemadagi  (xarakatdagi  sistemadagi)  kuzatuvchi  t1  vaqt
ichida jism   S =   3 xt  masofani  bosib  o ’ tishini  aniqlasa  tinch
sistemada  (Erda)  gi  kuzatuvchi jismni  S  =   3 t   -  ( 3 + U ]) - t  
masofani  bosib o ’ tganini  aniqlaydi.
Demak,  t=t';  3   =  U + 3 ;   U=(£k-U)-t =  3 t + U t  = S + U t
-
  1 0 4 -

Bu  munosabatlarni  Galiley almashtirishlari deyiladi.
Bulardan 
k o’ ramizki, 
tezlik 
va 
k o’ chish 
harakatni 
o ’ rganilayotgan  sanoq sistemasiga bog’ liq  b o ’ lar ekan.
O ’ quvchilarga  jism  massasi  kichik  teziiklarda  hamma 
inertsial  sanoq  sistemalarida  bir  xil  b o ’ lishini,  uni  ko’ plab 
tajribalarda  isbot  qilinganini  uqdirib  o ’ tamiz.  Keyin  kemada 
jism  boshqa  jism  bilan  o ’ zaro  ta’ sirlashib  tezlanish  olsa  bu 
tezlanish  harakatdagi  va  tinch  sanoq  sistemalarida  qanday 
qiymatlarga ega b o ’ lishini  ko’ rib chiqamiz.
9 X
  - 9 l
Kemaga  nisbatan  jism  tezlanishi  a l= —
j—
Yerga
9 - 9
nisbatan 
tezlanishi 
-------- - 
bu 
yerda 
9  = 9
 ’+U;
t
9  
0=  0’ +U  va t=tl  ekanini e’ tiborga olsak:
9 ' + U - ( 9 \ + U )  
9 ] + U - 9 ' - U  
9 ' - 9 ' 0
 
,
a  --
-------------- ---- --------  = ---------——
-
-------= — ——-  = 
a
t [ 

r
Demak,  tezlanish  har  ikkala  sanoq  sistemasida  bir  xil 
b o ’ ladi, ya’ ni  a=a'
Bundan  ko’ ramizki,  tezlanish  moduli  barcha  barcha  inertsial 
sanoq  sistemalarida bir xil  b o ’ ladi ( o ’ zgarmaydi).
F=ma  da  m  va  a  barcha  inertsial  sanoq  sistemalarida  bir xil 
b o ’ lgani  uchun  kuch  ham  bir xil  b o ’ ladi.
Demak,  Nyuton  qonunlari  bir-biriga  nisbatan  tinch  yoki 
to’ g ’ ri  chiziqii  tekis  harakat  qilayotgan  (inertsial)  sanoq 
sistemalarida  bir  xilda  ta’ riflanadi  va  bir  xil  formaga  ega 
b o ’ ladi. Xamma-inertsial sanoq  sistemalari teng xuquqlidir.
Inertsial  sanoq  sistema  ichida  turib  xech  qanday  mexanik 
tajriba  yordamida  bu  sistemaning  tinch  yoki  to’ g’ ri  chiziqii 
harakat qilayotganini  aniqlab b o ’ lmaydi.
A.Eynshteyn  buni  umumlashtirdi.  U  umuman  xech  qanday 
fizik  (optik,  elektr,...)  tajriba  yordamida  inertsial  sanoq 
sistema  ichida  turib  bu  sistemaning  tezligini  aniqlab 
b o ’ lmasligini  isbotlaganini  aytib  o ’ tamiz.  Fizikaning  asosiy 
qonunlari  xamma  inertsial  sanoq 
sistemalarida  bir  xil
-  105  -

