M u n darij a

Tarbiyachi: Bugun katta guruh bolalari katta uy qurishadi, ular ko‘p qurilish 
materiallariga ega bo‘lishlari kerak. Ularga ayniqsa, uzunligi 3 shartli o‘lchovga, 
balandligi esa 1 shartli o‘lchovga teng bo‘lgan brusoklar (taxtachalar) kerak. Har 
biringizning oldingizda o‘lchov va brusoklar turibdi. Ularni o‘lchang va keraklilarnin 
ajrating. Brusokning uzunligiga nechta shartli o‘lchov joylanashi kerak. 
Bolalar: Uchta shartli o‘lchov. 
Tarbiyachi: Brusokning balandligiga nechta shartli o‘lchov joylashishi kerak? 
Bolalar Bitta shartli o‘lchov 
Tarbiyachi: O‘lchovlarni oling va ular bilan brusoklarni o‘lchang, kerakli 
brusoklarni ajrating. (Bolalar topshiriqlarni bajarishdi, tarbiyachi ba‘zi bolalarga yordam 
berdi). 
Miqdoriy bahoni tarkib topishi jarayonida bolalarda ko‘z bilan chamalash 
rivojlanadi. Shu maqsadda bolalarni idrok qilinadigan o‘lchamlarning kattaliklari yaxshi 
ma‘lum buyumlar yoki harakatlar bilan taqqoslash (uch qadamga teng uzunlik, odam 
bo‘yicha balandlik va b.) ga o‘rgatish lozim. 
Shu vaqtning o‘zida tarbiyachi bolalarning e‘tiborini buyumlarning uzunlik, 
balandlik, qalinliklari bo‘yicha o‘zgarishlariga qaratadi. Bu o‘zgarishlarni ―bu kalta‖, 
―qalinroq bo‘ldi‖, ―balandroq bo‘ldi‖ kabi so‘zlar bilan to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatish 
kerak. 
Tarbiyachi ta‘lim jarayonida bolalar kattaliklarning miqdoriy bahosi borasida 
o‘zlashtirgan bilim va malakalarini taqqoslashga, har xil hayotiy vaziyatlarda ulardan 
foydalanishga o‘rgatishga harakat qiladi. Bolalarning ko‘z bilan chamalash malakalarini 
rivojlanishiga alohida e‘tibor berish kerak. Sayllarda bolalar e‘tiborini masalan, yo‘l va 
yo‘lkalarning (qishloq sharoitida), ko‘chalarning o‘tish joylari va trotuarlarning (shahar 
sharoitida) kengliiga; balandliklari bo‘yicha teng yoki har xil bo‘lgan daraxt va uylarga, 
yo‘g‘onroq yoki ingichkaroq daraxtlar tanalariga va boshqa narsalarga qaratish mumkin. 
Ta‘lim jarayonida bolalar e‘tiborini miqdoriy baholarning nisbiyligiga, ularning 
taqqoslanayotgan buyumlarning kattaliklariga bog‘liq ekaniga qaratish kerak. Bu kattalik 
bahosini ayni matematik jihatdan tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. 
Kuzatishlar shuni ko‘rsatmoqdaki, biror seminar topshiriq shaklida berilgan 
taqqoslashlarni, masalan, ma‘lum uzunlikdagi, kenglikdagi, balandlikdagi buyumlarni 
taqqoslash, yoki tanlash uchun juftini topish kabi topshiriqlarni bolalar katta qiziqish 
bilan bajaradilar. 
Bolalar uzunligi, kengligi, balandligi namuna sifatida berilgan buyumning uzunligi, 
balandligi, kengligi teng, ya‘ni bitta yoki bir necha masofaning turi bo‘yicha buyumlarni 
topishlari yoki tayyorlashlari kerak bo‘ladigan buyumlarning kattaliklarini tenglashga 
doir mashqlar shunday mashqlardir. 

