M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

4.2. L-lizinni ajratib olish va uning asosida yem-oziqa mahsuloti tayyorlash 
texnologiyasi 
Lizin (alfa, epsilon-diaminokapron kislota) ning molekulyar massasi 146,19 Da. 
U suvda, kislotalarda, asoslarda yaxshi eriydi, spirtda qiyin erib, efirda umuman 
erimaydi. Lizin 224-225 
0
C da parchalanib ketadi. Geksonal plastinkalar yoki rangsiz 
ninachalar tarzida kristallanadi. Struktura formulasi quyidagicha: 

---

- 33 - 
Lizin aminokislotasi odam va hayvon organizmida hazm bo`ladigan oqsilning 
biologik qimmatini belgilaydi, ovqat hazm fermentlarini ajratilishini, hujayraga 
kalsiy elementini tashilishini ta`minlab organizmda umumiy azot muvozanatini 
yaxshilaydi. Bu aminokislotani hayvonlarning ratsioni tarkibiga juda kam miqdorda 
(0,1-0,4 %) kiritish yem-oziqa tarkibidagi oqsilning o`zlashtirilish koeffisiyentini 
oshiradi va natijada yem-oziqa sarfini kamaytiradi. 
Oziqa muhitini, texnologik jihozlarni va kommunikatsiyalarni tayyorlash 
hamda sterilizatsiyalash 
Sanoat ishlab chiqarishi miqyosida biosintez jarayonini tashkil qilish uchun ishni 
mikrob shtammlarini keyinchalik foydalanish maqsadida dastlabki o`stirish 
materialini inokulyatorlarda yoki mikroblarni o`stirish apparatlarida o`stirishdan 
boshlanadi. Lizinni produsentlari uchun asosiy karbon manbayi sifatida oziqa 
muhitiga qand lavlagisi chiqindilari, sirka kislota yoki ularning aralashmasi solinadi. 
Azot manbayi sifatida ko`pincha ammoniy tuzlari va mochevina, shuningdek 
makkajo`xori ekstrakti, oziq-ovqat va non sanoati hamda kazein gidrolizatlari 
xizmat qiladi. 
Kazein qoldig`i oziqa sifatidagi ahamiyatidan tashqari, mikrobning o`sish omili 
vazifasini ham bajaradi, shuningdek uning tarkibida auksotrof mutant uchun zarur 
bo`lgan aminokislotalar va vitaminlar ham uchraydi. Biosintezning me`yoriy 
chegarada ketishi uchun muhitga makroelementlar: kaliy, fosfor, magniy qo`shish 
kerak bo`ladi. Muhitga mikroelementlarni qo`shish talab etilmaydi, chunki ular 
makkajo`xori ekstrakti va achitqi gidrolizatlari tarkibida yetarli miqdorda uchraydi. 
Qand lavlagisi qoldiqlari tarkibida quruq modda (QM) hisobida 50 % gacha saxaroza 
bo`ladi. Makkajo`xori ekstrakti tarkibida esa, QM hisobida 48 % gacha shakar 
bo`ladi. Oziqa muhitining hamma komponentlari tarkibida amaliy jihatdan 
aminokislotalarning to`liq komplekti va biotin bo`ladi, natijada bu muhitda ishlab 
chiqarishda foydalanilayotgan shtammlargina emas, balki boshqa yovvoyi 
shtammlarning o`sishi va rivojlanishi uchun sharoit mavjud bo`ladi. Shu sababli 
biosintez jarayonini qat`iy aseptik sharoitlarda olib borish kerak bo`ladi. 
Fermentyorlar (inokulyatorlar) ni ishga tayyorlashda ishlab turgan qurilmalarni issiq 
va sovuq suv bilan yaxshilab yuviladi, keyin esa, apparatlar va kommunikatsiyalarni 
kuchli ravishda bug`lantiriladi. Sterilizatsiyani samarali bo`lishi uchun bug`lantirishni 
135-140 
0
C da olib borish kerak. Lekin sterilizatsiya rejimi qurilma va uning 
qismlarining qanday materiallardan tuzilganligiga bog`liq bo`ladi. Agar uning 
qandaydir qismi haroratga chidamli bo`lmasa, unda sterilizatsiyani «sovuq» xilidan 
foydalanib, qurilmaga ishlov berishda bakteroksid agentlar (formaldegid, fenolning 
ba`zi hosilalari, xlororganik birikmalar, beta-propiolakton) qo`llaniladi. «Sovuq» 
sterilizatsiyadan keyin qurilma steril suv bilan to, kimyoviy agentlarning 
qoldiqlaridan xolis bo`lgunga qadar yaxshilab yuviladi. Oziqa muhiti mahsulotlarini, 
shuningdek texnologik havoni tayyorlashni amalga oshirishda sterillash an`anaviy 
uslubda amalga oshiriladi. Muhitning eruvchi komponentlarini ma`lum darajagacha 
qizdiriladi va biroz shu sharoitda ushlab turiladi, keyin esa fermentatsiya harorati 
darajasigacha pasaytiriladi. Muhitning termolyabil komponentlarini, masalan qand
lavlagisi chiqindilarini, oldindan 80 
0
C gacha qizdirib va doimo aralashtirib turib 
sterilizatsiyalanadi. Haqiqiy sterilizatsiyani amalga oshirishda aralashmani bug` bilan 

---

- 34 - 
120-122 
0
C da qisqa muddatda ushlab turiladi. Sovitilgan eritma siqilgan steril havo 
bilan birgalikda oldindan tayyorlab qo`yilgan fermentyorga yuboriladi. Muhitning 
qolgan barcha komponentlari fermentyorga yo`naltirilishdan oldin ketma-ket 
ravishda shu apparatning o`zida yoki unga paralel joylashgan aralashtirgichli 
reaktorda tegishli haroratga yetkazilib 1 soat ushlab turib sterillanadi. Produsentni 
o`stirish apparatida va fermentyorda ko`pik so`ndiruvchi (odatda sintetik tabiatli) 
modda qo`shib qattiq rejimda (harorat va davomiyligi jihatidan) alohida sterillanadi.