ta ’riflanadi.  Invariantlik  printsipi  (o ’zgarm aslik)  bir  sanoq 
sistem adan 
ikkinchisiga  o ’tishda  to ’g ’ri  b o ’lib, 
kichik 
tezliklarda G aliley alm ashtirishlaridan  foaydalanam iz.
Shu 
yerda 
o ’quvchilarga 
katta 
tezliklarda 
G aliley 
alm ashtirishlari  yaroqsiz  b o ’lib,  boshqa  alm ashtirishlardan 
foydalanilishini,  uni  keyinroq  k o ’rib  chiqilishini  aytib 
o ’tamiz.
Inertsial  sanoq  sistem asi  yopiq  sistem ani  tashkil  etuvchi 
jism lar  to ’plam idan  iborat  bo ’lib,  bunga  nisbatan  berilgan 
jism   harakatini  o ’rganilishini,  berilgan  jism   bilan  sanoq 
sistem asining  o ’zaro  ta ’siri  sistem aning  harakat  holatini 
o ’zgartirm asligini  yoki  um um an  o ’zaro  ta ’sir  etm asligi 
lozim ligini,  aks  holda  sistem a  harakati  o ’zgarishini  va  u 
inertsial  bo ’lmay  qolishini  tushuntirib  ketish  ham  m aqsadga 
m uvofiqdir. 
M asalan, 
kem a 
(poyezd) 
ichida 
harakat 
qilayotgan  jism la r  uchun  to ’g ’ri  chiziqli  tekis  harakat 
qilayotgan  kem a  (poyezd)  inertsial  sistem a  b o ’ladi,  chunki 
ular orasidagi  o ’zaro ta ’sirlari  deyarli  nolga teng b o ’ladi.
-  1 0 6 -

3-BOB.  MEXANIKA DA SAQLANISH QONUNLARINI 
O’QITISH USLUBI
26-§. JISM  IMPULSI.  IMPULSNING  SAQLANISH 
QONUNI
Jism  impulsi,  im pulsning  saqlanish  qonunini  o ’rganish 
jarayonida  qator  yangi  tushunchalar  kiritiladi:  M exanik 
sistem a,  berk  m exanik  sistem a,  tashqi  va  ichki  kuchlar,... 
Bularni  o ’quvchilar yaxshi  o ’zlashtirishlari  lozim,  chunki  ular 
butun  bo’limni  o ’rganishda muxim dirlar.
Avval,  N yutonning  2-qonunidan  foydalanib  jism   impulsi,
kuch  im pulsi  tushunchalarini  beram iz  (F = m a= m — ....—■;
I
F t= m .9 -m l9 0;  Ft-kuch  im pulsi;  m i9-jism   impulsi).
Im pulsning  saqlanish  qonunini  o 'tishd a  “ Hcrk  mexfinik 
sistem a”  xaqida  tushuncha  beriladi.  Uni  ko ’rib  chiqish 
vaqtida  unda jism lar  qanday  harakat  qiladi.  tashqi  kuch  ta 'sir 
qilayotirm i 
yoki 
y o ’qm i, 
bularni 
o ’quvchilarga 
puxta 
tushuntirilm og’i  lozim:  O ’rganilayotgan  jism lar  sistemasiga 
(m exanik  sistem aga)  boshqa  jism lar  ta ’sir  qilm asa  yoki 
ularning  ta ’siri  (kuchlar)  o ’zaro  kom pensatsiyalashgan  b o ’lsa 
bu jism la r sistem asini  berk m exanik  sistem a deb yuritiladi.
B erk  m exanik  sistem ani  tashkil  qiluvchi  ikkita  jism   (M: 
sharlar)  harakatini  k o ’rib,  unga  asosan  impulsning  saqlanish 
qonunini  keltirib  chiqaram iz:  aytaylik  m assalari  mi  va  m 2
—»
b o ’lgan  ikkita  shar  (yoki  aravacha)  berk  sistem ada  b irii9 ,
ikkinchisi 
32
  tezlik bilan  harakatlanib,  ikkinchisi  birinchisini 
quvib borib urilsin  (48-rasm )
-  1 0 7 -