---

Bunday topishiriqlarni bajarishda bolalarning ancha qiyin tahlilni amalga 
oshirishlariga, buyumlardan qaysinisi namuna bilan tenglashtirishga to‘g‘ri kelishini 
o‘rnatishlariga va buyumlarni qaysi yo‘l bilan tenglashtirish mumkin ekanini 
aniqlashlariga to‘g‘ri keladi. 
Bolalarni tenglashtirishning ikki usulini, ya‘ni buyumni kichiklashtirish yoki 
kattalashtirish yo‘li bilan tenglashtirish usullarini topishiga qiziqtirish uchun harakat 
qilish kerak. 
Buyumlar tartiblangan qatorining ko‘p sondagi buyumlar kattaliklarini 
taqqoslashga doir mashqlarga ham katta ahamiyat beriladi. 
Bolalarning o‘rta guruhda egallagan ko‘nikmalariga asoslanib, biz ularga 
buyumlarni ularning kattaliklari ortib boradigan tartibda joylashtirishni taklif qilamiz. 
Bolalar dastlab qatordagi eng katta yoki eng kichik elementni (eng uchun yoki eng 
qisqa poloskani) topadilar. 
Shundan keyin bolalar qator bo‘ylab buyumlarning kattaliklarini aytib yurishadi, 
biz bu qatorni obrazli qilib, ―zinacha‖ deb ataymiz: eng qisqa, uzunroq, yanada uzunroq, 
eng uzun yoki uzun, qisqa, yanada qisqa va h.k., nihoyat eng qisqa. Shu yo‘l bilan biz 
tartiblangan qator yo‘nalishi aniqligini ta‘kidlashga harakat qilamiz. 
Qatordagi buyumlardan bittasi bolalarga ko‘rsatiladi va uni qo‘shnilari bilan 
taqqoslash taklif qilinadi. Ular qaysi buyum katta va qaysi buyum kichik ekanini 
taqqoslaydilar: qizil poloska ko‘k poloskadan uzun, ammo yashil poloskadan qisqaroq. 
Shundan keyin buyumlardan birining kattaligini o‘zidan oldingi va o‘zidan keyingi 
buyumlar bilan taqqoslashni o‘rgatamiz (qizil lenta ko‘k, sariq lentalardan uzunroq, 
ammo yashil, havorang, jigarrang lentalardan qisqa). 
Bir nechta mashq natijasida bolalar buyumlarning tartibi bilan joylashtirish 
qoidasiga mustaqil kelibgina qolmay, balki eng muhimi, tartiblangan qator buyumlarini 
kattaliklarini aniqlashdagi nisbiylikni tushunib etadilar. 
Tartibi bilan qo‘yilishi kerak bo‘lgan buyumlarni qanday tanlash kerak, degan 
savolga bolalar, har gal qolgan buyumlar orasidan, buyumlarning qaysi tartibda 
joylashtirilishiga qarab, eng uzunini yoki eng qisqasini tanlash kerak, deb to‘g‘ri javob 
beradilar. 
Bolalar buyumlarni tartiblashni amalda o‘rganib olishganidan keyin, biz ular 
e‘tiborini qatorning qo‘shni buyumlari kattaliklari orasidagi farqning tengligiga 
qaratamiz. 
Buning uchun oldin qo‘shni buyumlar kattaliklari orasidagi farq o‘lchov bilan 
o‘lchanadi va istalgan buyum qo‘shni buyumlardan bir o‘lchov katta yoki kichik ekani 
aniqlanadi. Shundan keyin buyum qo‘shni buyumlarning biridan qancha katta bo‘lsa, 
ikkinchisidan shuncha kichik bo‘lishi o‘rnatiladi. 
Keyinroq, xuddi shu maqsadda, bir nechta o‘lchovni qo‘yish va o‘lchash natijasida 
hosil bo‘lgan sonlarni taqqoslash usulidan foydalaniladi. 

