M u n darij a

va o‘zaro teskari xarakterini tushunib etadilar. 

---

Bolalarni kattaliklarning tartiblangan xossalari bilan tanishtirish mumkin bo‘lib 
qoladi. 
Bolalar buyumlarning kattaliklarini o‘sib borishi, kamayib borishi atrtibida 
joylashtirish bo‘yicha mashq qilib, serasion qatorning yo‘nalganligining aniqligi, 
alomatni aniqlashdagi nisbiylik, qatorning qo‘shni hadlari orasidagi farqlarning tengligi 
kabi xossalarini bilib oladilar. Munosabatlar tranzitivligini o‘rgatishga katta ahamiyat 
beriladi. 
Bu bolalarni har qanday buyumning kattaligini bir xi kattaliklar qatorida aniq 
o‘rinni egalovchi kattalik deb qarashga o‘rgatib, bolalarning buyumlarning kattaliklari 
bo‘yicha orientir olish malakalarini takomillashtiribgina qolmay, balki ularning 
matematik –va umumiy aqliy rivojlanishlariga ham imkon beradi. 
Bolalarning ko‘z bilan chamalash malakalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan 
ish yuqoridagi ishlar bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. 
O‘qitishning bir qator usullarini keltiramitz, bu usullar, bizning fikrimizcha, 
bolalarni kattalikning xossalari bilan muvaffaqiyatliroq tanishtiribgina qolmay, balki 
bolalarning fikrlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. 
Bir alomatni ajratish bu alomatni boshqa alomatlar bilan taqqoslash bilangina 
amalga oshishni hisobga olib, masofaning har xil turlari bilan tanishtirishni juft, qarama 
–qarshi tushunchalarni taqqoslash asosida amalga oshiramiz: uzunlikni kenglik bilan, 
chuqurlikni balandlik bilan, qalinlikni balandlik va kenglik bilan taqqoslaymiz. 
Har bir yangi tushunchani tanish (ma‘lum) tushunchalar sistemasiga, qarama –
qarshi tushunchalarni hamda bolalar hali yaxshi o‘zlashtirmagan tushunchalarni 
taqqoslash shu tushunchalarni muvaffaiyatli mustahkamlashga imkon beradi. 
Yangi materialni dastlabki idrok qilish qanday katta ahamiyatga egaligi ma‘lum. 
Yangi parametrni ajratish uzunlik alomati kontrast bo‘lgan (yorqin ifodalangan) va 
ko‘p bo‘lgan buyumlarda amalga oshiriladi. Masalan, uzunlik va knglik bilan 
tanishtirishda qog‘oz poloskalari, lentalar va boshqa narsalar taqqoslanadi. 
Tajriba bolalar uzunlik, kenglik, balandlikni aniq yo‘nalishda qo‘l yordamida 
belgilanganlarida har xil turdagi masofalarni farq qilish ancha engil bo‘lishini 
ko‘rsatmoqda. 
Masalan, uzunlikni qo‘lni buyum bo‘ylab chapdan o‘ngga o‘tkazish bilan, 
kenglikni qo‘lni yuqoridan pastga qarab ko‘ndalang o‘tkazish bilan, balandlikni qo‘lni 
pastdan yuqoriga o‘tkazish bilan ko‘rsatishadi. Buyumlarning uzunliklari, kengliklari, 
balandliklarini, shuningdek o‘lchamlardagi farqlarni bir qo‘lning ochilgan barmoqlari 
yoki ikkala qo‘lni ochib ko‘rsatishdan keng foydalanishadi. 
Brusokning, silindirning holatini o‘zgartirib, bolalar bir xil masofaning o‘zi 
narsaning gorizontal holatida uzunlik deb atalishini, vertikal holatida esa balandlik deb 
atalishini ko‘radilar. 