48-rasm.
T o ’qnashishdan  keyingi  tezliklari 
i9t 
va 
9 2
 
b o ’lsin. 
to ’qnashish  umumiy  holda  m a ’lum  bir  burchak  ostida 
b o ’lishi,  xususiy  xolda  markaziy  b o ’lishi  m um kin.  Bulam i 
chizm alar  yordam ida  tushuntirib,  keyin  im pulsning  saqlanish 
qonunini 
keltirib 
chiqaram iz. 
SH arlar 
to ’qnashganda
—» 
—>
N yutonning  3-qonuniga  k o ’ra 
Fx=-F2 ;
  ikkinchi  qonuniga
t
e i ' - e ;
h
k o ’ra 
mx ax  = ~m2 a2  \  ax
  = —------ —; 
a 2
  =  — ------
-
  ekanini
$<—$  
9 —3
e ’tiborga  olsak 
щ —
-----
- =
 
----- -  b o ’ladi.  Bundan
t, 
t
mx
  9 j — 
mx 9 X
  =  
—m2
  <92 +  
m2  92
 
yoki



>
 
_> 
mx 9\ + m2  9 2  = mx 9X
 + m2  9 2  .
 
B unga 
asosan 
qonunni 
ta ’riflaym iz:  Berk  sistem ada  jism larning  xar  qanday  o ’zaro 
ta ’siri  (ichki  kuchlar)  b o ’lganda  xam   ulam ing   im pulslarini 
geom etrik yig ’indisi o ’zgarishsiz qoladi  (o ’zgarm aydi).
Shundan  keyin  to ’qnashuv  ixtiyoriy  b o ’lganda  qonun  o ’z 
kuchini  saqlanishini,  y ig ’indi  im puls  berk  sistem adagi  o ’zaro
-  1 0 8 -

ta ’sir  qiluvchi  jism la r  orasida  qayta  taqsim lanishini  uqdirib 
o ’tam iz.
Qonun  albatta tajriba va m isollar orqali tushuntirilishi  lozim. 
Filming  uchun  aravachalam i,  sharlam i  to ’qnashishlaridan 
foydalaniladi.  O sonlik  uchun  aravachalarning  biriga  plastilin 
yopishtirilsa, 
ikkinchisi  kelib  urilganda  yopishib  qolib 
birgalikda harakat qiladi.
Quyidagi  tajrib a  ham 
berk  sistem ada  ichki 
kuchlar 
jism larn in g  um um iy y ig ’indi  impulsini  o ’zgartira olsm asligini 
yaxshi  tasvirlab beradi.
B ir  xil  diam etrli  to ’rtta  yengil  (karton)  trubalam i  stol  ustiga 
q o ’yib,  ularning  ustiga  uzunligi  0,8  m  b o ’lgan  qattiq  kartonni 
q o ’yam iz (49-rasm ).
и
  и
  и
  и
  и
  и
49-rasm.
O ’zi  yurar  o ’yinchoq  m ashinaning  kalitini  burab  yurgizam iz 
va  karton  ustiga q o ’yamiz.  M ashina bir tom onga yursa karton 
unga  qarshi  tom onga  yuradi.  Ixtiyoriy  paytda  “m ashina  va 
taglik  (karton)”  sistem asining  yig ’indi  impulsi  nolga  teng 
b o ’ladi.
Endi  harakat  m iqdorining  saqlanish  qonuniga  bir  necha 
m isollar k o ’rib chiqaylik.
1. 
A rava  ustida  odam   turgan  b o ’lsin.  G ’ildirak  va  rel’slarni 
silliq  qilib  ishqalanish  kuchini  e ’tiborga  olm aslik  darajada 
kam aytiram iz.  O g ’irlik  kuchiga  qarshi  rel’sni  deform atsiyasi 
reaktsiya  kuchini  hosil  qiladi.  Ularning  teng  ta ’sir  etuvchisi 
nolga teng  b o ’ladi.  O g’irlik,  reaktsiya va  ishqalanish  kuchlari
-  1 0 9 -

tashqi  kuchlar  b o ’lib,  ular  arava  harakatiga  ta ’sir  qilm aydi 
deb  qarash  m um kin.  Bu  vaqtda  odam   va  arava  yopiq
—>
sistem ani  hosil  qiladi.  Odam  chap  tom onga 
tezlik  bilan 
tushishi  uchun  oyoqlarini  m uskullari  deform atsiyalanadi, 
natijada  aravaga  ta ’sir  qiladi.  A rava  ham  deform atsiyalanib 
odam ga  qarshi  y o ’nalishda  ta ’sir  qiladi.  O dam  
tezlik
—>
bilan,  aravacha 
92
 