---

Bolalar har xil uzunlikdagi beshta poloskani tartibi bilan qo‘yishadi, o‘lchovni 
ketma –ket qo‘yish bilan ularni o‘lchashadi, o‘lchash natijalarini taqqoslashadi. Har bir 
poloska qo‘shnisidan bir o‘lchov uzun yoki bir o‘lchov qisqa ekani aniqlanadi. 
Bunday mashqlar bir vaqtning o‘zida (ya‘ni parallel ravishda) bolalarning qo‘shni 
sonlar borasidagi bilimlarini mustahkamlash imkonini beradi. 
Shunday qilib, tartiblangan qator bilan ishlash jarayonida bolalar kattalikning qator 
yo‘nalishining aniqligi, qator qo‘shni hadlari orasidagi farqning tenglik alomatini 
aniqlashdagi nisbiylik kabi xossalarini tushunib egallaydilar. 
Bu haqda bolalarning qatorni oraliq elementidan boshlab tuzish, oraliq yoki tushirib 
qoldirilgan element o‘rinni topish kabi topshiriqlarni muvaffaqiyatli bajarganliklari 
guvohlik beradi. Bu topshiriqlar ―Nima o‘zgardi?‖, ―Nima yo‘q bo‘ldi?‖ kabi o‘yinlar 
shaklida o‘tkaziladi. Masalan, hosil bo‘lgan qatorda sanoq bo‘icha qaysi poloska 
etishmaydi yoki sanoq bo‘yicha qaysi poloska ortiqcha? 
Kattalik bilan tanishtirishni amalga oshirishda bolalarning ko‘z bilan chamalash 
malakalarini rivojlantirishga katta e‘tibor beriladi. Katta guruhda oddiy ko‘z bilan 
chamalash (katta yoki kichik buyumlarni topishga yoki berilgan namunaga qaraganda 
kattaliklari bo‘yicha teng bo‘lgan buyumlarni topish) ga doir masalalar taklif qilinadi. 
Bolalar bu masalalarni oldin ko‘z bilan chamalab echadilar, undan keyin esa ustiga 
qo‘yish va yoniga qo‘yish usullaridan foydalanib tekshiradilar. 
Buyumlar kattaliklarini tenglashtirish, kattaliklar orasidagi fraqni topishga doir 
qiyinroq masalalarni bolalar oldin seminar yo‘l bilan echadilar, ya‘ni bir buyumni 
ikkinchisining ustiga yoki yoniga qo‘yib, ortiqcha yoki etishmayotgan bo‘lakni aniqlash 
bilan echadilar. 
Keyinroq bolalar shu masalalarni ko‘z bilan chamalab echishni o‘rganadilar. 
Bolalar maxsus tanlangan buyumlar orasidan kattaligi bo‘yicha teng buyumlarni 
topishni o‘rganadilar, so‘ngra esa atrofdagi buyumlar orasidan namunaga teng buyumni 
izlaydilar. 
Buning uchun ushbu mashqdan foydalaniladi: ―Uzunligi, kengligi, balandligi 
bo‘yicha teng buyumlarni top va ayt. Kattalikning to‘g‘ri topilganligini shartli o‘lchov 
bilan tekshiramiZ‖. 
Tartiblangan kattaliklar qatori xossalarini o‘zlashtirish asosida tasavvurga ko‘ra 
buyumlarningn kattaliklarini aniqlash va taqqoslashlarga doir mashqlarga o‘tamiz. Bu 
sistemani o‘rgatishda bolalarga bir jinsli buyumlar qatorida aniq o‘rinni egallovchi har 
qanday byumni topish imkonini berishini nazarda tutamiz. Shu munosabat bilan 
bolalardan u yoki bu buyum (qalam, piyola, koptok va b.) ning kattaligi qanday deb 
so‘raladi. 
Shu bilan parallel ravishda bolalar o‘zlariga tanish buyumlar kattaliklarini eslab 
qolishga doir mashq qildiriladi: bog‘chamizning atrofidagi devorning balandligi qanday? 
va h.k. Bolalarga har xil, ya‘ni lenta, qalam va boshqa buyumlar beriladi, ularda xuddi 

