M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

Aromatik aminokislotalar.
So`nggi paytda aromatik aminokislotalar-triptofan, 
fenilalanin va tirozinlarni produsent mikroorganizmlarini shtammlarini seleksiyalash 
katta amaliy ahamiyatga ega bo`lib bormoqda. Mikrob hujayrasida bu birikmalarni 
sintezi xorizm kislotasigacha umumiy yo`l bo`yicha borsa, keyinchalik ikkita 

---

- 30 - 
tarmoqqa ajraladi, ulardan biri triptofanning sinteziga qarab ketsa, ikkinchisi prefen 
kislota orqali tirozin va fenilalanin tomon yo`nalgan bo`ladi (5-Rasm): 
5-Rasm
. Aromatik aminokislotalar sintezi sxemasi 

---

- 31 - 
Aromatik aminokislotalarning mutant-produsentlarini ajratish bo`yicha olib 
boriladigan seleksion ish uchta oila vakillari: korinebakteriyalar (
Brev. flavum, 
Coryn.glutamicum
), basillalar (
Bac. subtilis
) va enterobakteriyalar (
E.coli
) orasida 
o`tkaziladi. Bu mikroorganizmlar uchun umumiy boshqarilish yo`li birinchi ferment 
bo`g`ini-3-dezoksiarabinogeptulozo-7-fosfatsintetaza (DAGF) da joylashgan, lekin 
bu fermentning boshqarilish mexanizmi o`zaro farqlanadi. Korinebakteriyalarda 
DAGF ning faolligi fenilalanin va tirozinlar tomonidan o`zaro mutanosib 
ingibirlanishga duch keladi. Bu xildagi aromatik aminokislotalarning produsentlarini 
seleksiyalashda birinchi bosqichda umumiy dastlabki xom-ashyo mahsulot-xorizm 
kislotasi hosil qiladigan auksotrof-shtammlarning ajratilishi lozim bo`ladi. Triptofan 
produsentlarini seleksiyalash ishlarini olib borishda fenilalanin va tirozin bo`yicha 
auksotrof mutantlardan foydalaniladi; fenilalanin produsentlarini ajratishda esa 
tirozin bo`yicha auksotroflardan foydalaniladi. Bu mutantlarning mahsuldorligini 
oshirish uchun ular asosida boshqaruvchi mutantlarni ajratib olish va bu 
boshqaruvchi mutantlarda biosintezning birinchi fermenlari desensebillangan 
bo`lishi lozim bo`ladi. Triptofan produsentlari uchun bu narsani amalga oshirishda
adenilatsiklaza (AS) ni desensebillaydigan uning analoglari (5-metiltriptofan, 6-
ftortriptofan va boshqalar) ga nisbatan rezistent bo`lgan mutantlarni ajratish asosida 
ish yuritiladi. Bu xil mutantlar glyukozani to`g`ridan to`g`ri triptofanga aylantirishi 
mumkin va bunda mahsulot hosil bo`lish unumdorligi 10-12 g/l ga yetadi. Bosqichli 
tanlov asosida ajratib olingan fenilalanin produsentlari analoglar (p-ftorfenilalanin, 
p-aminofenilalanin va boshqalar) ga nisbatan chidamli bo`lgan shtammlar shakarli 
muhitda 20g/l dan ziyodroq miqdorda maqsadli mahsulot yig`ishi mumkin. Seleksion 
ishda muvaffaqiyatli ravishda foydalanilayotgan 
Bac.subtilis
ham bitta DAGF ga ega 
uning sintezi tirozin va fenilalanin tomonidan repressivlanadi, faolligi esa, xorizm va 
prefen kislotalar tomonidan ingibirlanadi.