tezlik  bilan  qaram a-qarshi  y o ’nalishda 
harakat  qiladi.  O dam   arava  ustida  tinch  turganda  yopiq 
sistem aning 
um um iy 
im pulsi 
nol 
b o ’ladi. 
Harakat 
qilganlarida  ham   sistem aning  um um iy  im pulsi  saqlanish 
qonuniga k o ’ra nolga teng b o ’ladi, y a ’ni  (y o ’nalishini  hisobga 
olgan xolda m odulini  yozamiz):
m , 
9X
 -
 
m 2 
9
 
2=0
^
4
  yoki  4 = a *
m2 
9 X
 
m2
Bundan 
k o ’ramizki,  tezlikni 
aniqlash 
ancha  osondir. 
Dinamika  qonunlari  bilan  tezlikni  topish  uchun  kuchni 
q o ’yilish  nuqtasini,  uni  vaqtda o'/.garishini  bilish talab etiladi.
2.  Odam  «9,  tezlik  bilan  arava  ustiga  chiqsa  arava  bilan 
birgalikda  harakat  qilib  ketadi.  Bu  vaqtda  impulsni  saqlanish 
qonuni  quyidagicha yoziladi:
mi 
9
  != (m<+m2)- 
9
 2
3.  Odam   va  arava  bir-biriga  qarab  harakat  qilsa  va  odam 
arava ustiga chiqib  olsa:
mi 
$
 rin? ,92= (m i+ m 2)- 
9
4.  Tinch  turgan  aravaga  turli  burchak  ostida  odam  Oi  tezlik 
bilan  turli  burchak  ostida  kelib  chiqsa  arava  tezligi  turlicha
bo ’ladi  (co sO °= l,co s4 5 °= V 2 /2,  cos90°=0).  Odam  aravaning 
harakat 
y o ’nalishiga 
tik 
holda 
kelsa 
uning 
tezligi 
o ’zgarm aydi.  Bu  m isol  jism   impulsi  vektor  harakterga  ega 
ekanini tasdiqlaydi.
- 1 1 0 -

M asalalar  yechish  davrida  ixtiyoriy  to ’qnashishgu  oid 
m asalalar  k o ’rsatib  ketish  m aqsadga  m uvofiqdir.  Miisalnn. 
granata  m o ’ljafga  m a ’lum  bir  tezlikda  kelib  urilib  ueltlii 
parchaga  ajralib  ketdi.  Parchalarning  im pulslari  m a'lum  
bo ’lsa  granata  im pulsini  topilsin.  Bu  m asalani  grafik  (vektor 
yig)  ravishda  yechib  k o ’rsatish  m aqsadga  m uvofiqdir  (50- 
rasm).
Р з
50-rasm.
Im pulsning  saqlanish  qonunini  reaktiv  harakatni  k o 'rib  
chiqish 
bilan 
yakunlanadi. 
Raketa 
uchun 
im pulsning 
saqlanish  qonunini  yozib,  undan  raketa  (q obig’)ning  te/lig in i 
nim alarga b og’liq  bo’lishini  ko ’rsatamiz.
A ytaylik,  raketa  tinch  turgan  b o ’lsin.  Raketa  va  undagi 
y o n ilg ’i  sistem asining  um um iy  impulsi  О  ga  teng  b o ’ladi, 
chunki  u  yopiq  sistem ani  tashkil  qiladi.  Juda  qisqa  At  vaqt 
ichida ju d a  kichik m assadagi  yonilg’i  yo n g ’inda hosil  b o ’lgan 
yongan  gaz  AUyon  tezlik  bilan  raketa  soplosidan  chiqqanda 
raketa  qaram a-qarshi  tom onga  harakat  qiladi.  Uning  bu 
vaqtdagi  m assasini  kam ayishi  ju d a   kichikdir  (Am~0  desak 
ham  b o ’ladi).  R aketa  harakatga  kelgandan  keyin  ham 
sistem aning um um iy im pulsi  nolga teng b o ’ladi, y a ’ni
„   , 