---

shunday o‘lchamdagi boshqa yuuyumni aytishlari talab qilinadi. Bunday topshiiriqlar 
beriladi: ―Shunday ikkita buyumni aytki, ulardan biri ikkinchisidan baland, uy devoridan 
baland, past, keng, tor, uzun, qisqa deyish mumkin bo‘lsin‖. 
Bolalar, odatdagidek, o‘rtoqlarini talabchanlik bilan tinglaydilar, bahslashadilar, 
o‘z mulohazalarini aytadilar, demak, mulohaza yuritishni o‘rganadilar. 
Bolalar olgan bilimlar mos so‘zlarda mustahkamlanishi qanchali muhim ekani 
ma‘lum. Shu sababli ish jarayonida bolalar nutqining o‘sishiga katta ahamiyat beriladi. 
Bolalar buyumlarning kattaliklarini to‘g‘ri aytishni o‘rganadilar (oq sharf tor, qizil 
sharf esa keng), buyumlarni taqqoslashda sifatlarning qiyosiy va chog‘ishtirma 
darajalaridan foydalanadilar: baland – past, keng –tor, uzun – qisqa, qalin –yupqa, eng 
uzun. 
Munosabatlarning o‘zaro teskari xarakterda ekanligini tushunmoq uchun nutqda 
buyumlarning kattaliklari bo‘yicha o‘zaro teskari bog‘lanishda bo‘lishlarini aks ettirishga 
o‘rgatiladi: qizil qalam ko‘k qalamdan uzun, ko‘k qalam esa qizil qalamdan qisqa. 
Bunday ish bolalar bilan kattalikning bo‘yicha munosabatlarini nutqda aks ettirish 
ishning boshlang‘ich bosqichida bolalarda qiyinchilik tug‘diradi. Ana shu erda savollarni 
aniq qo‘yishgina emas, balki ularni bo‘lib berish ham juda muhimdir. Masalan, bolalar 
qizil va ko‘k lentalar uzunliklarini taqqoslashadi: ―Eng uzun lenta qaysi rangda?‖ 
Shundan keyin qiyinroq savollarni beramiz: ―Ko‘k lentaning uo‘unligi haqida nima 
deyish mumkin? Qizil lentaning uzunligi haqida-chi?‖. 
Shundan keyingina umumlashtiruvchi savollarga o‘tiladi: ―B lentalarning 
uzunliklari haqia nima deyish mumkin?‖, ―Lentalarning kattaliklarini taqqoslang‖, 
―Lentalar nimasi bilan o‘xshash va nimasi bilan farq qiladi?‖. 
Qo‘yilgan savolga aniq javob olishga erishmoq kerak. Har xil ish usullari va 
didaktik materialni almashtirish tarbiyachiga har qaysi bolaning aniq javobni mustaqil 
izlashda mashq qildirish imkonini beradi. Bola juda qiynalib qolgandagina, o‘rtog‘ining 
javobini qaytarishga ruxsat beriladi. Bolalar o‘zlari bajarayotgan ishning mazmunini 
tushunib etganlaridagina, ularning tafakkurlash qobiliyatlarini o‘stirish imkoniyati 
yaratiladi. Ishni bajarishgina emas, balki nima qilayotganini gapirib berish ham 
muhimdir. Shu sababli bolalardan nima qilganlarini, qanday qilganlarini va natija 
nimadan iborat ekanini so‘zlab berishni talab qilish maqsadga muvofiq. 
Bolalar ishlash usullarini o‘zlashtirib olganlariga qarab, ular ishlarni oldindan 
rejalashtirishga majbur qilinadi. Masalan, bolalarga buyumlarning kattaliklariga qarab 
guruhlash topshirig‘ini berib, oldin kattaliklarning qaysi alomatlari bo‘yicha yoki 
buyumlarning qaysi alomatlari bo‘yicha guruhlarga bo‘lish mumkinligini o‘ylab ko‘rish 
taklif qilinadi. 
Biroz keyinroq bu topshiriq bilan bir vaqtda buni qanday bajarishni, u yoki bu 
guruhga qaysi buyumlar oidligini va nega shunday bo‘lishini gapirib berish taklif qilinadi. 

---

Dastlabki shunday tahlildan keyingina bolalar tegishli ishlarni bajarishadi, 
guruhlarga ajratishni amalda bajarib, o‘z javoblarining to‘g‘riligini isbotlashadi. 
Bu xil topshiriqlar bolalardan vaziyatni sinchiklab tahlil qilishni, buyumlarni 
tanlash qoidasini oydinlashtirish (sintez) ni talab qiladi, ularni klassifikasiyalash, 
umumlashtirish bo‘yicha mashq qilish imkonini beradi. Demak, bolalarning mantiqiy 
fikrlashlarini rivojlantiradi. 
O‘tkazilgan ig natijasida yil oxiriga kelib bolalar buyumlarning uzunligi, kengligi, 
balandligi, qalinligini yaxshi farq qiladilar, kattaliklarni taqqoslashning har xil usullaridan 
foydalanadilar va bularni baholash uchun aniq ifodalarni qo‘llanadilar, o‘z echimlarining 
to‘g‘riligini isbotlay oladilar, buyumlarning kattaliklarini ko‘z bilan chamalab, ancha aniq 
topa oladilar. 
Bolalar kattaliklar haqidagi o‘z bilimlarini har xil (tasvirlash, o‘yin, mehnat) 
faoliyatlarida qo‘llashlari mumkin. 
Mazkur ish bolalarning idrok qilish va fikrlash qobiliyatlarining rivojlanishiga katta 
ta‘sir qiladi.
Bolalar kattalik alomatlarini ajratish va shu bilan birga, ajratilgan alomatlar 
bo‘yicha buyumlarni taqqoslay olish, umumlashtirish malakalarini egallab oladilar. 
Kattaliklar orasidagi o‘zaro teskari munosabatlarni aniqlay olish, bir yoki bir necha 
alomatiga ko‘ra buyumlarni tartibga solish va guruhlashnin guddasidan chiqa oladilar.