---

Berilgan mashqlar masofalarning har xil turlarini aniq differensiyallash (farq qilish) 
malakasining hsil bo‘lishiga imkon beradi, bolalarning ko‘z bilan chamalash 
xususiyatlarini rivojlantiradi. 
Buyumlar bilan bir qator mashqlar bajarganlaridan keyin, bolalar umumlashtirishga 
o‘rgatiladi. ―Uzunlikni (kenglikni, balandlikni) qanday ko‘rsatish kerak‖ yoki ―Bu 
uzunlik kanini Siz qanday bildingiz?‖ kabi bolalarga qaratilgan savollar bilimlarni 
mustahkamlaydi. 
Bolalarning balandlik haqidagi savolga bergan taxminiy javoblarini keltiramiz: 
―balandlik bu pastdan yuqoriga qarab turishimizdir‖, ―Balandlik bu pastdan yuqoriga 
qo‘lni o‘tkaish mumkinligidir‖. Aniqlashtiramiz: ―Buyumlarning balandligini aniqlash 
uchun yo qo‘lni pastdan yuqorigacha o‘tkazish, yo buyumlarning asosidan yuqori 
qirrasigacha ko‘z bilan qarab chiqish kerak‖. 
Taqqosla yo‘li bilangina bolalarning e‘tiborini buyumlarning kattaliklari bo‘yicha 
nisbatlarini topishga qaratish mumkin, chunki kattalikni idrok qilish jarayoni o‘lchash 
jarayonidir. 
Bolalar taqqoslashni ustiga qo‘yish, yoniga qo‘yish yoki o‘lchada o‘lchash yo‘li 
bilan amalga oshiradilar. 
Bolalar bilan birgalikda buyumlarni bir – birining ustiga, yoki yoniga qanday 
to‘g‘ri qo‘yish, qanday xollarda ustiga, yoki yoniga qo‘yish usulidan foydalanish 
aniqlanadi. 
Keyinchalik taqqoslashda hamma buyumlarni ham bir –birining ustiga yoki yoniga 
qo‘yish mumkin bo‘lavermasligini aniqlashadi. Masalan, shkaf bilan bufet balandliklarini 
taqqoslashda shunday bo‘ladi. Buning uchun har qaysi buyumni biror narsa bilan o‘lchash 
va o‘lchovlarni taqqoslash kerak. 
Shundan keyin o‘lchov sifatida nimalardan foydaanish mumkinligi aniqlanadi. 
Masalan: tayoq, kanop, lenta, qo‘l barmoqlaridan o‘lchov sifatida foydalanish mumkin. 
Buyumning uzunligini, kengligini aniqlashda o‘lchovdan qanday to‘g‘ri 
foydalanish ko‘rsatiladi. Bunda bolalarning e‘tibori uo‘unlikni aniq bir qirradan boshlab 
ikkinchi chekkadagi qirrada tamomlash, o‘lchovni to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qo‘yish 
kerakligiga qaratiladi. 
Shunday qilib, bolalar har xil taqqoslash usullaridan, shuningdek bilvosita 
taqqoslashdan, ya‘ni o‘lchashdan foydalanib, buyumlarni taqqoslashni o‘rganadilar. 
Tarbiyachi shartli olingan o‘lchovdan foydalanib, bolalarni buyumlarning nisbiy 
kattaliklarini aniqlashga o‘rgatadi. Buyumlarning nisbiy kattaliklarini topishga bevosita 
va bilvosita taqqoslash usullarini qo‘llab bo‘lmaydigan vaziyat vujudga keltiriladi. 
Masalan, shkaf yoki eshik baland ekanini aniqlash. Shartli olingan o‘lchov (qog‘oz 
poloska, lenta, tayoq va b) dan foydaoanib, shkaf va eshikning balandliklari o‘lchanadi. 
Bolalar shartli olingan o‘lchov shkafning balandligiga 6 marta, eshikning balandligiga 7 
marta joylashganligi uchun eshik shkafdan baland degan xulosaga keladilar. 

---

Katta guruhda bolalar uzunlik va balandlikni aniqlagan mashg‘ulotning bir qismini 
keltiramiz.