Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti

 
Çaganyň nerw ulgamynyň ýagdaýyna; ünslüliginiň, ýatkeşliginiň, 
pikirlenmesiniň ösüşine we ş.m.; 

 
Bilim derejesine we söz baýlygyna; sesi kabul edişiniň, sözleýiş 
apparatynyň (gep organlarynyň) hereketiniň ýagdaýyna; 

 
Ene diliniň grammatikasynyň çylşyrymlylygyna; 

 
Çaganyň daş-töweregindäkileriň (terbiýeçiniň, terbiýeçiniň 
kömekçisiniň, 
çaganyň 
garyndaşlarynyň) 
sözleýiş 
diliniň 
grammatikasynyň ýagdaýyna; çaganyň sözleýşine terbiýeçiniň 
gözegçiligine. 
Okuw ýylynyň başynda terbiýeçi çagalaryň nähili grammatiki 
ýalňyşlyklary goýberýändigini bilmelidir. Şu maksat bilen hem ol her gün 
çagalaryň sözleýşine syn etmelidir; käbirleri bilen suratlar, predmetler 
arkaly soraglar-jogap alyşmalydyr, ýumuşlar bermelidir. 
Sözleýşiň grammatik gurluşy kämilleşdirilende morfologik
 
we
 
sintaktik
 
ugurlaryň üstünde iş alnyp barylýar. Morfologiýa sözleriň 
grammatiki düzümini, onuň formalaryny (görniişlerini), sintaksis söz 
düzümlerini we sözlemleri öwrenýär. 
Çagalaryň sözleýşiniň morfologik we sintaktik taraplary bir wagtda 
ösýär. Ýöne sintaktiki ýalňyşlyklar morfologik ýalňyşlyklardan durnukly 
bolýar we körpeleriň çagalar bagyndan mekdebe gidýänçä saklanyp 
bilýär. Terbiýeçi çagalaryň nähili sintaktik ýalňyşlyklary goýberýändigini 
bilmelidir. Mysal üçin: kiçi we orta topardaky çagalar sözlemde sözleri 
goýberip, ýerini çalşyp aýdýarlar. Olar, köplenç, eýeden, habardan we 
doldurgyçdan ybarat bolan sözlemleri ulanýarlar. Aýyrgyçly we 
ahwalatly sözlemleri seýrek ulanýarlar. 
Sözleýşiň sintaktik ugry ilki bilen baglanyşykly sözleýşi we gürrüň 
etmegi öwretmekde kämilleşdirilýär. Sözleýşiň sintaktik gurluşy 
öwrenilende çaganyň sözleri dogry düzmegine, ýaýraň sözlemlerde 
deňdeş aýyklaýjy agzalaryny ulanmagyny berkitmeklige, şol bir pikiri 
dürli görnüşide aýtmak (habar, sorag, ýüzlenme sözlemleri) ukybyny 

---

MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 
114 
berkitmeklige üns berilýär. Surat, suratlar toplumy, hekaýa boýunça 
ugukdyryjy soraglara jorap berende, gürrüň edende çaga öz sözleýşinde 
sözleýşiň grammatiki gurluşyndan peýdalanýar, belli bir yzygiderlilikde 
baglanyşykly sözleýiş emele gelýär. Çaga ilki bilen nusga boýunça, soňra 
özbaşdak sözlem düzýär.