Cl 
A m y o n A U y o n
m
  дО  -  AmyonAUyon =  0  bundan  « „ = --------------
-  I l l   -

Bundan  k o ’ram izki,  raketaning  tezligi  y o n g ’in  gazning 
soplodan  chiqish tezligiga b o g ’liq  b o ’ladi.
трл^р
  = AniyonAUyon  ni  At  vaqtga  b o ’lib,  quyidagini  hosil 
qilamiz:
A U  
A m 
m n— -  = Am
   
= A U
 
 
p  At 
At 
At
At
Bu  yerda 
mp - ----  =ma=F
  raketaning  tortish  kuchidir.
Am
------- birlik vaqtdagi  yo m lg ’i  sarfi.
At
R aketalam ing  uchishi  va  reaktiv  dvigatellarning  uchish 
nazariyasining 
asoschisi 
K .E.Siolkovskiydir. 

suyuq 
y on ilg ’i  bilan  raketalam i  uchirish  nazariyasini  ham  berdi.
Reaktiv  dvigatellar  ikkiga  b o ’linadi:  raketa  dvigatellari  va 
havo-reaktiv dvigatellari.
Raketa  dvigatellarida  qattiq  yon ilg ’i  m ayda  kubikchalar 
shaklidagi  poroxdan  iborat,  suyuq  yo nilg’i  benzin,...lardan 
iborat  b o ’lib,  ular  yon ilg ’i  kam erasida  yonib,  katta  bosim  
hosil  qiladi  va  yongan  gaz  katta  tezlik  bilan  soplodan  otilib 
chiqadi.  N atijada  u  havosiz  yerda  ham   uchaveradi  (unda 
m axsus oksidlovchi  b o ’ladi).
H avo-reaktiv  dvigatelda  diffuzori  orqali  havo  yonish 
kam erasiga  kirib,  aralashadi.  A ralashm a  yonib,  yongan  gaz 
soplodan  katta  tezlik  bilan  chiqib,  reaktiv  harakatni  hosil 
qiladi.
27-§, MEXANIK ISH VA QUVVAT.
M exanik 
ishni 
quyidagicha 
bosqichlarda 
o ’rganish 
m aqsadga m uvofiqdir.
1-bosqich:  M aktabda  o ’tilgan  ish  va  uning  birligi  haqidagi 
o ’quvchilar  bilim ini  takrorlash,  A=FS;  F -o’zgarm as  kuch  S- 
kuch y o ’nalishidagi  k o ’chish.  [j=|n-m
2-bosqich:  M exanik  ish  haqidagi  bilim ni  kengaytirish  va 
ishning um um iy ta ’rifini  berish  (51-rasm ).
- 1 1 2 -

s
и
п
51-rasm.
A=F,S;  Ft=F cosa;  o ’zgarm as kuchning bajargan  ishi  kuch va 
k o ’chish  m odullarining  k o ’paytm asini  kuch  v a  k o ’chish 
vektorlari  orasidagi  burchak  kosinusiga  k o ’paytirilganiga 
teng.  Ish birligini ta ’riflaym iz:
Ishning  um um iy  ta ’rifi  berilgandan  keyin  uning  xususiy 
xollarini  (a=90°;  a<90°;  a>90°;  a=180°)  k o ’rib  ish  m usbat, 
m anfiy va nolga teng b o ’lishini tushuntiram iz.
3-bosqich:  M exanikadagi  ham m a  kuchlam ing  bajargan 
ishlarini  hisoblash form ulalarini keltirib chiqaram iz.
a) O g ’irlik kuchining bajargan  ishi:
Jism   erkin  tushayotganda  o g ’irlik  kuchi  bilan  k o ’chishi  bir 
tom onga  y o ’nalgani  uchun  a=0°  va  cosO°=l  b o ’ladi  (52- 
rasm).  Bu vaqtda o g ’irlik kuchining bajargan  ishi 
A = m g(hi-hi)  yoki  A=m gh
Bu yerda h = |h |-h 2|=  h r h2  ko ’chish  m odulidir (52-rasm ).
h
-
  -   - e
h
o
52-rasm.
Yüklə 4,16 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin